Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 34, 20 ʻAukake 1870 — KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI. [ARTICLE]
KA MOOLELO O KAMAAKAMAHIAI, KA NIUHI AI HUMUHUMU O KAHULUI I MAUI, KE PUHI NAU OKAOKA HOI O KONA MAU LA KOA. KAHILUHILU HOI O KONA WA UI.
A pii aku la no a hiki i kauhale, a ninau aku la kekahi kanaka, auhea la ko Olopana hale? a hai ia mai la ia ninau, a auhea la ka hunona a ua alii la ? aia no i kela hale wahi a ka mea hai mai, e alakai ae hoi ha oukou ia makou a hiki i kahi o ua hunona la a keʻlii, a ae ia mai la no ia olelo, a alakai ia aku la lakou nei a ku ana imua o Kamaakamahiai, a i ka ike ana mai o ua lapaku nei, oioi pono iho la kana noho ana, a ninau mai la, maihea mai nei oukou ? pane aku la ua poe kanaka nei, mai Maui mai nei makou, i hele mai nei makou e hai aku ia oe aia o Maui la ua ku kepakepa i ke kai, ua kipi ko kaikuaana i ou Kupuna me ou makua a me ko alii hoi, a ua lohe lakou la ia manao kipi ua holo nui aia la iluna o ka puu o Kauiki, aohe ai, aohe i-a. A o ko kaikuahine nae ka mea pilikia loa, ua kau ka nanaiea o na maka, a oia na olelo la, o ka lohe kou a ku a hoi e like me na olelo a ko Kupunakane i olelo mai nei, e haalele oe i ka pili aloha me ko pua rose nani, a e manao aku oe i ka mea nana i hoola ia oe i ko wa uuku, he make ka kou e ole ka o Kamalala-, walu ola hou ana oe, a pau no hoi na olelo a ua poe kanaka nei, ia manawa i ike ia aku ai na kulu waimaka o ua eu nei e iho makawalu mai ana ma na papalina waianuhea, me ka hoopuka pu ae i kana mau huaolelo, ka, mahele lua iho nei ka hoi ka manao no Maui a no Oahu nei hoi kekahi, a hoopuka pu ae la no hoi ia i keia mau olelo, ae, ua hoi au, ina o keia kauoha a na ka mea e, aohe au e hoi, aole hoi, o ke kauoha ana mai la a kuu Kupunakane ka mea nana i luhi a i hoomanawanui hoi, a i ia ae ai he kanaka makua wau, a he Koa a he ikaika hoi, nolaila, he la uwe keia no'u i kuu wahine a me kuu makuahonowai, a he po uwe iho keia a ao, a kupono ka la i ka lolo haalele au ia Oahu nei, ia manawa hoi e hemo ai ka pili aloha me ka wahine a me na makamaka a pau o keia aina makua ole. I loa no a pau keia mau olelo a Kamaakamahiai, nana aku no hoi i na alii i na makaainana, ku ka pihe uwe i ke aloha i ko lakou puu kalahala, ia manawa no hoi i ku mai ai na keiki a Olopana a pane mai la, o oe hele o maua hele, a make oe make maua, aohe no aia nei huaolelo hoole aku, he ae wale no, a pua ae la hoi ka leo aloha o ke hea pili, hoa pupuuanu o ka po, ka o kakou pu no ke holo, pane iho no ua eu nei, o noho, aohe oe e hele pu me makou, he kaumaha hoi oe i ke keiki a kaua, e hele no makou a hoi mai, a ke uwe nei o Kamaakamahiai ma, kekauoha la
hoi na keiki a Olopana ina hoe-waa e hoomakaukau i na kaulua, ka hele no hoi ia a po a ao, a kupono no hoi i ka manawa i olelo la no ka hoi ana o ka hilu o Kahului, i nana aku ka hia paa pono o waho aku o Ka ohao i na waa, a o na kaulua hoi aia mai ia maloko mai, haawi iho la lakou i na haawina hope loa a ke'loha, a lalau iho la hoi ua Kamaeu nei i ke poo o ka wahine a lole ae la i ka ihu a honi iho la, a hoopuka iho la i i kana olelo, ke noho la oe a ina e hanau e ae oe mamua o kuu hoi ana mai, a ina he keikikane, alaila, kapa iho oe i ka inoa o Kaaeamoku. O ka olelo no hoi ka ia nei o ka ae hauhau hoi ka ka wahine, o ka uwe hamama hoi ka na kane me na wahine, me ka helu ana mai, he poe make lakou, e ole o Kamaakamahiai ola ana, e like me ka mea mau i keia lahui, a pau keia mau mea a pau loa o ka hoomaka aku la no ia o ka hele ana o ua poe alii nei, a kau iluna o ka waa, ka nana iho i na makainana o ka aina, kaa ilalo i ke one, e hea inoa ana kekahi poe, e kepakepa wale aku ana no kekahi poe, ia wa i lohe ia aku ai ka leo o Olopana e kauoha
mai ana, e hoi a ina e noho loa oe, alaila, e nana mai oe iaʻu, a lohe aku oe ua make au kii mai no i ko aina, a pau no hoi keia mau mea, ka iho iho la no ia o na hoe a na hoewaa mai mua a hope o ka ekea a pela no hoi na hoewaa o keama, ka-ha-ha! nana aku no, hoi, me he pua i o ia la ka holo o na waa, ka hele no ia a po, mai ka po a ao, a mehana no hoi, kupono paha i ka wa a ke oeoe hana o Ulakoheo e kani nei i ka hora ehiku la, pe ia iho la paha ka manawa a lakou nei i kaalo ue ai malalo o Kauiki, nana aku no hoi ia uka o Kapueokahi paa pono i na koa kiai o Manao, ia manawa i lele aku ai na keiki a Olopana a kau i kahonua, a hoomaka aku la ka hakaka ana o ke Oahu me ka Maui, he nui mai ka Maui, elua wale no ua mau keiki alii nei a Olopana. Ke nana aku no hoi i na keiki o ke one loa o Oneawa, pua-o ua mea o ke Koa a me ka ikaika, ke Kaua nei hoi ua mau keiki alii nei, ke pii la hoi o Kamaakamahiai iluna o ka puu o Kauiki, ia ia i hiki aku ai iluna o ka puu, ua pau loa na makua a me kahi kaikuahine, oia hoi o Leialoha a me Kamalalawalu hoi i ka pilikia a ka pololi, a hookahi no mea ahona iki o Puki aole ia i nawaliwali loa, he ike mai no ia, a o lakou la hoi aohe ike mai, pu i ka makukoae a nanaiea hoi na maka, ua hele hoi na kino a puainawele, a ku aku la ua eu nei ma ka puka o kahi hale, a ike mai la no hoi ke kupunakane, a lele mai la ia a uwe iho la me ka leo nui, me ka uwe helu mai ma na wahi a pau a laua i pili ai, a pau ia hele aku la ua hookolohe nei a kakou a honi iho la i ka ihu o kahi kaikuahine, me na makua a me ke alii Kamalalawalu hoi, a hoopuka ae la ia i kana olelo ka-
ena. Aohe a ko oukou make ua loaa mai nei iaʻu, a e ola oukou, o kona make hoi ua waiho aku nei au na ka mea e e pepehi iaia (Manao) ke uwe nei hoi lakou nei (Puki ma) oia hoi ua mau keiki alii nei a Olopana ke luku la i ka poe i loaa aku ia laua, ka luku hcle aku la no ia o ua mau keiki alii nei a loaa o Manao e holo ana no pa ana ke poo i ka laau a ke kaikuaana, a palahuli ana ka waha ai-ai ilalo, a pane iho ia ua mau keiki ne i me ka wiwo ole, a! make oe e nei kanaka kipi ia maua i keia la, ike oe i ka laau kakauhu o Makapuu ke uwe la iluna o ko poo, huli ae la hoi ua o Manao a olelo ae, e waiho olua i keia wahi ola o'u a ike aku au i kuu kaikaina, alaila, pepehi iho olua ia'u. a ua hooko ia aku la no ia olelo, a alakai ia aku la a kau iluna o ka puu, hiki aku lakou nei e pikale ana o Kamaakamahiai i ka ai i kahi kaikuahine a me kahi aikane oia hoi o Kamalalawalu a me na makua hoi a me na Kupuna hoi a.pau ia mea i ka hana ia, huli ae la o ua o Kamaakamahiai a ike i ke | kaikuaana, a uwe iho la oia a pau ka uwe ana, pane aku la oia, ea ! heaha hoi keia hana au e kuu haku hanau mua ? i hana la oe i mea aha ? pane mai la no hoi ke kaikuaana, ka ! i ke kuhi ana aku nei no hoi ua make oe, nolaila, manao ae nei no au e lawe i ko kaua aina a paa i ka poho o ko'u lima, i noho au a loaa aku ka'u keiki, aohe e kuleleiwi ka noho ana, he ole hoi ka hoopili aku malalo o ka mea e, a hoounauna wale ia iho no, a lilo iho la ka kaua he mea ole. Puka mai la hoi ka olelo a ka poe o ka po, ka noho kanaka aku o kekahi alii malalo o kekahi alii, waia hoi ka kaua pua, i lohe mai oe e kuu haku, a pau no hoi na olelo a ua o Manao, i aku no hoi o Kamaakamahiai, a heaha la hoi ko mea i manao ai e luku i ko kaua mau Kupuna a me ko kaua mau makua a me ka mea nui hoi a kuu manao o kuu kaikuahine, ka mea hoi nana au i luhi, mai kuu wa uuku a hiki wale i ko'u manawa i nui ai, a no keia hana au e kuu hanau mua, nolaila hemo aku nei ka pili aloha me ka wahine a me na makuahonowai, a hele mai nei hoi mamuli o kau hana. Olelo mai la hoi ke kaikuaana, ka ! aohe au i oleio o ko kaua ohana kekahi e make i keia manao ino ana o'u, o ke alii wale no, a he nani no ia ua hewa wau, mai hoola oe ia'u, o loaa auanei ka mea e kunouia ai,a e kuhikuhiia ai hoi, aia ua kanaka kipi la, a eia ua kanaka kipi la, pane aku no hoi ua eu nei ka-haha ! nawaihoi ka make ana'ku i koe? ina oe e make mai la i na alii, o'u kaikoeke hoi, ina ua make oe, aole waiho ia mai nei hoi ko make a ike au, nolaila, aohe a'u make, he ola ka'u, aia ka aina la o Oahu, o hoi a noho i ka luhi o ko pokii, noho alii no oe ma ko kaua hapa, a noho aiii no hoi o Olopana ma kona hapa, a make oe, alaila, hoi aku ka aina o na alii a pili ia iakou. Hoi nui e aku oukou mamua me na kaikoeke o
kaua, a pau no hoi keia mau olelo, huli ae la ua Kupueu nei a pane la i na kanaka o Oahu i hele pu mai ai me lakou nei, auhea oukou e na hoa luhi? a me na hoa make o keia mau moana o ka holo ana mai nei, eia kuu manao ia oukou, e hoihoi kakou i keia poe make a hiki i ka hale i Kahului, alaila, hoi kakou i Oahu, i loa no a pau keia mau mea i ka olelo ia mai, o ka liuliu mai la no ia o ke Oahu i na manele, oia no hoi na ihe a me na pololu a lakou, a kau aku la ua poe make nei a ka ai, a iho aku la i ka pali a kau ana i na waa, a hoi aku la ma na waa a pae aku la ma Kahului a komo ana i kauhale, a noho aku la lakou a oia loa ae ia ka poe pio a ka pololi, a hoi hou ae la no na oiwi o kahi Leialoha a like me mamua, a o ka wa no ia a kekahi kaikoeke o ua o Kamaakamahiai i oilelo mai ai imua o ua pihi nana nei, he nani no ia ua ola aenei ka poe a kakou i kau nui ioa mai nei, oia hoi na kupona o kakou a me na makua a me ka Moi hoi a kakou, a me ke kaikuahine hoi o kakou, nolaila, eia ko'u manao ia oe, ke ae mai nae hoi oe, oia no hoi ka lilo ana mai o Leialoha i hoa luana no keia aoao, a i hoa uhai a holo hoi no ko'u mau po loloa e hiki mai ana, i hoa pupuu hoi no ke anu. A pau no hoi keia mau olelo a ua mau eu-eu nei o ke Kula o Alele, o ka manawa no ia a Kamaakamahiai i ae aku ai, a lilo ae la ia mea nui e olelo ia ai iwaena o na alii a me na makaainana o Maui, a huhuhui ae la no hoi ke kino o ua mau moa nei a kakou, ea ! aohe a lakou la hana i koe ua kau aku la na waa i ka paepae, hookahi a lakou la mea hoomanao o na po anu o ka hiki mai, e me-
hana ana ia anu, a o na po loloa hoi o ka hooilo, e pokopoko ana ia mau po, a noho aku la lakou nei a upu wale hoi ka noho ana iho, hoomakaukau iho la ka hoi o na alii o Oahu. A makaukau no hoi ka ai a me ka i-a kahi o hoi o ka hoi ana o ka moana, a lako keia mau mea a pau, o ka hele aku la no ia o ua poe holo moana nei a kau ana iluna o na waa, a haawi mai la i na uwe aloha mawaena o lakou ka poe e hoi ana, a me makou hoi ka poe e noho ana no i Maui, ia manawa no hoi i ku mai ai ua niuhi nei a kau leo mai la me na leo aloha, e hoi oukou a aloha aku i kuu hoa kaana, hoa luana hoi o na po anu kehau o ua Koolau kai kua la aʻu i aloha ai, e hai pu aku oukou i kuu aloha i o'u makuahonowai, o'u makaumka hoi oia aina malihini, a pau no hoi ia mau olelo aloha, o ka wa iho la no ia o na hoe waa i hoi aku ai me ka lakou mau ukana makamae, oia hoi na alii kane a me ka pua lei aloha hoi o Haleakala, oia hoi o Leialoha ka puukani o ke kai hakui i ke alo o Kaihalulu ' A pau a anakoe ku ana iluna o na waa kela mea keia mea, a holo nui mai la ma Koolau o Molokai a po a ao kau ana na waa i kahi e olelo mau ia nei e kakou, i loa no hoi a pae ua waa, olo na pihe uwe a na makaainana i ke aloha i na alii, no ka mea, he mea
maa mau no ia i keia lahui. kauluweia hoi o uka o kauhale i ka imu o ka puaa me ka ilio a ke alii wahine, a lilo iho la ua iwa kau | makani nei i mea makaikai nui loa ia e ke Oahu nei, kunou ae no na makaainana o ka maikai, awihi ae no o ka nani, mea ae no o ka ui, kamailio ae no ia puulu kanaka o ka oi kelakela no ke kaikuahine o Kamaakamahiai, a pela wale aku no na olelo a po, a hele ana i ke ao, a pela lakou i noho pu ai me ka nui o ke aloha iwaena o lakou a ke hele loa ae la ka opu o Keholupalupa e nui a kokoke no hoi e hanau. oi noho aku no hoi a hiki i ka wa a na eha he nui a ke kuakoko i hana mai ai maluna o ua Keoholupalupa nei, ua oluolu no ia i ka ike ana i na mea a pau e noho mai ana, aka, hookahi ana mea uluhua a kaunui hoi o ka maka o ke kane, a eiwa po eiwa ao o ka hoomau ana a ka eha ia ia. ia manawa i olelo ae ai o Olopana ia Keauka, e! auhea oe e kuu mea i kaunui loa ai no kou ike ma kau mau hana ike a pau, oiai ua hooko wale ia no e a'u a me makou a pau, kau mau mea ike a pau loa, nolaila, e kuupau ae i ka ike i loaa ia oe, e nana ae i ka pilikia o ke alii i keia manawa ina oe e ike e pilikia ana, a e lanakila ana paha, oia iho la no ka manawa oua o Keauka i hoomakaukau ai i kana mau oihana ike, a kena ae la ia i kekahi kanaka e kii i lau ape a me ka wai o ka huewai a me ona mau pua lehua elua, a pau no hoi na mea a pau i ka lohe pono ia e ke kanaka, heaha la ia ku ana ia mau mea a pau i ke alo o Keauka, a me keia mau mea a pau i hele aku ai o Keauka a komo ana i ka hale o ka mea e hoomanawanui ana i na eha a keia mea he keiki, a noho ana o Keauka ma ke alo o ke kaikamahine a ke alii, a halii iho la i ka lau ape malalo, a kau iho la i ke poi wai hua maluna, a wanana e aku la imua o ke alii a me na mea a pau e nana mai ana. Auhea oe e kuu haku, eia au ke hana aku nei ia oe, eia ia nei ka ikeia o ko pono a me ko pilikia, e nana mai oe, e hookuu ana au i keia mau pua elua iloko o keia poi, o ka pua ma kuu lima akau, oia ka pua o ke ola, a o ka pua ma kuu lima hema, oia ka pua o ka pilikia, a penei e akaka ai, ina au e hookuu i na pua i iloko o ka wai, a ina e poho ka pua akau iloko o ka wai, he mea akaka loa ia e poino pu ana oe me ke keiki, aka hoi, i lana ia pua a piholo hoi ka pua hema, alaila, e manao ae i kakou e pomaikai ana kakou, aka, i lana no na pua a elua, alaila, e hanau mai ana oe he kaikamahine, i oi pa iwa aku kona nani mamua o ko oukou mau nani ko na makua, aka ! i piholo na pua a elua ilalo a hoea hou ae i ka manawa kokoke, alaila, e hanau mai ana oe he keikikane, a o kona ui a me ka nani, ua like no ia me ka wa a ka la i iho aku ai i ke kai, a kau ae hoi ka wena ula o ka liula i ka lani, a o kona koa a me kona ikaika, ? aohe walu, aohe mea e like ai, " e wiki ua paupauaho au " wahi u ka leo puiwa o Keoholupalupa, ia manawa no i iho ai na pule a ua wahi Au nei, ke noke la, ke ohi ia, ke namu ia, a lele wale ka pule, ia wa i hookuu iho ai ua wahi kaaka nei i na pua iloko o ke poi wai, oia niniu no a puni ke poi, hoi ae la ua mau pua nei a lana iwaena, a liuliu iho ka nana ana a na mea a pau loa, la manawa i hai ae ai ua wahi kahuna nei a kakou, ao-. le nae keia o Kuauau, e hanau ana ke alii i ka oili ana ae o ka ia i ke kakahiaka o ka la apopo, a e hanau mai ana hoi he kaikamahi-: ne, i oi ae ka nani a me ka maikai, aohe mea e like ai ; a o ke alii no hoi keia ola na iwi, ke mau loa nae hoi ke ana a ai i kana hua, aka, o ka mea mau no i ka noho ana o keia ao he ekekei wale ae no kahi ola, a no kela ao aku ka nui, a pau no hoi na olelo a ua o Keauka, a noho aku la lakou a po ia la a ao ia po, oia ka wa a ka lewa i kakau mai ai i kona mau kahiko he lehulehu wale, nana aku no hoi ahu panio lua ke kai o Kuhia, ka hele no ia a hiki i ka wa a ke kukuna o ka la i lalama ae ai maluna ae o ka ilikai, ahaha ! Haule uina i Polapola, kamumu ko-ke a ka hekili, auwe ! puiwa ae la au i ka uila, aia la ! ke lele nei au iluna i ka hapaiia ae e ke olai, akua lapu ka hoi ka aina a me ka moana i ka ua koko a me ka alewalewa. Paa pono iho la ka hoi kaupaku o ka hale i ka punohu, a oia iho lano ka wa a ua kamaiki hou nei i oili mai ai a waiho ana i waho, a lalau mai la no hoi o Keauka i ua malihini nei a paa i kona mau lima a ooki aku lai ka piko a hemo, i loa no a moku ka
piko, ka-haha ! pilipu ka hoi ka hanu i ua mea he ikaika o ka hekili, a hoomaemaeia iho la ua kaikamahine nei a maikai, a wahi
ia ae ia i na kapa keiki kupono i hana noeauia i o la honua, a i lolii mua ia hoi a waiho i na hulilau, i hana akamai ia hoi e na loea, e na kuku kapa hoi a Olopana i paule le loa ai no ko lakou akamai, a nana pono ia |piho la ua kaikamahine nei, a ua kulike no me ka mea i wanana mua ia, ia wa i ninau aku ai o Keauka ia Olopana, owai ka inoa o ko moopuna ? pane mai la no hoi o Olopana, he mea maopopo ole ia'u ke hai aku, e aho paha e holo ke kanaka i Maui, a hai aku i ka makuakane o nei kaikamahine, a malia aia no ia ia ka inoa. pane mai o Keoholupalupa, he mea ia na maua me kuu kane i olelo mua, ina e hanau he keikikane, iaia ka inoa, a ina he kaikamahine alaila ia'u ka inoa, nolaila e noonoo mai oukou i ka inoa o kuu kaikamahine a'u e hai aku ai, ina he inoa maikai, alaila, o ka inoa ia, a loa he ino, aole no ia o ka inoa, oiana, wahi a Olopana, ekemu hou mai la ua Keoholupalupa nei, eia ka inoa o kou kaikamahine la, o Kahelekulani, a lohe ae la na mea a pau e nonoho mai ana, he maikai aku be maikai mai, kulou iho la hoi o Keauka a liuliu iki, pane mai la ia. ae, he inoa maikai io no ia o ko kaikamahine, a eia ka hewa, e haalele ana ia kakou ke nui, a e lilo ana paha i ka mea e ka hanai ana. lilo no nae hoi ia ia ka ha-
nai a me ka malama ana o keia kaikamahine, ola no hoi kona mau iwi, ku no hoi ke kahu hanai i ka moku. (Aole i pau.)