Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 42, 15 ʻOkakopa 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.

A pau keia mau mea, ia wa i lohe ia aku ai ka leo o ka pololei kani kuamauna e kuu pau ana i ka lealea loa o kona leo, a pau ia, ia wa i mao ae ai ka pouli o ka ohu a me ka , noe, a i ka pau ana ae o keia mau mea, ua ike kokeia aku la ua mea nani nei a ka manao e noho mai ana iluna o kona alanui hele lewa he manu, a hookuu iho la ua manu nei i kona lele ana a ku i ka honua, a lele mai la no ua kaikamahine nei ilalo a hele mai la no maluna o ka eheu a hiki wale no i ke komo ana mai iloko o ka hale, a kau ae: la maluna o ka uha o kona Papa, a uwe leo nui mai la na makua, a me na kupuna, a noho ike aku la lakou mai ia la po. i loa no a poeleele, kamumu ana o Kamehaikana, ke kahu hanai hou o ua e-a-e-a nei o ka nani, a komo ana iloko o ka hale, a aloha mai la i na mea a pau loa o ka hale, ia wa i pane aku ai o Kamaakamahiai, uluhua loa paha oe i ke kali ana mai nei i ko hanai, i aua ia ihu nei hoi a pau ae ko makou ike ana, alaila hoi ea me oe aku no ka nui, a hiki i ka wa e loaa ai o kona hoa hoinau, a pele lakou i uhai a holo ai i ke ala ana, a hiki wale i ka wa a ka la i kuupau mai ai i kona nani, i loa no i ka la a kau pono ae iluna, o ka manawa no ia a ka ohu a me ka noe i hikikii mai ai, a pouli pu iho la, o ka wa no ia o ka eheu o ka manu i kokolo mai ai a loaa ua o Kahelekulani, a huli ae la ia a honi i ka ihu o na makua, a me na kupuna, a pau ia ; pane mai la ia i kana olelo hope loa, e mokumokuahua ai o loko o ka ohana i ke aloha ma ka hoopuka ana mai, ke hoi nei au la, e aloha auanei oukou ia e-a, a pau no ia mau olelo, o ka wa no ia i kau pono loa ai i ke kua o ka manu, a ike paha hoi na manu liilii ua kau ko lakou haku iluna o kona alanui, o ko lakou wa no ia i kani honehone. mai ai, a, oka wa no hoi ia o ka ohu a me ka noe i hikikii paa mai ai a pouli pu iho la ka aina, a lohe pu ia aku h ka leo o ke kahuli kani leo lea i kanahele, a me ka pololei kani kuamauna, a o ka wa no hoi ia i nalo aku ai o na mea kani he lehulehu, a hao aku ia ka luahine o ka pali i kana ukana makamae loa o kana hanai alii ui, a ke hoi la ka manu me kuna ukana, ke hoi pu ia no me ka ohu a me ka noe, a pau ae la ia mau mea hoopouli aina, a noho iho la no hoi o Kamaakamahiai me Keoholupalupa a hiki i ko laua hoi ana a noho i ka moku o Kauai, oia ka pau ana o kona manawa i hele ai i ke kaua. A o Kahelekuiani ka kakou mea e kainuu hele ai i o ianei, oiai no hoi ua kuikahi ka noho ana o ka aina mai Hawaii a ka moku i ka palena o Lehua ka inoa, nolaila, lea no ka apa a Kahelekulani, ua naiia ka aina e ka makuakane a puni, a aohe ino i koe, a noho aku la hoi o Keauka ma me ka manao e hoi mai ka lakou hanai a noho pu, aka, ua poho ia manao ana pela, ua heo aku la keia a noho mai la iluna o Hilaniwai, o ka pau loa ana keia o ko kakou kamailio pu ana me Kamaakamahi, a hookahi o kakou hoa olelo o keia mau la aku, oia hoi ka ui o na pali Koolau, ka hiwahiwa hoi o Keanapoi. Oi noho aku hoi ua kaikamahine nei a nui loa, kupono e waiho ia mai i kokoolua ma ka aoao, a i hoa uhai a holo hoi no na po anu, ia manawa i kukakuka ai o Kamehaikana me kana kane, oia o Kuaaohe, a ua holo pono ia mea a laua i kuka ai, a olelo aku la ka wahine i kahi kane, e aho ea e holo oe e imi hele i kane na ka kaua hanai, ma Molokai, Maui a kau loa ae i Hawaii, a i na e loaa ole ilaila, e holo loa oe i Kuaihelani. a me na Pae Aina o Kahiki a pau, a i na i loaa ole ia oe. hoi mai oe, owau hoi ke hele aku e huli i hoa no ka kaua hanai, a ia laua no e hamumu anano keia mea, pa-eana ka leo o ka laua hanai, oiai he okoa ae no kona wahi e moe ana, ma ke mele ana mai penei: Aia la o kuu kane pua-i-a i ka moana, I hooipo aloha me kaulana a ka la, Ua paa i ka noe oho o na mauna. Ua ha ka po ha ke ao ia ia, Oia o kuu hoa ipo lau makani, I hoaloha i ka moe o ka po ke moe, I moe iho ka hia hikilele ae i ke aumoe, Apo hewa i ka lau aala o ke kiele, Lea ai na apa a maua me Kulukulua, He hoa kaana ia no ʻu ike kehau, O ka uka anu o Maunaloa ke noho-la, Oia, o kuu hoa ia o Waikumailani — e.

A lohe o Kamehaikana ma i ka leo o ka laua hanai i aku ke Kupua o ka pali ia Kuaaohe, aia no hoi ha ke kane a ka hanai a kaua ke haiia mai ia ka inoa o Waikumailani; ke hai rnai nei ua hooipoipo laua i ka moe, nolaila, e holo oe a loaa i Maunaloa i Hawaii, o ka olelo iho la no ia o Kuaaohe ma a pau no hoi, hoomakaukau iho la ka hele, i hou aku la o Kamehaikana ia Kuaaohe. e! i hele oe a i loaa, hoi mai olua a ma kela aoao o ka pali. ke alapii hoi ia a iho i Kalihi. alaila, hohola mai oe i ke kapa i maopopo ia'u o oe ia, alaila, hiki ia'u ke kena aku i alanui no ke kane a ka kaua hanai, a pau no hoi keia mau olelo, o ka wa no ia a Kuaaohe i kaawale aku ai, mai ka pili ana me kana hanai, ka ae mai la no ia a iho aku la ma Kalihi, . a hele ana i ke kula o Kaiwiula, a malaila ae ka hele ana, a loaa he waa e holo ana i Maui, a ma ko Maui waa aku hoi kau i Kona i Hawaii, a malaila no ka naku hele ana ae a moe no i waena kuahiwi, a ia ia i komo aku ai iloko o ka hale. ua hoolele ia kona hauli e ka nani a me ka maikai o keia keiki e noho ana iloko o ua hale nei, a kupu ae la no kona manao o ke kane no ia a kana hanai, a no ka hana mau a keia mau manao iloko ona, nolaila, ninau maoli aku la no ia i ka inoa o ua keiki nei, a haiia mai la ka inoa. a hoomaopopo iho la ia aole ia o ka inoa o ke kane a ka laua hanai, nolaila, hoomoe pu iho la kona manao me ka ninau ia mai e kamaaina, a heaha ke kumu o kou ninau ana mai nei i ka inoa o keia keiki? hai aku la ia penei ; he huakai imi kane ka'u, na kaʻu hanai i hanai a u i a wahine maikai, o ke kane ole hoi ka hewa, nolaila, hele mai nei au e imi i hoa pupuu anu no kaʻu hanai, aia i hea kahi i noho ai o kau hanai ? wahi a kamaaina, Kuaaohe. aia i Oahu, a ua hai mai kuu wahine i na au i hele a loaa ke kane a ka maua hanai, hoi aku au me ke kane a ma ke alanui e pii ai o Kalihi. hohola aku au i ke kapa i maopopo ia ia owau ia me ke kane a ka maua hanai, a pau keia mau oieio a na kamaaina me kahi malihini, a moe iho la lakou mai ke ahiahi a wanaao, oia ka wa a ua wahi Kuaao-; he nei i naku hele aku ai iloko o ka laau loloa o Hawaii, a hala aku la ia, hoomakaukau iho la hoi ua poe kamaaina nei e hele i ka lakou huakai hele hoopunipuni, ma ko lakou kuka mua ana e hele, no ka mea, ua maopopo loa ia lakou ma na kuhikuhi ana o Kuaaohe, nolaila, uluku loa ae la ka manao o keia keiki e kii ia Kahelekulani i wahine nana, a hooholo iho la lakou e hele, a pae i Maui, a kau i Molokai, a malaila mai a pae ana i Kaluahole i Waikiki, alaila, waiho na waa, a hele wawae mai la mauka a hoea ana i uka o Kalihi, a pii aku la a kau pono iluna e na na la ia lalo o Luluku, hoomaha iho la lakou a pau ilaila, a kuu pono iho la no hoi ka nae, oia iho la no ko lakou wa i hohola aku ai i ke kapa e like me ke kuhikuhi a Kuaaohe, a i ka ike ana mai o Kumehaikana i keia hana epa a keia poe, nolaila, kahea ae la ia i kona poe hoa noho o ia pali ma ko lakou mau inoa penei : E Ku, e Lono, e Kane, e Kanaloa, e Kaekae, e Maliu ma-e, e wahi a lakou la, pane, hou aku la no ua wahine akua ike ole nei, i kahea aku nei au ia oukou, e kii aku oukou i ke kane a ka kakou hanai a lawe mai, aia la ke noho mai la i luna o kela pali makamaka ole, i loa no a pau keia mau olelo a ua wahine nei, o ko lakou wa no ia i kii aku ai a kaikai mai la i ua keiki nei a waiho ana i ke alo o ua wahine nei, ia wa no hoi i kahea aku ai o Kamehaikana i kana hanai ma ka inoa penei : E Kahelekulani e! e o! wahi a ia la, hele mai hoi paha a ike olua me ko kane, eia la ua hiki mai nei, pane mai ka hanai ma ke mele penei : Aole kena o na lehua Panaewa, O ka noe lehua maka aala naenae, O ka ihu wai anuhea i ka waokele, Ua nohea wale i ka ua a ka awaawa, Aia la i ka piko mauua o Healani, He Ana poi ka hale e moe mai la, Ua moe aloha i ke anu a ke kehau, He alapahi kena he hoopunipuni, He uluku i ka lohe ana aku nei, Makahehi ka manao a hele mai la, I manao mai la i kane la i wahine au-e, U—aole o'u makemake moe ia la. A lohe no hoi ua kahu nei i ke mele a kana hanai, huli ae la ia a olelo aku la i ua keiki nei. ea, owai la hoi kou inoa ? pane mai la no hoi ua keiki nei, o Waikumailani no hoi au, a o ko'u mea ia e uwe ae la, e aloha ae ana wau i na wahi a maua e moe ai i ka wa i ka uhane. " Ea, e o'u hoa heluhelu, mai puni kakou i ka palau a keia keiki, no ka lohe ana mai i ka hoole ia ana mai, aohe he makemake moe ia ia, nolaila, ke kumu o kona uwe ana, ua hilahila oia." E kamakamailio mua aku au ia kakou i ke ano o ka launa uhane ana o Kahelekulani a me Waikumailani, ia Kahelekulani no e moe ana iluna o Hilaniwai i kekahi la, a puka ae la ia a mawaho o ke ana, noho uwe iho la ia no ke aloha i kona mau makua a me na kupuna, a pau kana uwe ana, halo ae la kona mau maka maluna o ke ala iho mai o Nuuanu. ike aku la ia i ka iho ana mai o keia keiki maikai, a hahai aku la ia me kona mau maka ponoi a hiki i ka nalo ana mai o ua keiki nei iloko o ka uluhala o Kekele, ia wa keia i hoi aku ai a moe, i loa no a kau aku ke poo i ka uluna a hiamoe aku la, o ka wa no ia o ka mea ana i ike aku ai i kona wa e ala ana, ua hele mai a ka puka o ke ana, ia wa i kahea aku ai oia, hele mai hoi, a lohe no hoi ka uhane o ua keiki nei, o ke komo aku la no ia, a hooipo iho la laua, a pau ia hoi pu no laua i Maunaloa i Hawaii, a hoi mai la no ua kaikamahine nei i kona wahi ponoi, a pela wale no laua o ka noho luna ana, a pilikia loa laua i nei mea he aloha o ka hooipo uhane ana. “E hoi hou ae kakou ia Kuaaohe." Ia Kuaaohe i hele aku ai mai ka hale aku ana i moe ai, aohe

loaa ia ia he wahi e hoomoe ai i kona poo iloko o na po he iwakalua, e naku hele ana i luna i lalo, i uka i kai, i o ianei, a ua hele a pau ke aho, a no ka nui loa o ka lohi i loaa iaia, nolaila, hoomaha iho la ia, a [illegible] iho la, ua kena hoi au e huli nei i ko kane a kuu luhi, aohe wahi mea a loaa iki, aole no hoi i loaa iaʻu he wahi hale e hoomoe [illegible] i ko'u poo. a noho iho la ia uwe, a pau kona uwe ana, olelo hou ae la no ia penei: Ina la paha oukou a na akua o kuu [illegible] nei a maanei koke ae la, ina ua lohe mai [illegible] kou iaʻu i ke kahea aku. eia au la ua [illegible] ua unauna au i ka huli ana i ka hale o ke kane a ka kakou hanai. oia nae hoi [illegible] huna ko oukou i ke ao-uli, a pau ia olelo ana, hoomaka ae la ia a kahea i ka inoa o ko lakou mau kokua, e Ku. e Lono. e Kane e Kanaloa. e Kaekae, e Maliu ma e, e o wale a lakou la, a lohe keia i ka leo o ko lakou mau akua, oia koke no ka wa i pane ake ai e lawe ae oukou e kuhikuhi iaʻu, kahi e noho nei o ke kane a ka kakou hanai a pau no hoi kana olelo ana i keia mau [illegible] oia no ko lakou ia wa i hele kino [illegible] mai ai, a alakai aku la ia ia nei, a [illegible] lalo o kekahi kumupali. a kahea aku [illegible] poe kanaka nei penei : E Ana [illegible] oia iho ia no ka wa a ke ana paha [illegible] ae ai, ike aku la o Kuaaohe i ua keiki nei i ka mauna hau anu o ka wao, e moe ai mai ana ilalo ke alo, iluna o ka [illegible] manu. i haliia a nolunolu, i ka wa a [illegible] ike aku ai. ua puiwakoke ae la ia, a [illegible] a maule aku la, a upuupu wale iho ka waiho ana, ala ae la ia a kokolo aku la a [illegible] ke ma kahi a ua keiki nei e moe mai ana moe iho la ia ilalo ke alo, ia wa i ke [illegible] loa mai ai ua keikinei ia Kuaaohe [illegible] ike mua no ia i ka wa i ka moe uhane a hoomaka mai la ua keiki nei e oli [illegible] kahi mele alaua i haku pu ai me ka wahine i ka moe, a penei ua mele la: Aloha wale ka pua o kookoolau. Ke oho maewa o ke kaunoa i ka ua. Ua pepe wale i ka hau kakahiaka. Me he kapa kalena la i ka malie, Ka pu-a-pu a i ke Kula o Alele. Ke kino maikai o ka ua Apuakea, Lamalama no i ka pali o Waikulu, O kuu ipo la o ka Malanai. He hoa noʻu i ke kai o Mololani, Aia la i ke kuha o Malaeakuii—e. Akahi no ka ke kuli ia oe. He nui okoa hoi ka leo i hea aku nei, E kuu aloha—e. A pau keia mele a ua keiki nei, ala ae la o Kuaaohe a na na pono loa aku la i ua keiki nei, ia wa no i hapai hou mai ai ua keiki nei i ke mele, e ninau mai ana i ka wahine penei ; Ike wale oe i na Lehua i ka wekiu, I Ka lililili pua o ke Kamaakahaia, I ku i ka pali o Hilaniwai Aloha ke hoa kaana o ka po anu, Pumehana aku i ka umauma o ke hoa, Aohe ia he hoa, he makamaka, He kamaaina no ia aina, Ike wale oe i ka ua welau loloa i na pali, He mau hoa ia no kuu lei ahihi, Ina no la i ka uka i Nuuanu-e, Oia, o kuu hoa ia o Kahelekulani-e, A lohe no hoi o Kuaaohe i keia mele uwa mua iho la ia, no ke aloha no i kana hana a pau ia, hai aku la ia penei : Ua ike au, mailaila mai nei au, i kii ma nei au ia oe e hele kaua, a hui oluolu he ka--ne a he wahine, owau no kona kahu nana i hanai, a nana no wau i kena mai nei e hoa mai ia oe, pane mai la ua keiki nei, ae, e hele aku ana kaua, e kali ae au i kuu kahu hanai a hoi mai, alaila hele pu aku kakou, a lilo aku la ia manawa i ke kamailio ana na ke ano o ka Kuaaohe hele naku ana iloko o ka nahele laau loloa o Hawaii, a pela laua i kuwili kamailio ai, a hiki wale i ka hoi ana mai o Malamainuu, ka moo kahu nana e hamai ana o Waikumailani, a puka no hoi ua moo nei, olelo pu iho la lakou no ka hele i Oahu i ka moe wahine, a ae mai la no hoi ua moo nei, a liuliu iho la na ukana o ka hele ana, ia wa no i uhi paapu ai ka [illegible] a me ka noe i ka lewa holookoa, a o ko lakou wa no ia i kaawale aku ai mailoko aku o ua ana nei, aohe no hoi lakou i u iho, noho ana i uka o Kalihi ma kahi hoi a kakou i kamailio mua aenei i ke keiki hoopunipuni, a hiki lakou malaila, e noho ana no na [illegible] o ua keiki nei i hele mua mai ai, ua hele i kokoke e make i ka pololi a ka ai, a [illegible] aku la o Kuaaohe i ke kapa e like me ka mea i kuhikuhi mua ia mai ia la e kana wahine, oi noke aku no hoi ua wahi Kuaaohe nei i ka hana a aohe wahi mea a ku ikena mai, a noho aku la lakou mai ke kakahiaka a ahiahi, akahi no a ikeia aku ua kupua nei o ka pali e kena mai ana i alanui no ke kane a ka laua hanai, a o ke kane mua hoi, eia no ia ke noho nei iloko o ke ana me Kamehaikana, aohe i hui, aohe i ike ai aku i na lihilihi o Wahinekapu. wahi a ka olelo, a hiki no hoi ke alanui, oia ka manu nui o ka manawa no ia i kau aku ai ua keiki nei, a hala aku la, na Kuaaohe no ia i pii aku a kau iluna o ke ana, a hiki no hoi ua keiki nei, o ka wa no ia a Kamehaikana i kahea aku ai i kana hanai e hele mai e ike i kona kokooloa aku o na po kehau nui ke hiki mai a lohe no hoi ua kaikamahine nei, o kona wa no ia i oli mai ai ma ke mele penei : O kuu lehua kena i malamalama iki, Na'u no i kui i ka uka o Kawaikini, He lei, he kahiko no ka ua Paupili, E pili aku ana maua i ke koekoe, A alo aku maua i ka ua me ka makani, He hoa luana no ke ala ke hele, E pili ai maua me ka makemake, Oia owau hui maua, Loaa ka hoa noho o keia pali, Laukanaka ka noho ana o keia uka-la E—maloko mai hoi-e. A pau ao hoi ke mele a ua pua nei o Koolau o ka wa no ia i komo aku ai o ua keiki nei iloko o kahi a Kahelekulani e hiolani mai la a ike mai la no hoi ua kaikamahine nei, pa mai la kana kahea, he mai ho-i, neenee mai maanei, a-maanei mai ho-i. Aole i pau.