Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 39, 24 Kepakemapa 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.
la manawa i ku ae ai o Kamaakamahiai iluna, a kahea aku la ma ka inoa o kana laau, oiai ke ku malie loa mai la ua kanaka nei me ka pane leo ole mai, e Kukaoo e, ko kino kanaka la lawea, ko kino laau la kuu ia mai, a lohe no hoi ua kanaka nei i ka leo o kona haku, o ka wa no ia i nalowale ano e iho ai o ke kino kanaka, a waiho iho la ke kino laau, a o ka wa no ia a Kamaakamahiai i pane aku ai imua o kona kupunakane me ka olelo aku, e ! auhea oe e kuu kupunakane ? e o, wahi a Manaouli, e olelo aku oe i na kanaka, ka makaainana hoi o kaua e kukulu i hale no kuu laau, e like ka loa me kona kino e moe mai la, i loa no a pau na olelo a ka moopuna, oia iho la no ka wa a Manouli i olelo ae ai i kona poe luna aina a me na makaainana hoi, kahaha ! heaha la ia, o le lua ke koi i ka nahele, ia la no a paa ana ua hale nei elua kaau ka loa o ka hale, a o ka loa no hoi ia o ka laau, he kanawalu anana ka loa, a paa ka hale, kena hou aku la no o Manouli i na kanaka e hapai aku i ka laau a hookomo iloko o ka hale, a lohe no na kanaka i na olelo kena a ke alii, oia iho la no ka manawa i hookoia mai ai ia olelo, a ku mai la na kanaka a pau o Puna Kauai e hapai i ua laau nei, ua hooneleia lakou i ka hiki ana o ka laau ke hapai ae, a no ka hiki ole ana i ka hapai, nolaila, manao lakou e kauo i hiki ia lakou, a mea nui iho ia e hana e like me ka lakou olelo, pane e mai la o Kamaakamahiai, e ! mai hana ino oukou e ke Kauai i kuu laau, e hopu iho no a hii ae iluna me he keiki la, aohe no hoi he leo pane mai a na kanaka, a hoomanawanui iho la me ko lakou ikaika a pau loa, a pela lakou i hana ai a komo wale ana ua laau nei, a komo no hoi ka luau iloko o ka hale, halulu ana na koa o kela aoao, a olelo mai ana he kaua ko ka la apopo aia la i ke kula o Kilauea i Koolau, a pau na olelo a ka luna a Kookookula, oia no hoi ka manawa a Kamaakamahiai i hoomakaukau ae ai no ka hele i ke kaua, aka, pane e mai la no na kaikoeke, aohe oe e hele i keia kaua, na maua e hele e kaua, o ka moe aku la no ia a ao, o ka hele aku la no ia o ua mau keiki nei me kekahi poe koa ikaika e ae, o ka hele nui no ia a hala o Kapua a me Kealia, Kumukumu,
Halaula, Homaikawaa, Kamalomalo, Anaho-
la, a me ia mau aina aku, aole au e helu papa loa aku a lilo ia i mea molowa ia mai e oukou, o ka hele aku la no ia o ua mau keiki alii nei o Oahu, a iho ana i kahawai o Waiuli a hoea aku la i ke kula, ke kahua kaua hoi i olelo la, i na na aku kahia paa pono ke kula i na kanaka, ko lakou nei hele aku la no ia a hiki i ka wai a ka Puhi, hoomoana iho la lakou ilaila, aohe no i upuupu īho ka hoomaha ana iho, halulu ana ka pohaku a kela aoao, a o ka hoomaka iho la no ia o ke kaua, ia manawa i alo aku ai ua mau olali nei o Oahu, me ka luku aku i na koa o kela aoao, ke-he-he, me he kai poi la o ka hooilo, ka hele a ku ka puna ke koa i uka, limua opala ka moku, oia luku aku ua mau keiki alii nei a hiki i ka heeana o kela aoao, a holo uku la a iho i Puukumu a kupopou ana i ke kahawai o Kalihiwai, ka hele no ia a hiki i ke kula o Luia, paupauaho loa ua mau keiki nei, a no ka naenae i loaa ia laua, nolaila, paa iho la ua mau keiki alii nei i ka hopu la e. ke Kauai, a alakai pio ia aku la a hiki imua o Kookookula ko lakou alii, a ike na koa o Manouli uu paa na alii o Oahu, hoi aku la lakou a hiki imua o Manouli, a olelo aku la i keia mau olelo ku i ke kaumaha o ka puuwai o ka Niuhi o Maui, a lohe o Kamaakamahiai i ka pilikia o kona mau maku-
maka o ka aina makamaka ole, nolaila, wehe aku la i na kahiko alii a pau loa, a ku ae la a hele me ka huaolelo ole aku i kona ku-
punakane, aohe kanalua o kona manao, a ku ana imua o Kookookula, me ke kino uu ku kamalii, a pane aku la ia i ke alii, i hele mai nei au e olelo aku ia oe, e hookuu i na keiki a ke alii o Oahu, a i na oe e hoopaakiki loa, alaila, e hiki kino mai ana ke kaikoeke o laua nei, a e pepehiia ana oe, pane mai la ua alii nei, aohe au e hookuu aku, aohe no hoi oʻu makau iki i ko laua kaikoeke, pane hou aku no o Kamaakamahiai, a he nani no ina ua lohe aku la no oe, i loa no iaʻu la a hoi aku e hiki mai ana ua kaikoeke la e na keiki a oukou i hopu ino mai, a lohe hoi ua alii nei i keia mau olelo, kena koke ae le oia i na kanaka e ho-a ka imu o ua mau keiki alii nei, aole i hele aku na kanaka hoa a ka imu, [illegible] ** «feu Mi* * m *»< *> t* i*mUf 4*» mU \ lw«i» % t fta* « «# m wm t *mmm m *m m **& mm * *mm % 4* I» 4 te» im e» i» iw*» w * ink «#« m* *hm\ ****** % l»M» tfci k i| mt.*mm m m I*fcw* ♦ !»*« »t*j iMHi, % i«IH %» *** * ***»*, Wk» | mām mm » % *» #i» *«*, • <***#* **%*««*»•*%**; jj|L Hil,. liiW»|l 11*11 A *«* km*± % «m I» M. • **• *• *+- * *• « ««,««» .« *»»«*• li« u ♦ 1
o u-hoi, a uwe aku i kuu hoa, a me ke kaikamahine hoi a kakou, a aloha aku olua i kuu hanau mua, a me ka wahine a olua, a me ko kakou poe no a paa loa, i loa no a pau keia mau olelo a Kamaakamahiai, oia iho la no ka wa a na hoe waa i ulele iho ai i ka lakou hana ikaika, o ka hele aku la no ia o na waa i ka moana, mai ke kakahiaka no hoi a mahana., kapalulu ana na waa i ka-honua o Waianae, a mauka no lakou i hoi ai ma Kona nei o Oahu, a ma Makapuu ae a hiki i na hale, oiai ua paa hou ae ka hale alii o Olopana ma keia aoao aku o ka nuku wai o Kaelepulu, i ka hiki ana aku hoi o ua mau keiki alii nei, mea e ua piha o ka naau o ka ohana a me na makaainana i ka olioli. Ke a mai nei ka imu o ka puaa a me na mea ai a pau loa, a pau no hoi ka paina ana, a wa aku la lakou no ke kaua o Kauai, a po ia la, a ao ia po, no ka nui o ka olioli ona alii i ka hoolohe ana aku i ke kukahekahe mai a na keiki alii, nolaila, ua lanakila ole mai la ka hiamoe maluna o ka makaala. E waiho ana au i ka hoopuka hou ana
aku i ka inoa o o ka mea nona keia kaka olelo ana, a e hele pu ana kakou rre Kahelekulani. Ia Kahelekulani i pii ae ai ka nui o ke kino, a rne ka pii pu ana ae hoi o kona ui a me kona nani, a wahine maikai hoi, a ua kukuluia ka hale o ua Iwa nei i kai o Mokapu, a paa no hoi ka hale, a oia no ka wa i hele aku ai na Koolau a pau i ka palala, he mea mau loa ia Hawaii nei, a malaila kahi i hookupuia ai ka waiwai, a aohe no hoi o ka waiwai aku a koe, ke ku la ka puu a ahua ka eho i ua mea o ka waiwai, a o ka waiwai no hoi keia a Keauka ma i hanai ai i ka laua hanai haku, a nui no hoi ua kaikamahine nei, a i kekahi la, pii o Keauka ma i ka mahiai i uka ae o Waikalua, ia laua i makaukau ai e pii, olelo e aku Ia o Keauka ia Kuaaohe, e noho i ka hale me ka hanai a laua, oiai oia no hoi ko Keauka kaikaina, me ka i aku, e noho oe i ka hale nei me ka hanai a kakou, e pii ae maua i ka mahiai, e noho oe me ka makaala loa, ina i koi mai ke alii e auau kai, haawe oe a loko o ke kai, a pela no ka auau wai a me na mea a pau a ke alii e koi mai ai, a ina e uwe ae i ka pololi, a i hanai oe, e makaa loa oe i ka iwi o ka ia, a me na mea a pau au e hanai ai, e hana oe me ka noonoo mua, a pau no hoi kana mau olelo ana i kona kaikana no ka laua hanai; A ke pii la laua la, ke noho nei hoi o Kuaaohe me ka hanai a lakou,oi noho aku no hoi o Kahelekuiani a mehana no hoi ka la, pa-e ana kahea a keia leo mawaho, e Kahelekulani e, e o, wahi aku a ia nei, nani wale hoi ka pue one o Kapa,e hele paha kakou i ka auau, pane aku la ua pua oi-kela-kela nei o na pali hauliuli o ua Koolau la, aole au e hiki ke hele ua papaia iho nei au e o'u kahu, aole au e hele, no ke aha hoi ? wahi a ka leo, aohe au i ike, eia wale no ka'u mea e ike o ka olelo ana mai aohe au e hele hookahi, aia no a hele pu me kuu kahu me Kuaaohe, nolaila aohe au e hele pu aku me oe e na leo e heahea mai nei ia'u. Palua a pakolu ke kahea ana a ua leo nei, a no ka puka ole aku o ua kaikamahine nei, komo okoa mai la no ua mea nei nona ka leo, a i na na aku ka hia i keia wahine, u-i no a u-i nani no a nani, a o ka hoa e like ai o kona wahine maikai, oia no Kahelekulania pane mai la ua wahine nei, i kii mai nei au ia oe e pii kaua i ka haku lei lehua i keia la, a o ko wahi kahu no kekahi, a lohe hoi o Kahelekulani i kela mau olelo, o ka ue koke aku la no ia, a koi aku la i kahi kahu e pii pu me ua wahine nei i uka i ka haku lei lehua, o ke koi no hoi ka ke alii, o ka ae wale no ka ke kahu, a hoomakaukau iho la kahi kahu o ka a-i o ka i-a, a lako ia mau mea, o ka lalau aku la no ia i ka hanai a kau ae la i ke kua a pii aku la ma Oneawa, a ma Nuupia aku, a au ana i ke kai o Waikalua, a pii aku la no malaila a hoea ana i Keaahala, aia no ua wahine nei mamua kahi i ka'u kihi ai, ka hele no ia a kupono i ka pali, o ka huli mai la no ia o ua wahine nei a olelo mai la ia Kuaaohe ma, e noho iho olua ia nei, e pii ae ou i ka ako lehua a hili mai no i lalo nei, o ka epa mai ka ia la, o ka pu-
ni aku no hoi ka laua nei, a ke pinana la ua kupua nei o ka pali a kau iluna, a ke ako la a nui ka lehua a me ka maile, e hoi iho la
no a ku i lalo, a hilo iho la o ka lehua a me ka maile a me na wehi no o ka uka a pau, a lawa no hoi ka lei, a hikii aku lu i ka a-i o kana mea e manao nei e lawe, a paa no hoi ka lei, o ke kena aku la no ia e hoi, a lohe no hoi o Kuaaohe i ka la la leo kena e hoi, o ka apo mai la no ia i ka hanai a kau i ke kua, a huli aku la no hoi ana, o ka hele no ia o laua nei a hoea ana i Auwaiwahine, oia iho 1a no ka wa a ka makani puahiohio i lauwili iho ai ia laua nei, a poniuniu ae la na maka o Kuaaohe a ike ole aku la i ka haule ana aku o kana mea nui, i loa no a haule aku lilo ana i ua wahine nei, a paa ae la no ua wahine nei hoi ana me kana waiwai, makamae, oia hoi ka lilo ana aku o Kahelekulani ia ia, a lawe ia aku la ua hilu nei o ka nani a me ka maikai, a noho ana iluna o ka pali o Hiilawe, a malaila kahi i hanai ia ai o ua kaikamahine nei, oi moe hoi kahi loko a pae ae la ke poniuniu o ka lauwiliia [illegible] e ka makani, ala ae la ia me ka hopaho[illegible] a na na ae la ma o a ma anei, aohe kana hanai, a manao ae la ia hoi e ae la mamua, a hoi aku la ia a puka i ka hale, aohe i hiki ka hanai i ka hale, ano ka nele ana o ka ike i kona mau maka, nolaila houhou aku la ia ma kahi a laua i hele ai a hiki malaila o ka pali, kahi hou a lakou i [illegible] lei lehua ai, noho iho la ia uwe, a pau kona uwe ana, hoopuka ae la ia i kela mau lalani mele, penei: Aloha wale na lehua i ka nahele, Ua hihihiki- a mai la e ka manu,
Umu iho la ke oka i ka hapapa, Ke lohi wale iho la no ka malihini, Ua hoka i ka lilo o ka pua, Apo hewa i ka lau o ka akolea, I ka hao-hia o ka nani me ka maikai, E lohe mua la paha wau he'kua, Nawai no la hoi e hele ka uka, O nei nahele kaili aloha-a, E kuu haku-e hoi mai kaua-e. (Aole i pau.)