Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 29, 16 Iulai 1870 — Page 4

  Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Palapala Hoike Makahiki I@bile no

Ke Kihapai o L. Laiana, Mei 1870.

 

No ka hapa mua o na makahiki he kanalima, mai Aperila 1, 1820, a hiki i Iulai 16, 1832.

Aper. 1. Lohe mua kekahi hapa ma Kawaihae I ka olelo a ke Akua ia Hopa ma. Lohe pohihihi no nae.

2. Ke kula mua, ma Kawaihae no ia, ma ia malama hookahi no ; he kula haole, he kula alii, o Kalanimoku ma na haumana, o Lumisa ke kumu.

3. Lohe alua, 1823, is Elika me Tatina ma, ia lakou e kaapuni ana ia Hawaii a puka ma Waimea. Akahi no a lohe ka nui o kanaka o onei i ka ke Akua olelo. Naaupo loa kanaka ia wa, a e hoomana kii malu ana no.

4. Lohe ekolu, 1824, ia Kaahumanu ma e kaapuni ana ia Hawaii, a paipai ikaika ia e haalele i ka hoomanakii, a kiiia na kii a wawahiia, a puhiia i ke ahi, a kauohaia e hoomana ia Iehova wale no.

5. Lohe eha, 1825, ia Bihopa, ma Waimea no, e naaupo ana no, kuhi e pule anaana o Bihopa ia lakou e make, no ka moe ana o na maka i ka wa pule, a pau lakou i ka holo.

6. Ke kula maoli mua, 1825. – Akahi no a hoomakaia ke kula ma Kohala a ma Waimea, a Hamakua. Make ke kumu mua ma ka moana mahope loa mai.

7. Lohe elima, 1826 – Ma Kawaihae, ia Bihopa ma me Kaahumanu, he 10,000 i akoakoa malaila ma ka la Sabati. E naaupo ana no – No ka la hookulokolo ke kumu olelo, e ola ana ka poe ma ka lima akau, e make ana ka poe ma ka lima hema. Ku no kekahi poe e noho ana ma ka lima hema o Bihopa, a holo i ka lima akau i pakele i ka make.

8. Lohe na kanaka i ka ke Akua olelo ma na wa hoike hapaha, ia Tatina laua me Bihopa, ma Waimea, Kohala, Hamakua ma na makahiki 1827-1830. Ua mahuahua na kula ia wa.

9. Lohe nui, 1830 – Puka Binamu ma me Keoni Ii i Waimea, a noho he mau malama o ka makahiki 1831, a paa ka luakini mua, oia hoi o Imiola mua, he hale pili, he hale nui, hiki ke komo 2,000 kanaka. Na Binamu a me Kamehameha III, i hoolilo. Hele nui kanaka i ka halawai, e naauao iki ana, a e huli iki mai ana. Nui nae ka naaupo.

10. Ua hoonohoia o Baluwina me kana wahine maanei, a hele pu mai laua me Bihopa maanei, a hele pu mai laua me Bihopa maanei, ma ka malama o Ianuari, a lohe pinepine kanaka i ka ke Akua olelo ia Bihopa. A makaukau o Baluwina, lohe no hoi iaia. Ala mai na kula, na halawai, he halawai Poalima no ka poe i ae e haalele i na hewa i ike makaia, a he halawai Poaha no ka poe e hoomakaukauia ana e komo iloko o ka ekalesia.

A ma Feb. 1832, ua hookomoia kekahi poe iloko o ka ekalesia e Bihopa, 8 lakou, ua huli kahiko lakou ma Kailua, kahi a lakou i hele ai mai anei aku e hooikaika ma ka pono, a aeia e komo i ka ekalesia. Ua komo e no kekahi poe oonei mamua ma Kailua.

11. Iulai 16, 1837 – Puka au i Waimea nei me ka’u wahine. Ua hoonoho pu ia maua maanei me Baluina ma. Ua hoi loa aku o Bihopa i Kailua.

12. Nui loa na kula maanei ia wa – hooikaika loa makou i ke ao i na kanaka a pau mai ka poe liilii a i ka poe elemakule, luahine. Ua pau loa na mea a pau iloko o ke kula ia Manawa, a o na makapo wale no i koe. Ua lako na haumana i na papapohaku a me kekahi mau palapala, ka Pi-a-pa, Mataio, Ioana, Luka. O ke kapa mamaki ke kumukuai. Aohe.dala ia wa. Aohe Helukamalii, aohe Helunaau ia wa.

13. Nui ka poe hele mai i ka halawai a me ke kula Sabati. I ka makahiki 1832 i paiia ai ka Ai-o-ka-la, a oia ka palapala nui ma na Kula Sabati a pau.

14. Sept. 1832 – Hookumuia ka ekalesia kuokoa maanei, he 19 hoahanau-aia hoi kela poe ewalu a Bihopa i bapetizo ai a me na lala e ae eiwa, i hookomo e ia ma Kailua, a hookuuia e komo maanei – oia ka ekalesia mua o Waimea, o Baluina ke Kahu, a he kokua au.

15. Mei 1834 – Elua mea i hookomoia iloko o ka ekalesia, oia na hua mua o ka maua lulu ana.

16. Ian. 1835 -  Hookahi hua hou, akolu wale no hua i loaa, a hele aku o Baluina i kahi e, a koe owau wale no ke kahu o ka ekalesia. Nui no ke kihapai, Waimea, Kawaihae, Hamakua, Kohala, hookahi no misionai, a o ka’u wahine ka lua. Nui loa ka hewa, haunaele, ka haalele i na halawai, ka hoi hou i na hana kahiko, ka inu @ama, kakauuhi, hulahula – Lauoa mai no nae kekahi poe uuku.

17. Sept. 1835 – Loaa na haumana o kuu lulu pakahi ana, eha hoahanau hou. Na hai paha i lulu mua, a na’u @ ohi, no ka mea, kahiko no ko lakou huli a hooikaika ana. Akahele loa ka ohi ana ia Manawa.

18. Iloko o na makahiko 1836 a me 1837. Ala mai na kula kamalii a nui wale na haumana. Emi nae na kula kanaka makua, ala mai hoi na halawai.

19. Mei 1837 -  Make o Laiana wahine, a hoonohoia o Napa me kana wahine ma Waimea me a’u i mau kumuao. Hoomaka hoi ka huli nui ana mai. Loaa na hoahanau hou iloko o ka 1836 a me 1837, he 112, Nui loan a mea huli.

20. Iloko o ka 1837, ua hookaawaleia‘ku o Kohala mai a’u aku a lilo ia Berika ma.

21. Ma ka makahiki 1837-1847 ka wa Iubile, nui ka huli, nui na hoahanau hou, ua loaa 6,000 hua hou, a oi aku. Ane pau loa kanaka i ka huli mai. Ala mai na halawai, na kula, na Puali-inuwai, na kokua Mahina Hou, kokua Kahunapule, na hana pono a pau..

22. Iulai 1838 – Loaa ka wahine hou ia’u, a hele aku o Napa ma.

23. Mai 1848-1853, ua emi ka poe huli mai, a hoi hope kekahi, a ua mahuahua ka haunaele iloko o 1853. Ala hou mai ka inu @ama, ka lealea, ka hula, ka hana naaupo.

24. He wa mihi a hoi mai, mai ka makahiki 1854 a hiki i ka 1856, lanakila hou ka pono.

25. He wa kukulu luakini ano haole, mai ka 1856-1864; he mau luakini pili a hapa pili, hapa pohaku, hapa laau, hapa haole mamua. Iloko o keia mau makahiki, ua kukuluia na luakini ano haole wale no, a maikai no, a hoolakoia i na hele; a ua noho maemae na kanaka.

26. Oct. 1864 – Ua maheleia ka ekalesia o Waimea i mau ekalesia mahua, ka mua. Kohala Hema ka lua, a ekolu hoi ekalesia ma Hamakua, - 1 Kahu Misionari, 2 Kahu Hawaii, 2 Haiolelo Hawaii; a mahope, loaa 2 Kahu hou, he haole a he kanaka Hawaii.

27. 1870 – E nana i ka Papa Helu no keia makahiki -  Ma ka nana aku, kupono no ke kapaia keia makahiki, he makahiki Iubile, a he halawai Iubile keia, he wa e hauoli ai kakou a pau, a hoomaikai aku i ke Akua no na pono, no na pomaikai i loaa ia kakou, a i keia Pae Aina iloko o na makahiki he kanalima i hala. A e ala, a e hoomaka hou e hana no na makahiki he kanalima e hiki mai ana. L. Laiana, Ke Kahu.

 

Hoike na Kula apuni o ka apana o

KONA HEMA NEI MOKUPUNI O HAWAII

 

E ka Nupepa Kuokoa e; Aloha kaua:

            E oluolu oe e hoike koke mai i ka Hoike ona kulu a puni o ka apana o Kona Hema nei; mokupuni o Hawaii.

O ka lua keia o ka hoike nui ana o na kula ma keia apana, me ka loaa o ka aku makana i ke kula ai o ka ike, mamuli o ke kauoha a ke Kahukula nui a Abelahama.

Na ke Kahukula o ka apana, a me ka L. Kanawai o ka apana, a me ke Komite kuokoa, o lakou na Komite e hoike aku ai i na kula aupuni ma keia mau apana N. Kona, L, Kono.

A ka, ma ke poo o keia manao, malaila, au e hoike aku ai.

Iune 21 A.D. 1870. Ua hoike iho nei na kula, ma ka hema mai ka hoomaka ana, ma keia la, ua puka mai ko’u mau hoa Komite oia hoi kahope L. Kanawai Mr. Loda, a me ka hope, iho o ke Kahukula, oia o keliaihue, ma Kalihi.

A ma ka hora eiwa paha ua akoakoa mai na haumana o na kula maloko o ka luakini o (Hauolikamanao,) me na kumu, me na makua mea keiki, a ua wehe ia ka hoike me ka pule.

Ka hana mua, ka hoike mai o na kumu i ka nui o na haumana ma kela kula keia kula. Ekolu kula ma keia la, kula o O-koe o Kuapali ke kumu, he 16 haumana ma ia kula, he 10, o lakou ma ka heluhelu buke, hookahi ma ka A, ua ao ia lakou ma ka Helunaau, Huinahelu, Anahonua, Palapala Aina, Kakau-lima.

Ma kekahi hale kula o Mose Hu ke kumu he 22 haumana ma keia kula, ua ao ia ma ka heluhelu buke 15 a ma ka A. 7 haumana ua like no na palapala i ao ia ma keia Kula-me ka mua.

Ke kolu, o na hale kula o Papa o E@ekiela ke kumu, he 30 haumana ma keia kula, he 12 o lakou ma ka A, ua ao ia ma ka, Helunaau Huinahelu, palapala aina Kakaulima, 18 haumana. Pau ia, Hioike ia na kula, ia’u ka Helunaau, me ke Anahonua, ia Mr. Loda ka Huinahelu, me ka Hoailonahelu ia Mr. Keliaihue, ka palapala aina, ka hope loa ke Kakau-lima. ma ka nana ana. i na hana o keia la, ua maikai na kula, ma kekahi mau mea i ao ia e na kumu, aole nae i alakai pololei loa ia keia mau keiki ma ka nana ana i na keiki ma ka A, ua ewalu makahiki aohe nae i heluhelu buke a malalo mai.

Nolaila, ma kuu ano Komite, ke kauoha nei au e ikaika aku oukou, ma ke ao ana aku, ma keia mua aku hookuu ka hana hona ekolu paha o ke ahiahi me ka pule. Haalele ia wahi, ma ia

ahiahi.

            Iune 22. Poakolu, hoike ma ka luakini o Maunalele ma Waikahaakuu, hora 9 kakahiaka. Maanei ua hiki mai ka hope o ke Kahukula oia o D. H. Nahinu Esq., ua kaawale ae la o Kehaihue i keia la.

            Wehe ia ka hoike ma ka pule a D. H. Nahinu. Ekolu hale kula i keia la.

            Akahi. Hale kula o Opihali o Kalaukoa ke kumu, 14 haumana ma keia kula 5 o lakou ma ka A, 9 ma ka heluhelu buke.

            Heaha la ka mea i pau ole ai i poe heluhelu buke wole no? Oiai mai ka hoike mua ana, a keia hoike hou ana, alua makahiki oia no ka nui o na haumaua, ma keia kula.

Elua. Kula o Kaohe, o W.H. Kamaka ke kumu, he 21 haumana i hele mai 6 o lakou ma ka A, 15 heluhelu buke, me ka Helunaau, Huinahelu, Anahonua, Hoailonahelu, palapala aina Kakaulima. Ekolu nae mahele ma ke ao ana i keia mau haumana.

Ekolu. Kula o Pahoehoe o Keliaihue ke kumu L. H. haumana, 5 o lakou ma ka A, 19 heluhelu buke, Helunaau, Huinahelu, Anahonua, palapala aina, ua like ka mahele, me ke lua.

Ua kaana no makou i na palapala ma ka hoike ana e like me ka hana o ke la mua.

Ma ka nana ana i keia mau kula, ua like no me na kula @ua. Hookuu ka hana me ke ao a ke Kahukula oiai o i nei kekahi hapa o Kinue. ma ka malama ana i na kula, me ke pule mahope o ke ao ana, hora 3 me na minuse pau.

I keia ahiahi ua hoi aku o D. H Nahinu me Mr. Loda ma Hookena ka moe ana ia po a ua moe au ma Kukuiopae.

Iune 23 ma Hookena ka hoike, maloko o ka luakini Pukaana, hora 9 Hoomaka ka hoike me ka pule.

Ka hana mua e like me ka mua, kula o Kalahiki o Keawehawaii ke kumu. H.L.. S, haumana i hele mai a eono i noho aku no ke liilii loa, ma keia mau haumana i hele mai heluhelu buke wale no ka nui o lakou, ua heluhelu maikai loa, he hapa uuku o lakou he hookuikui buke, ua ike ia e a’u lakou a pau loa ua loaa like na ninau palapala aina, 19 he poe ua puka i waho o na ninau Helunaau, 15 ma ka Huinahelu pela no ma ka Hoailonahelu, Ana Honua, Kakaulima a me ka Pakoli a ua ikaika keia kumu ma ke ao ana.

Elua. Kula o Hookena o D.H. Nahinu ke kumu he 36 haumana i hiki mai, ka nui a pau loa o na haumana ma keia kula a pau loa 44 haumana, ua noho no kekahi poe ma na hale, ma keia poe i hiki mai he hookuikui buke ka hapa nuku, a o ka hapa nui he heluhelu buke maikai loa, a he akamai no hoi ma ka Helunaau, Huinahelu, Hoailonaluhe, Ana Honua palapala aina, Himeni Kakaulima. Ua ku i ka oini, a me ka mahalo ko’u naau, no keia mau kula elua.

Kula o Honaunau o Mr. Kahalewai ke kumu ma keia hale kula he 40, haumana i hele mai i keia la a he 20 haumana i noho ma na hale ninau ia ke kumu i noho ai i ke kumu hai ia mai, no ke kapa ole, no ka liilii loa, ma keia kula he 60 ka huina a pau o na haumana nui, maoli no! Ma keia poe ka A, he hookuikui buke ka hapa uuku, a he heluhelu maikai ka nui o lakou.

Ma keia mau keiki o na kula ekolu i hoike ia maluna ae mai ka, eha makahiki olalo, a ka umi a oi aku o luna, pau ka hoike, me ka pule hora 5 o ke ahiahi me ka hauoli o ka naau.

Iune la 24. Haalele ia Hookena i keia kakahiaka, ma Napoopoo ka hoike ma keia la hora 9 kakahiaka hoomaka ka hoike malalo o ka luakini, wehe ia me ka pule.

He ekolu kula ma keia la hookahi kula o Keei, o Kino ke kumu, he 25 haumana i hele mai 5 o lakou he poe A, me ka hookuikui he 20 heluhelu buke, (aohe nae i heluhelu maikai loa ia ka buke,) pela no ma kekahi mau palapala e ne.

Kula o Napoopoo o Davida, Kahookaumaha ke kumu, he 27 haumana i hiki mai 6 ma ka A, he 21 ma ka heluhelu buke, ua maikai keia kula ma ka heluhelu ana pela no hoi ma ka Helunaau, Hoailonahelu, a me ke Ana Honua, palapala aina, Kakaulima.

Kula o Nawawa, o Kini ke kumu he 26 haumana i hiki mai, 18 o lakou heluhelu buke koena he A, me hookuikui ma keia mau kula ua maikai no a makaukau no hoi, a he wahi ano hemahema ma kekahi buke, ma kekahi kula oia hoi ka buke Huinahelu, oiai aohe buke o ke Aupuni ma ka waihona o ke Kahukula, hemahema maoli no, o ka la hope keia o ka Hoike ana, a ua hookuu ka Hoike o keia la hora 11/2 o ka auina la.

A, ua hookipa ia makou e na kamaaina ma ko lakou mau home e paina ma keia la ua hui mai me makou o L. Kanawai, J. P. Hoapili Esq., pau ko makou paina ana ma ka hale kamaaina. Nauwe aku la makou ma na kapa kai o Napoopoo, e kuka ai no na kula oi, i iki ia e makou. Owau D. H. Nahinu Esq., J. P. Hoapili Esq., me Mr. Loda hope L. Kanawai i koho ia i Komite.

Ma keia noonoo ana ua hookaawale ae’la o D. H. Nahinu ia ia mai ka noonoo ana, no na kula i oi, no kona ano kumu kula, a ua waiho mai i ka hana ia makou, ekolu Komite kuokoa, hope o ka L. Kanawai Mr. Loda, J. P. Hoapili Esq., a no ka ike ole no hoi o ka L. Kanawai J. P. Hoapili, no na kula mua i hoike ma ka Hema o keia mau kula.

Nolaila, ua waiho ia na’u a me ka hope L. Kanawai kekahi Komite, a ua noho iho la o J. P. Hoapili Esq., i L. Hoomalu no ka maua mau manao, ma ka ninau a ka L. H. ia’u ua hai aku au i ka’u olelo hooholo no na kula oi, a i ka kuu hoa Komite hoi ua hoike mai no ia, i kana olelo hooholo. A, eia ka mea i hooholo ia mamuli o na wehewehe kupono ana a me ka nui o na haumana me ka ike no hoi, pela ka emi ana iho.

Olelo hooholo no na kula i’ao ikaika ia e ke kumu me ke a honui maoli ma ka haawi ana i ko lakou ike imua o na keiki.

Helu 1. Kula a Mr. Kahalewai, nona ka uku makana umi dala.

Helu 2. Kula o D. H. Nahinu, nooa ka uku makana ehiku dala. Helu 3. Kula o Keawehawaii, nona ka uku elima dala.

Pau ka makou hana ana hookaawale ia makou me ke aloha.  D.S. Kaui.

Kukuiopae, S. Kona, Hawaii, Iune 29, 1870.

 

Pane aku i ka olelo haakei a

S. M. NAUKANA

 

Alua puka ana o kau mau olelo haakei e S. M. Naukana, ma Ke Au Okoa, Buke 6, Helu 7 a me ka 12; a ma ia mau Helu, ua ikea ke ano io maoli o kou mau manao haakei, ma kou kappa ana ia J. N. Kaiaikawaha, i kahi makaainana wahahee, opu-ino, inaina, makee, alunu, holoholo olelo.

Ea, e no oe o aka ia mai e Manuakepa, no kau mau mea i hoopuka ai, oiai oia mau mea a pau loa, aia no ia maluna o kou hokua e kau la, oiai ua pili pono ka la i Papaenaena o kau mau olelo a pau nou iho, oiai he oihana loio kau a kumu kula hoi, a heaha hoi kou mea i haalele ai? Kui no hoi no kou ake oihana no. Aia ia oe e noho nei i ka Ahaolelo, eia ke ku mai nei imua o makou kau mau hana puni oihana. O kou komo ana i Lunamakaainana, ua komo no ma ke ano pono ole, oiai ua komo oe ma na olelo hooweliweli a kou iuna a me ka mea ona. Aole oe i komo ma ke ano manaoio o na makaainana he kanaka maikai oe, oiai ua ikea kou kee i ka wa he Lunaauhau oe no ka Apana ohi o Koolauloa, ia olua i ohi pu ai me Hagai ia wa. Ke kaupale nei au ia oe, ua oki kou waha mai pane hou ae, o loaa aku oe i ke A’u. A i pane hou mai oe, alaila, kii aku au i ko noa huna a hoike ae.

S. K.P. Nioiwela.

Napalihauliuli, Iulai 9, 1870.

 

Kumumanao.

 

Heaha la na hana kupono o ka wahine e pono ai na ke Kahunapule.

 

He ninau ano nui keia, a o na haina a me na wehewehe ana no keia ninau, he ano nui no ia, nolaila, e hapai hou au i ka ninau ma keia wahi, oia hoi keia, “Heaha la na ano kupono o ka wahine e pono ai na ke Kahunapule?” Eia no ; 1. I wahine akamai ma na hana e pono ai ka noho hale ana. 2. I wahine akamai i ka hooponopono ana i ka ohana. 3. I wahine akamai ma ka hooponopono ana i na mea e pono ai ke kino i ke kane. 4. I wahine ano haahaa a akahai no hoi. 5. I wahine punihei ole i na nani pala wale o keia ao. 6. I wahine hoomanawanui i ka noho ilihune ana. 7. I wahine hookipa i na makmaka. 8. I wahine naauao. 9. I wahine ano Karistiano.

E wehewehe pokole aku no au i kekahi mau mea e pili ana i keia mau ano eiwa:

1. I wahine akamai ma na hana e pono ai ka noho hale ana, oia kekahi hemahema nui o kekahi mau wahine e noho mai nei me ka lakou mau kane. Ua akamai no ma na mea e ae, aka, o ka hooponopono ana i ka hale i mea e maikai ai, ua hemahema loa, waiho mai no na wahi welu, lepo kahi moena, a kohu pono ole ke nana aku. Nolaila, he pono loa e makaukau ka wahine ma ka hooponopono ana i ka noho hale ana.

2. I wahine akamai ma ka hooponopono ana i ka ohana, o ka mea nui hookahi keia, o ka hemahema o ka malamaia ana o ka ohana, nolaila. i na ua makaukau kekahi wahine paha i ka malama ana i ka ohana, i ole lakou e auwana, i ole hoi e haalele wale ia na keiki, a lilo ka ohana i mea ole ; alaila, he makuahine kupono ia e hooulu ai i ka lahui, a ua kupono ia i wahine na ke kahunapule.

3. I wahine makaukau ma na mea e pono ai ke kino o ke kane, oia hoi ka humuhumu palule, aiana, humuhumu lole-wawae, humuhumu kuka a puliki, okioki a humuhumu o kela a me keia ano. He nui paha ka hemahema o kekahi mau mea, e manao ana e mare i ke kahunapule, aka, he pono no e makaukau mua ma keia mau mea.

4. I wahine ano haahaa a akahai. – Ua loaa no kekahi o na makaukau i kekahi mau makuahine o ka lahui i hoikeia maluna ae, koe nae keia mea nui, “o ke ano haahaa a akahai ;” oiai he uilani paha kekahi, he hookiekie paha, pakike paha i ka ke kane mau olelo, aole no paha he haahaa malalo o ke kane. Ina pela ke ano o ka mea e manao ana e mare i ke Kahunapule, aole ia i kupono e lilo i wahine na ke Kahunapule. Ina ua loaa keia ano haahaa a akahai, ua kupono ia e lilo i wahine na ke Kahupule.

5. I wahine puni ole i na nani pala wale o keia ao, malie paha, a ia ma na nani pau wale o keia noho ana, ka iini a me ka makemake o kekahi e mare i le Kahunapule, hele paha oia maloko o na Halekuai, ike i na lole nani a i ole ia, ike wale aku paha oia i ka lole maikai o kekahi, hoi aku oia ne i kahi kane, a o ke kuai aku la no ia. A pela wale no e hoouluhua mau ia ai ke kane, a ano pilihua maoli. O keia hana ana pela, he puni nani oia o keia ao pau wale, aole no ia e pono e lilo i wahine na ke Kahunapule. Aka, i na ua hele kekahi o keia ano, a ia wale no ma na mea oluolu, i like ka noho ana ke kane me ka wohine, oia ka i kupono e lilo i wahine na ke Kahunapule.

6. I wahine hoomanawanui i ka noho ilihune ana, he oiaio, he oihana ilihune ke Kahunapule, he oihana Hanohano nae, a o ka wahine e manao ana e loaa ia ia ka hihimanu mai luna a lalo, aohe no e hihimanu ana i na ke Kahunapule ke kane. Aka, i na e loaa kekahi wahine hoomanawanui i ka noho ilihune ana, a o kahi loaa uuku e loaa mai ana no ka hapai ana i ka hana maikai, oia iho la ka oluolu, he oiaio, he kokoolua kupono ia no ke Kahunapule.

7. I wahine hoookipa i na makamaka, aole pono ka wahine pi, kokoe na maka, ike no i na makamaka, aohe heahea mai, aohe kupono e lilo i kaikuahine no ke Kahunapule. Aka, i makaukau kekahi wahine i keia ano ; he oluolu ma ka hookipo ana, ua kupono ia.

8. I wahine naauao, aole e pono e naauao ke kane, a o ka wahine he naaupo. Pono loa e naauao pu laua a i elua, i pono ai ia laua ke ao aku, a ke hanai aku i ka ai mane o ka lani i na uhane he nui. Oia no kekahi makaukau pono i lilo ai i wahine na ke Kahunapule.

9. I wahine ano Kristiano, he mea ole kela mau ano e 8 i oleloia ae la maluna, ke ole e loaa keia ano Kristiano, a me he la, o ka io maoli keia o keia mau ano, kohu pono e lilo i wahine na ke Kahunapule. A me he la, o ka loaa ana o ke ano Kristiano i kekahi wahine, a mau wahine paha, oia ka mea e oluolu like ai ka hapai ana o ke kane a me ka wahine, i ka oihana laa o ka Haku. Oia ko Lota mea i pilikia ai, o ka loaa ole o keia ano Kristiano i kana wahine, nolaila, ua lilo ia i kia paakai. Oia no hoi kekahi mea e pilikia mai nei ka noho ana o kekahi mau paahana o ka Haku ; o ka nele o na wahine i ke ano Kristiano ole. Aka, i na ua loaa keia ano Kristiano i kekahi wahine. aohe hopohopo nona, he pono ia e lilo i ko koolua no kekahi Kahunapule. Nolaila, o o ka hoakaka wale ae no ka Kiilau, a ia oukou aku no ka nana aku o ka mea kupono, e like me kekahi o keia ano. Ua pau me ka mahalo i na keiki hoonoho hua kepau, a me ka Luna Hooponopono o ke Kuakoa.

W. K. Kaualililehua.

Lahaina, Maui, Mei 5, 1870.

 

No ke puhi Opiuma.

 

            Heeha la ka Opiuma ? – He laau lapaau no ia no na haole ai ka wa kahiko mai. He laau ia e hoohiamoe, a e hooluolu ai i ka hui o ke kino. He laau maikai no ia ma ka lima o ke Kauka akamai, aka, ma ka lima o ka mea naaupo a kolohe paha, he mea ino loa ka opiuma. Aia a ai nui ia a puhi nui ia paha, he ona ka hope, me ka maeele, ka lolo a me ka make.

O ke puhi opiuma, he hana nui ia mawaena o na Pake ma ko lakou aina hanau. Nui wale ke puhi ana, a nui ka waiwai i lilo i ke kuai opiuma. Ma kekahi Palapala Hoike a na Luna Dute o ka makahiki 1868, ua oleloia, he kanaono miliona dala ka nui o ke kumukuai o ka opiuma i laweia mai no na aina e mai, a hookomo ia iloko o ke aupuni Pake ; -- a ua manaoia, he kanaha miliona dala ka nui o ka opiuma i hookomo malu ia, aole ma ke Hale Dute ; a o ka huina, he hookahi haneri miliona dala ke kumukuai o ka opiuma i ka makahiki hookahi Nani wale ka lilo a me ke poho. Aloha ino ka poe naaupo o ka aina Pake!

Penei ke puni ana ; hooheehee ka pake i kona opiuma maloko o kekahi pa keleawe, a hehee, alaila, ma ka ipu-baka ke puhi ana. He mea lealea ia a ona ka mea puhi. Aka ea, ina e mau ke puhi ana, poino loa kona kino ; he wiwi, he molowa, he lena ka ili, he nawaliwali ka noonoo ana o kona naau, a mahope aku lolo, pupule paha a haule aku i ka luakupapau. Tautani a tausani ka poe i make i kela makahiki keia makahiki ma ka aina Pake no ke puni opiuma ana.

Eia kekahi pilikia o ka poe puhi opiuma ; aia a maa ke kanaka i ke puhi ana, aole e hiki iaia ke haalele. Ina paha e nele ia i ka opiuma i hookahi la a elua paha, nui loa kona pilikia, he nahu ka opu, he nalulu ke poo, he ono ole ka ai, aole hiki ke hiamoe – aole hana, nolaila, o ka poe maa i ke puhi opiuma ana, ua like lakou me ka mea pio a paa i ke kaulahao, Kakaikahi ka poe i haalele loa.

Ke hele mau mai nei na pake ma Hawaii nei, a ke lawe pu mai nei i ke puhi opiuma, a ke hoolaha ae nei iwaena o na kanaka Hawaii. He hana keia e ilihune ai ke kanaka ; nui ka lilo. Ua ike au i kekahi pake, he kuke no kekahi haole, a he $10.00 kona uku mahina ; a lilo $7.00 no ka opiuma, a koe $3.00 no kona lole a me na pilikia e ae. Nui kona poho, ea! he $84.00 no ka makahiki hookahi e lilo wale ana no keia mea e hoopoino ana i kona kino.

O kela poe Pake e haawi ana i $10.000 no ka Laikini Kuai Opiuma no ka makahiki hookahi, aole paha lakou e poho, no ka mea, ma ke kuai nui ana a ma ka pii loa ana o ka uku o ka opiuma, ua waiwai lakou, a o ka mea puhi, oia ka mea poho a ilihune.

A eia ka mea kaumaha, e hoolahaia ana keia hana ino iwaena o na kanaka Hawaii. Ke hahai nei kekahi poe o kakou i keia hana lapuwale a na pake, E puhi opiuma ana kekahi poe kanaka. Ina e huli kakou ma na kauhale Pake, aole hiki ia kakou ke noho a kanalua – He oiaio no, ua puni kekahi poe Hawaii i keia upena nui a ke diabolo.

Pehea la e pau ai ? Aia mahea ka bakeke wai e pio koke ai keia ahi e a liilii nei iwaena o kakou ? Eia na mea e pau ai :

1 – E makaala na Kahu Ekalesia a me ka poe i aloha i ka lahui, e ao aku i kananka no keia mea ino. E hoolaha lakou ma na halepule a ma na nupepa i ke ano ino o keia hana mai ka aina Pake mai. E papa aku i na makua a me na keiki, “mai hoopa, mai hoao, mai lawelawe” i keia mea e make ai.

2 – E makaala hoi na Luna o ke Aupuni, na Lunakanawai a me na Makai, a e hooko pololei i ke Kanawai Aupuni maluna o ka poe kuai opiuma.

3—E pule mau ka poe haipule ia lehova ka Mea Mana Loa, e hoopakele ia kakou i keia ino nui, a e hoomalu mai ka lahui holookoa.                        Kauka.

 

E nana mai e ka lehulehu i ike i ka

OIAIO.

E ka Nupepa Kuokoa e; Aloha oe : --

Ke manao lana nei au, e ae oluolu mai ana oe i kekahi wahi kaawale o kou kino e hookomo iho i keia mau mamala olelo pokole, e like me ke poo e kau ae la maluna, oia keia; “E nana mai e ka lehulehu iike i ka oiaio.”

Aia ma ka Nupepa Kuokoa, o ka la 25 o lune, Helu 26, Buke 9, malaila au iike iho ai i na olelo, haku epa, hoinoino wale, alunu olelo a pela wale aku e pili ana no ka Luna alanui o ka apana o Puna Hawaii, penei ke poo ; “Pono ole ka hana a J. W. Kumahoa, ka Luna alanui Puna, Hawaii.” Nolaila, maanei, ke noi aku nei au i ka lehulehu e nana maka oluolu mai i keia, a e hoopau i ko oukou kuhihewa no na olelo haku epa a G. W. Papai Henry Manu, S. Kala o hea la, i hoopuka ai ma ke Kuokoa, e like me ke kuhikuhi ia ana maluna, penei ke ano nui o na olelo i hoolaha ia. “O ka like ole o ka hana me ke Kanawai,” a me kekahi mau mea e ae, Me ka oiaio hookamani ole ke pane nei au, ua hana ia ka hana e like me @ kauoha a ke Kanawai, aole au i hana mawaho ae o na palena a ke Kanawai i @ kuhi ai, aka, wahi nae a na poe haku @ nei, “ua hoonoho au he 11 luna malalo @ o’u, aole oia ka oiaio, aka, me ka oiaio @ kamani ole no, ke hai aku nei an eha poe @ i hoolimalima ai e kokua ma na hana i mea e hooholo pono ai, aole nae me ka manao e lawe ae i ko lakou uku mailoko ae o @ hana a ke Kanawai i kauoha ai, aka, ua @ au i ko lakou luhi mailoko ae o ko @ noi, me ko lakou hana pu no @ e like me ka poe e ae. Aole hoi e like me ka kua @ helehe ma e nuku nei, e alapahi nei a @ wale aku, a ke ninau nei au ua @ @ aupuni? Aole. Ua holo pono na @ @ hana pololei ia me ke awaawa ole.

Ke kukala leo nui nei ua poe @ “ua poho ka he $22.00 dala, ua like @ kanaono kumamaono la hana.” Ke @ @ nei au e nana i na hoakaka ana maluna @ manaoio iho, aole i poho ke aupuni.

Eia kekahi, ke nuku nei ua poe la @ Kuhina, no ka ninau ole ia K. A. @ ka mea iikei  ka mea kupono e noho @ wahi, ke olelo nei au, ua ninau ia, a ua @ o ka mea e noho kauwa nei na ke @ luna alanui no ka apana o Puna, nola @ na olelo imi hala, auku hookole waha. @ mea loaa, a aole no e manaoio ia mai, @ mea, ua loaa no ka mea kupono, @ pa ewaewa ole, a aohe mea a na poo @ oihana e hoohuoi ai.

Eia kekahi, ua hoike ae la ua poe @ kuu olelo ana e hoopii imua o ka Papa @ naauao e hoonoho i Luna kula no ka @ Puna, ke hai aku nei au, aole loa au, @ pii, a aole no hoi a’u olelo hoopii no ka @ kula o makou, aka, aole paha au e @ olelo ae, na na makua mea keiki no @ mai a eia ka palapala hoopii imua o ke @ hukula nui, he hoike ana ka @ ka Papa Hoonaauao no keia, a me ke @ kula nui, aole na’u i hoopii, i lohe ke @ puu imi apa, a e like me ka alapahi, @ la, imi epa, pela no au e olelo nei no @ he hoopunipuni, he lili oihana, a pela @ aku.

Hookahi mea au e pane ai i koe. O @ poe e hoike nei i ko lakou lili oihana, e ae nei e kau ae, aole i ike ia ko lakou mau @ ka ma ka apana o Puna, no lakou keia @ inoa, G. W. Papai Henry Manu, S. @ ma Kukuihala Puna, Hawaii.

Auhea oukou, o keia poe inoa, aole @ ike ia, ina e nana @ ka Buke Helu o ua @ na ‘la, aole e loaa iki, a oiai hoi kuu @ ana i Luna Helu no ka apana o Puna @ o na makahiki elua i hala ae nei, aole loa @ i ike iki i keia poe e hoolaha wahahee nei, @ eia na kanaka au i ike ai ma Kukuihala, @, a me Kauahuhu, aole hoi o keia poe haku epa, a ina e manaoio iho ana ka lehulehu i keia, alaila, e lilo pu auanei na olelo epaepa e ae i mea ole. Aka, e imi hela wale no ka poe e ake nei e lilo i mau Luna Alanui, i mea e hoinoino ai i kuu inoa, aole e huli ka oiaio, no ka mea, ua paa, a ua keekeehi kulana maluna o ka pololei.

Nolaila, i ka huli ana a noonoo iho i ke kumu kahi puka mai ai keia mau manao @noino, liki, haku epa, holoholo olelo, akia@ no ke ko ole o ko lakou mau manao @ nei e lilo i mau L. H. a i ole i L. A. a @ wale aku. Ke manao nei au ua lawa @ kamailio ana, a ke waiho aku nei au na @ lehulehu e nana i ka pono ma na aoao @. A ke waiho aku nei au i ko’u aloha me @ keiki o ke Keena Pai o ke Kuokoa, a me @ na mau Lunahooponopono. Aloha no.

J. W. Kumahoa.

Puna, Hawaii, Iulai 11, 1870

 

HALE KUAI MEA AI.

 

KUAI EMI ! KUAI HOLO !

Ma ka hale o UILAMA

 

Hale Kuai Ala Hol@ o Uilama (Ry@@.

431 ly  Ma ke kihi o ke Alanui Nuuanu a me @

 

Na Mea Hoohiehie o na Wahine.

 

MA NA MOKU I KU

HOPE MAI NEI, UA LOAA

MAI I KA MEA NONA KA INOA MALALO

 

iho, na lako hoohiehie o na wahine – Na Pua Lole, H@ Lei A-i Pupu Papale. Iho Papale, na Pua Kanikau @ a Hapa Kanikau. Kia he mau Kalepa Eleele Pe@ Mikina-lima maka @pena a Thompson. Veleveta Hilika@, Li@ine, na mea ulena a pela aku, a peia aku. E kuai@ kou ma ke kumukuai makepono ma ka Halekuai o

Mrs. McDougall.

Nelu 38, Alanui Papu, Honolulu.

 

HALE KUAI BUKE

 

HENERE M. WINI.

 

Aia @a Honolulu Hale, oia ka Hale Leia, aia ma @ il@ he wahie kuai aku ai i na buke haole he nui @

 

O KELA ANO KEIA ANO.

BUKE Kula haole,

KUHIKUHI o ke kanaka Hawaii,

NA OLELO kike, (Phrase Book)

BUKE PA, KO, Li, (Carmina)

 

A ME NA BUKE KULA E AE HE NUI WAL@

Malaila no na Buke no ke Kakau Waiwai no kela @

Hana keia oihana, mai ka mea nui a ka mea @

 

AIA NO HOI

NA KANANA leia rulaia a rula ole ia,

PENI hao maikai loa,

INIKA, Ipu-inika,

PENIKALA ULIULI, eleele a ulaula,

KUMU Peni,

WEPA ulaula a eleele,

 

WAHI palapala ulaula, keokeo a eleele (mea kak@

PAPA POHAKU a me ka penikala pohaku,

INIKA ELEELE, ulaula a uliuli.

 

Me kekahi mau mea e ae no he nui no na Kula a me na Oihana Kakau. A he makepono no ke kuai ana malaila no keia mau mea. E hiki no i na kanaka maoli mai Hawaii a Niihau ke hele malaila e kuai ai.

430 -- Oma