Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 45, 5 November 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.

A lohe no hoi ua keiki nei i ka leo heahea a kana lei manu, o kona wa no ia i nee aku ai a kokoke ma kohi a ia la e hoolewa hele ia mai la e na manu i o ianei, a lalau iho la ua kaikamahine nei a paa ka lima o Waikumailani, a huki ae la a kau pu laua iluna o na manu, a hoao ae laua, a noho a kane a wahine. O kela keiki hoi i hele mua mai ai, ua hilahila iho la ia a lele aku la i ka pali, a mai make paha ina aohe i loaa e iho i na lima n Kamehaikana, a manao ae la ke ola, mai poino, a na ke kupua hoi o ka pali i hapai a waiho ana i ke alo o ka ohana e noho ana iluna o ke ala iho mai o Kalihi, a malaila lakou i huli hoi aku ai me ka ukana nui he hoka, aia ke keiki o ka mauna anu o Maunaloa la, ke na na pu ae la no kakou, hana ka uluna la o Welehu ka malama, o Koolau ka nina, o Hilaniwai ka pali, a noho aku la lakou me ke aloha o kekahi a me kekahi, a he mau makahiki i hala o ko laua pili aloha ana, ia wa i hele ai o Waikumailani i ka huakai makaikai, me kona kahu nona na i hanai, ma Koolau no ka hele ana a hiki i Waialua, e noho ana o Hawaiiloa ke kaikamahine u-i o ia wahi, a hoohihi hou no ka

manao o ua keiki nei ia u-i a me ia nani, a hou aku la no me ia wahine, oi noho akuno Kahelekulani mai ka la a ke kane i hele ai a hala elua anahulu, a i ke kolu o ke anahulu, akahi no a loaa ia ia ka ike ua lalau kana kane, ia wa no ia i uwe iho ai, a pau ka uwe ana, hapai ae la ia i keia mau lalani mele, penei: Mamina wale a'u pua i Alakai, Ke kui-a mai la e ka luakani halaoli, Ke ako-a la pa lehua makanoe i ka wai, Ahu kumukumu iho la i Kauaikanana, Apo hewa ana au i ka lau o ka amau, Ua lilo ke ala, lilo pu me ke onaona, Loaa ka hana a loko o ke aloha, O ka li-a wale no i ka po a me ke ao, 0 ke kau-nui aku he ake ka hoi mai, Aohe hoi ua lilo ia Kilioe, Aia la i ka pali o Kalalau-e, Eia no paha ka lalau a leoleo-a, I ka pili no ka a hele no oe, O oe owau haele kaua, Momomoe aku i ke ala ke hele-e, Auwe kuu kane—e. A lohe no hoi ke kahu wahine i keia mele a kana hanai, olelo hoomeamea mai la ia, ka ! lilo auanei ia wai kau kane? ua hele aku la no a hoi mai, hapai hou kela ke mele ana mai.

Ua lilo ka naele la i Mahiki, Ua kepakepaia e ka puukolea, Ke hehi-a ku ia mai la e ka malihini, Lea ka apa a ka huakai hele ua malie, Ke ako la i ka lau hai wale o ka maile, Puhene aku la i ka lau akolea, Kui pu aku la me na lehoa apuakea, Ke kaunu la paha me ka puukolo-e. Auwe kuu kane—e. Pane hou mai la no ua kahu nei, aohe mea e lilo ai o ke kane a ka wahine maikai, na na aku la no ke kane a aohe like na ano me kou, aohe no e lilo, noho iho no kaua la he hoi hou mai no koe, pane mai Ia no hoi ua kaikamahine nei ma ke mele, penei : Aloha wale kuu kane waikoloa i ke kula, Ke haupeepee mai la me kanaenae, I walea i ka aala o ke kupukupu, I ka mapumapu ala o ka manu nene, Hoohihi aku la paha i ka nani o ke kula Ke lualai la me ka makani kehau, Ke i ae la paha ia nana kona hoa, I hoa paha oe i waihoa aku e a'u, Eia au a hiki aku me Kaunulau, Puehu ka hulu o Malamanui-e Auhea oe ? hoi mai kaua-e.

1 loa no a pau keia mele a ua eueu nei o ka nani, o ka wa no ia i kahea ae ai i na kupua o ka pali, e Ku, e Lono, e Kane, e Kanaloa, e Kaekae, e Muliu ma e ; e o, wahi a lakou la, pane aku no ua kaikamahine nei, e lawe ae oukou ia'u a hookuu ilalo o Kaakauwai, noho aku au hoi mai oukou, i loa no hoi a pau keia mau olelo a na kaikamahine nei, oia iho la no ka wa a lukou i lawe ai i ka lakou mea nui o ka lakou hanai, a hookuu ana i kahi i olelo ia ae la, a waiho iho la ua kaikamahine nei ilaila, pane mai la i na kuhu akua ona, ou hoi nui oukou, na'u no au e h?le, a lohe hoi ua poe nei o ka pali, o ko lakou wa no ia i pane mai ai imua o ka lakou hanai. Aole loa makou e haalele ana ia oe, ma kau wahi e hele ai malaila aku makou, a make oe, alaila, hemo aku oe mai a makou aku, nolaila, e noho iki iho oe ia nei, e kii hou ae makou i ko alanui, a hiki mai ko alanui hele kakou, a pau no hoi ia mau olelo, o ka wa no ia i nalo aku ai o ua poe kupua nei, a nalo aku la lakou la, o ka iho mai la no ia o na kahiko o ka hele ana a ua kaikamahine nei, oia no hoi ka ohu a me ka noe, a himeni mai la hoi na manu a me na mea kani a pau o ka nahelehele, a hiki ana no hoi o Lulukuahiwi ke alanui hele lewa o ua kaikamahine nei, a kau aku la iluna o ka manu a hele aku la, ia lakou e hele ana ma ke Koolau, a hiki no hoi i Waialee, ia manawa i ike mai ai o Waikumailani i ka nee aku a ka ohu a me ka noe, haupu ae ia no ia o ka wahine no keia e hele aku nei, oiai, ua ike aku la no ia i na ano a pau o ka hele ana a kana wahine, ia wa no i haalele aku ai oia i ka wahine hou, a holo mai la a iho i ka wai o Paukauila, a hele mai la i ke kula o Paalaa, a iho ana i ka wai o Anahulu a halawai mai la me ka wahine i ke kula o Lauhulu, e hele aku ana no nae o Waikumailani i kahi mamao loa aku ia wa oli mai la o Kahelekulani ma ke mele penei : Aia la o ka noe aloha i Alakai, 0 kuu hoa kui pua lei i ka nahele, Hoa ako i na lehua makanoe i ka wai. I haku no a paa i ka ua kapa-ahoa, I manao i lei no Maunahina, Hina ka ohia Ku-makua i ka makani, Lilo noho me ka la i Lehua, Koe ka lia ka manno aloha ia ia, O ia la lokoino ia'u i kona hoa e, Eia la, aloha kaua-e. A pau no hoi keia mele, ia wa no i heluhelu mai ai o Waikumailani i kana mau lalani mele e hoahewa iaia penei: O oe ia e ka maka o ke kaunoa, I kau no a hiki iluna o ka laau, Hoomanao mai la au i na la mamua, I ke kau a ka pono e waiho ana, Ua koia au e ka hewa a hewa au, Owau o kuu manao ua hewa pu, Kamauii nae e ola la Ku, O Ku i ke kala o Lono i ka umeke, E ka la e uweke i kuu hewa nei, E holoi i ka ino i pau ka hewa, Kiola kumupaa pau ka aumakua, E kuu wahine e ! aloha kaua e. A pau keia heluhelu ana mai a ke kane i keia mau lalani mele, ia wa i ikeia aku ai ka ohu a me ka noe e nee ana i hope, a ike hoi o Kahelekulani i ke ano e o kona alanui e huli ana e hoi i hope, ia wa no i olelo iho ai ua kaikamahine nei i kona mau kahu kupua, ea, pehea ka hoi kuu kane a oukou e! haalele nei ? oiai oia no ko kakou kumu i hele mai nei, pane ae na kahu, aohe oe e pono me kela kane, he hana-ino ia makou, eia ka kana he kiola ia makou, nolaila, aohe oe e pono me ia, he kane punalua, o noho auanei ka ia la wahine a hele ae a ninau, aia la i hea kuu punalua a me kuu kane ? nolaila, e hoi kakou, e haalele ko kane, a ae aku la no hoi keia, (Kahelekulani) me ka olelo ae, e hoi kakou a hiki i ka hale, alaila noho au, kii oukou i kuu Papa a hele mai e luku i ka wahine o keia aina, pane hou mai no na kahu, aole paha e ae mai ko makuakane ia olelo au, oiai he naau aloha kanaka ko ko makuakane, a pela lakou i hoomalielie ai i na ano huhu o ka lakou hanai, a pau wale ae la ia, a hoi aku la lakou me ke kaumaha no o ka naau o ua kaikamahine nei i ke aloha i ke kane, a ike hoi o Waikumailani i ka huli hoi ana o kana wahine, ia wa no ia i kahea mai ai ma ke mele ana mai penei: Eia au la e kuu mea aloha, Kuu hoa kaana o na po anu, Hoa lualai o ka po lailai Kuu wahine mai ka makani anu he kehau, Aohe anu he mehana wale no i ka manao, Kuu hoa o ka i-a aumeume pu me ke ahi, I ka waha i ke ahi hoi ke kau wahi, Kuu hoa o ka ai lauoho loloa o ka uka, Ola ai kaua ke noho la, Ei ala-e, kii mai oe iaʻu—a. Pane mai ka wahine, aole au e kii aku ia oe, eia no au mamuli o na olelo a o'u mau kahu hanai, o hoi a noho pu me ko hoa hou, aole au e pono me oe, he ma'u no ia ua ike aku la no wau ia oe, o hoi, ina oe e hoopaa mai mahope o'u e hele mai ai, he oiaio e ma

ke ana oe, e aho no ko hoi e noho pu me ko wahine hou, a pau no hoi kana mau olelo ia manawa no ia i uwe hou aku ai ke kane ma ke mele ana mai penei. Aloha wale oe e ka noe o ka uka, E ka ohu kolo i ka maka o ka laau, E lawe ia e ka ua kakahiaka. Aloha kuu hoa o ka aina malihini, Aina makamaka ole aʻu i noho ai. O oe hoi o ka wahine ka makamaka, Ke kamaaina hoi o ia kuahiwi, Kuu hoa haku lei lehua o Hilaniwai. Hoa hoomanawanui o ke anu me ke koePumehana aku i ka poli o ka manu, [koeOia nahele anu ke noho kaua—ea, E kuu hoa—e, kii mai oe iaʻu.

Aole au e kii aku ana ia oe, aka, e kui aloha no nae ia oe he aloha no, o hoi a noho pu me ko hoa, a pau ia kamailio ana a ua oioi nei, hapai ae laia i keia mau lalani mele ma ke oli ana aku penei: Aloha no oe e ka Malualuakele, E ka makani ana o kuu aina. He aina he hoa aloha no ka pali. He kane hoi be ipo nei ka ua lipoa, He hoa oe he imi ana i kuu kino, O kuu kino o kuu aloha luhi ia oe, O oe iki hoopunipuni ia'u la-ea, Eia la-e, aloha no-e. I loa no a pau keia mele a ua kaikamahine nei, o ka hao aku la no ia o ka manu i kona mana nalo i ka puapua, , ka hele a ke kupueu. A hala aku la lakou la, holo aku la no hoi o Waikumailani mahope- a hala aku ia mau wahi, a pii ana keia i Keahuhahapuu, oia hoi ka palena o Koolau me Waialua, alaila keia ku na na i ka hoi o ka wahine, a liuliu iki iho ke ku ana, hapai ae la ia i keia mau lalani mele, a oia no hoi ka pane hope loa ana a kona waha, penei: Aloha oiua e o'u makua i Kahiki, O kalakeenuiakane ka aina, He aina he kai he moana lipolipo, He ewe hoi no'u mau kupuna. Aloha hoi ka uka anu o Maunaloa. Oia uka a'u i noho ai a aloha. Me kuu kahu hanai i ka nahele. Hele mai au noho me kuu hoa. He hoa hoi auanei he makua. He makamaka he kamaaina no keia wahi. He hoa pupuu-anu hoi no ka po-e. Kuu poino. ka ike ole o oukou-e.

I loa no a pau ia mele ana, o ka wa no ia i lilo ai kona kino i pohaku, a kukuluia ae la maluna o ke alanui, a aia no ia ilaila e ku la a hiki i keia la wahi a koʻu lohe, a make iho la ia, pau ka olelo ana no keia keiki. A O Kahelekulani hoi, aia aku la ia i ka pali, " e kamailio ae kakou ia Kamaakamahiai.” ia ia i koe hookuhi iho ai i ke ana, a ahiahi, hele aku la ia e na na i kana hanai no ka haohao i ka walawalaau ole mai o kana hanai, i komo aku ka hia aole kana hanai o kahi moe, a no ka nele ana o ka ike i kona maka, nolaila, kahea ae la ia i kona mau hoa noho o ka pali, oia no hoi na akua, oi noke wale i ke kahea a, aohe wahi mea a o mai o

ua poe kupua nei, a no ke o ole ana mai nolaila, manao ae la ia ua hala pu no ma ka lakou hanai, nolaila, uwe hoomaha ole iho la ia mai ia ahiahi a ao, a pela aku no i ka la a po, a no kona manaonao i na wahi e noho pu ai me kana hanai, nolaila, hele aku la ia i kahakai o Heeia i ka lawaia limu a lawaia papai, n nui no hoi ka ia, hoi aku la ia mauka o Iolekaa a kau iluna o ka pali, a huli ae lama keia huli o ka, pali o Iolekaa, ike iho la ia i ka maikai o ke ana a Kaualehu, a noho iho la ia ilaila. Ia Kahelekulani ma hoi i hoi mai ai a hiki i ke ana aole ka makua hanai, nolaila, hele huli mai la no lakou a loaa i ke ana a Kaualehu, a noho iho la lakou ilaila, a liuliu iki ka noho ana, olelo mai la o Kamehaikana i kana hanai, i keia la e kaawale aku ai oe iaʻu, e hoi oe a noho pu me ou makua a me ou kupuna, o noho hou aku no auanei kakou a loaa hou aku no ua hewa o'u e like me keia, lilo hoi au i mea ino ioa imua o kou ohana, nolaila, e hoihoi aku au ia oe a noho, hoi mai au. ae aku la no kana hanai me ka hauhau uwe ana, a pau ia mau mea kahea ae la ua kahu nei i ke alanui o kana hanai. A hiki mai ia no hoi ua manu nui nei, a kau aku la ua kaikamahine nei iluna o ka manu, a hele aku la lakou me na kahiko no a pau o ka hele ana, a puka ana i kai o Alele, a noho aku la lakou iloko o ka hale, a ku ka makena a na kupuna a me na makua. a me lakou la no hui a pau loa, a po ia la a ao ia po, a hiki no hoi i ka wa a Kamehaikana i hoi ai i kona hale pali, noho iho la no hoi. hoi o Kahelekulani a me na kahu akua hoi, oi noho aku no hoi ua kaikamahine nei a nui loa ka opu, oiai ua hapai i ke keiki, a noho aku no a kokoke i ka wa e hanai ai, ia wa i pouli ai ka lewa holookoa a hala na elima la i ke ono o ka la i hemo mai ai ke keiki keiki a ikeia iho la he keikikane, i ka wa i hemo mai ai o ua keiki nei, ua haawi ka lewa i ka hoomaikai ana. ma ke ku-i ana iho o na hekili eono. a me ka hikikii ana mai o ke anuenue a me ka punohu, a hoomaemae ia iho la ua keiki nei, a wahi pono ia ae la i na kapa keiki kupono i hoomakaukauia a kaa aku la ia ma ka lima o Keauka, ia wa no hoi o Keauka i hai ae ai i kana hana ike ma ka na na ouli kanaka ana, a pane ae ia, o keia keiki he keiki akahai, he noho malie, he oluolu, a he aloha makaainana , oia ke ano o keia keiki, a pau ae la no hoi kana hahai ana i keia mau olelo, a huli aku la no lakou me ka hanai alii hou hoi ana i kai o Mokapu, a noho aku la no hoi o Kahelekulani i ke kula o Alele, oiai ke lulumi la no ka eha a ka hanau keiki, no ka mea he ohi hou, he ouo akahi no a hanau keiki.