Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 25, 18 Iune 1870 — MAKAHIKI IUBILE 1870. [ARTICLE]

MAKAHIKI IUBILE 1870.

l\i weheia kn luhile o keia makahiki ano ! nui, ma ka Hniolelo luhilea Rev. M. Kunen, : mnluko o ka luakini o Kawainhao, hora 10£ o ke kakohiaUa St\bati, lune 12, mailoko mai 0 ke poolelo ma Oihk. 25: 11. "He lubile auanei ia makahiki kanalima ia oukou." Oka huaolelo luhile, he huaolelo Hebera i.i. O kona ono, ooje no i like ka manno o ka poe wehewehe; oku mnnao o kekahi, no na pu i hunaia ma keano kiwi hipa, i puhiia no ka lubile; o kn manno o kekahi, aole no ki pu, uo ka leo wale no o ia mau pu ; o ka ; mnnao o kekahi, ua kupaia mamuli o lubala | ka makamua o ka poe hookani i ka Lila a • ma ka ohe ; a ma keia pauku, a me na pau-! ku ae mn keia mokuna, he makahiki hoo* maha, a olioii, no ka hookuu ana i na pio.: Mnmuii o iui hiku k;\ heiu ana, penei: li uno la, a o ka hiku o ka la, he i>ubati ia, u« ! kapaii he Sabati la ; a ehiku Sabuti ia, oia i ehikuhiku h, oia he knnahu kumainaiwa ia, | a o ke kanaiiina o ka ia, oia ku ahaaina be- i roua huoie, ka ahaaina moliaoia hoi; eono; mnkaiiiki, a o ka hiku o ka makahiki, he Su-1 bati makahiki ia; a ehiku Sabati makahiki, oin he knnaha kumamaiwa makahiki, a o ke! i knnalima o ka makahiki oia kn lubile, e like me ia i hoikeia ma keia pauku. O na hana iloko o ia makahiki, o ke puhi 1 ka pu o ka lubiie, ma na aina a pau o ka haraela ; He wa e hoomaha'i ika aina ao--10 e mahiai; he wa e hoi ai kela ohana keia j ohana ī ko iakou aina iho, he wa e hoihoi aī; i na iihi aina, a me na apana aina i kuaiia ia hai: he wa e hookuu ai i ka poe aie; he \va e hookuu ai i ka poe e paa ana iioko o na halepahao ; he wa e hookuu ui i na kauwa | kuapaa, nolaila i oleloia'i, he wa e hookuu ai : i na pio. j O keia mau hana iloko o ka lubile o ka j ]saraela, ua piii ia inkou wile no, aoie ia ka- • kou, a me keia no holookoa, aka, o kona io, | a ine'koha ano hoailonn, ua pili ia kakou, a ' me keia ao hoiookoa. No ka niea, okaio o 1 keia luhiie, oia no ko lesu Karisto m.tkeana ma ke Kea i kalahala, a i hoola no keia ao' n pau, i hookuuia na pio a ka hewa, e paa ' ann maUlo o ka innina o ke Akua. ' O ko lesu make ana, a me kona alahou ana mai ka make mai, oia ka hoomaka mao--11 aaa okoke ao nei lubi!e : oka hiki ana aku o ka Euaneiio i kela iahui keia iahui, oia ka hoomaka ana o ka lubile o ia lahui. Peia hoi, o ka hiki ana mai o ka Euanelio i kēia lahui, i ka mak&hiki 1820, oia kn hoomaka aoa oko Hawaii nei lubile. O keia mau makahiki he 50 oia ka wa o ke puhi nna i ka pu o ka Euaneiio no ko Hawaii nei *'übile. 1. Oko Hawaii nei noho pio ana. 2 O ka poe i hookuum i keia lubiie. 3O oa hua maikai o keia kau lubile. 4O ka kakou hana mahope o keia kau Jubiie, 1. O ko Hawaii nei noho pio ana. Mainua aku o ka hiki ana roai o ka Euanelio no lesu i Hawaii nei, ma o Hinamu ma, e noho ona ko kakou poe Kupuna ilokoo ka poulia me ka maiu o ka make. (Ja moe aku a moe inai oa kane a me na wahine. haalele aku a lualele tuai; oo la men, ua pepehi meneme* ne ole na wahiue i na keiki a iakou l ma ke alo oo ooa kane i kekahi wa. Heaha ia hoi ia mea i ka makuakane, tw ka mea, aia kona manao i ka wahioe hou, Ua pepehi aku a pepehi mai na kaoaka, kekahi i kekahi; powa aku a powa mai; hao aku a hao mai; aihue aku a ihue mai; aole īualu iki oke kioo « tne ka waiwai, oo ka mea t aole mea hoomalu. Oka ikaika ame ke akamai i ka i*9 t oii ke kaoawai a me ka lunakanawai o ia wa.

! Ca uhi pta ia ka anwi cka pooli ona b«na leilea o keU *no keia #00. e k*o-o *o* i ina makoa a me na keiki iloko o ka betra a Ime ka haumia :. pau. No ka men. ona me* jfe a iakoo, a me ka hula aaa. e aUkai »0* ; ia ika moekolahe, a roe ka hiuona a paa. Ua hiki 00 ika mana o kekahi o»u aha lealea ka hoohoi i ka hai kane ®e ka bai wahine a hele ako ma kahī e e hooko ai iko laua mao iini. Ua hiki hoi ika mana o na aha lealea kaoikao ke hele kohaoa. nobo kohana, a moe kohaoa, me ka maoao o!e ae he alii abe makaain»na. Hoi aka a boi ka!o ika nawao. Hapaia ka ele na ke kea ka ai.

O ka pouli 0 na hana piliwaiwai kekahi he mau bana oloolu kekahi, a he mau hana weliweli kekahi, oa hiki ke hoohnkaka i na ] kanaka me be holoholona la, ua maule a ma* jke maoli kekahi poe. He mea weliweli na 'pili, oa pili ? ka waiwai kekahi, a i ke kino a me na īwi kekahi. Ua hiki no »ke kane ke pili i kona ohana, ke pao ka waiwai maoli i ka lilo, me ka olelo ana, aia ka oili i ka haie, he kumolau puaa me na keiki, oia no ka wahine a ine na keiki. He mea wehweli na kaaa o ko kakou aina ika wa kahīko ! Ua loku aku a luku mai, me Jka %nai loa aku i ka poe e noho malie wale ana, me ka hookolo loa aku i ka poe i mahuka a pee ma ka nahelehele, me ka uwe alala <0 na keiki, me ka hoomainoino loa i ka heana o ka poe pio i mnke. O kti pouli or loa nae, oka ike ole i ke Akua oiaio nana Ukou i hana, i kiai, i boomalu. a i hoolako i na mea a pau, pohaku, monu, ii», mea kolo, a me na mea uhaneo ka poe i ma ke, me ko lawe aku i na mohai i mua 0 mi kii me ka inakau, a me ke eehia, me he iīumi mana la. He nui na mea e pouii ai keia lahui i ka wa kahiko, a ke mau nei no kekahi oia rnau mea a hikii i keia wa. Nani no ka pouli a me ka poino ! Aole mea nana e hookuu mai I keia halepa ahao ae, ke ole e make 0 lesu

K«iristo. 11. O ka poe i hookuuia i keia lubile. Ma

•ka lubile o ki\ lsntaela, ua hookuuia na pio ; | a pau, a koe «ole hookahi, akn, o ka poe pio a | | ko hewn, mnlult> o ka inainn o ke Akua, ma | | kein pne aina, n me ke ao hoiookoa, aole e | hookuu wnleia. aoie hoi e hookuu pau loa ia j i ka wa hookahi. no ka mea, e like me ka j makemake, a me ka mnnaoio o ke kannka in lesu Kansto, peia kona hookuuia, no ka i mea, o ko lesu ma'ke ana ma ke Kea, oia ko i ke ao nei lubile, a o ka hiki ana aka o ka ; Euanelio i kela lahui keia lahui, oia ka hoo-; maka ana oku lubtlc oia lahui. Pela hoi, | oka hiki ana inai o ka Euaneiio i Hawaii | nei, i ka la 30 o 31araki 1820 o ka hoomaka j 'ana ia o ko Hawa.it nei lubiie, a o kn hooia- j |ha ia ana o ka Eu .ineiio ma keia Pae Aina' I i na makahiki he 50. oia ke kau o ke puhi; 'nna i ka pu o kn E uanelio no ko Hnwaii nei I jlubile. E oleio ans : ! M E heie mai oukou a pau loa i o'u nei, e , ! ka poe iuhi a me ka poe kaumaha, nu'u ouj kou e hoomahu aku." 4t Owau no ka puka: : i Ina e komo kekahi ma o'u nei, e ola ia, a e ' J komo mai ia īloko, ji e puka aku i waho, a e 1 | lona iaia ka ai." " Ownu no ke ala, a me ka ! ;oiaio, a ke ola, aole l»ek.ihi e hiki i ka Ma-1 j kua, ke hele ole ia ma o'u nei." " E mihi ! oukou, no ka mea, ua kokoke mai nei ke nupuni oka lani." •' E 4iana ike Keiki Hipa a ke Akua, nana e iawe aku ka hn)a o ke ao j nei." Oka mea manaoio ike Keiki, he ola j inau loa kona ; akn, o ka mea mannoio ole i i ke Keiki, aoie ia e ike ike ola." uKe ole-: io mai nei ka Uhane a aoe ka \vahinemare ; I E hele mai. A e oielo hoi ka mea i lohe ;; • E heie niai. A o ka mea inakewai la e hele | Imai ia. Ao ka mea makeioake, elawe wale ia ika wai oke ola." Oka poe i iohe i keia le® o ka Euanelio, i puhi mau ia iwaejna o keia lahui, a inanaoio ia Jesti, ua hoo- ! kuuia iakou inai ke pio a ka hewn,n i ke ola 1 mau ioa i ketn no pau oi'e. E like me !<a ! \ lesu i oleio nku ai ia Nikodemo. '• Ae like j Ime ka Mose knu una i ka n«.hesn iluna ma i ika waonahele, pela e pono ai ke Keiki a ke j 1 kanaka e knulia'i. 1 ole e make ka mea ma-! • naoio ia ia ; aka, e loaa iaia ke ola mau loa." ! lioko o keia lubile, ua nui ka poe i ma- j naoio ia lesu Kristo, a hookuuia i ke ola ;

mau ioa. j No ko roea, roa ka manooio i hu oi ko He-; nen Opukahnia aloha i kona lahui e kulou * ana imua o na kii, oiai oia ma ka aina Hiki-1 na : a hoomakauknu iho la iaia ibo ma ka • * i Euanelio, no ka hoi mai e aiakai i kona lahui ia lehova ke Akua oiaio, a ia iesu ka Hoola a me ka Uhane Hemolele ka roea boo- ; maemae, ke Akua Kahi-Kola mau loa. E| ; noi ana hoi me ka waimnka ina ke alo o na , haipule o ka aina Mnkua, e hooinanao i ko-1 | na )»hui, n e lawe mai ho) i ka Euaneiio. A | make ibo la ia ma ko iakou alo lioko o ka ; Haku, a hookuuia aku la iloko o ka luhile maikai • uiau loa aku no. Oia kn hoa mua o keia lahui i hookuuia. a i iilo hoi i Moo•kuakahi no ko Hawaii nei iuhiie. Ua aie | nui keia iahui iaia. ; Aoie nae i makehewa ko H. Opukahaia ; manaolana no kona iahui, no ka mea, ua iiio |kona waimaka a me kona aloha i kona la- . hui a me kona make la&akiia lon ana īioko jo ka Haku, ī Sila e hoopaa loa ai i ka ma* ioaolana iioko o na haipule o Amerika Hui■puia. e iawe mai i ka Euaneiio i keta Lahui. ' Nolaila, ua hui koke lakou, & k«h- aia o Biroimu i mc Tauai e liio i mau Alisionari no . Hawaii nei, oiai iaua e noho ana itoko o ke- | k«bi Kuia Kahonapule. A ia iaua i puka t ai. a hui Qie kekahi inao hoa e ae, oia hoi o : Wini mi, a o ku lakou holo mai oo ia i Haiwaii nei,a ku mua ma Kawaihae, t Hawaii, Uia ka wehe ana o ke alautt o ko Hawaii' : nei luhile. A ae naMii e uoho haao lakou ! ' ma Hawaii nei i haokahi makahiki—oia ka 50 aoa ma> 0 na kukuna 0 ka Euaneho e we-

I he ae i ka pouli o ka po • roe ka malo ok* | make e uhi paapo ana maiana o keia bhui. s M*i la wa. inai a hiki i keia ira, a* a*n- j kea ka naauao a roe ka pono Kamtiano ma* ■ looa o keia Uhui ; a o« oui hot ka poe i ma- r oaoio ia l?;u Kristo, a hookuuia iioko o ka lobiie maikai a mao !cva aku no. * No ka mea, ma ka maoaoio hoi i lilo ai o | Keopuolaoi, ka makua'iii i hua mua oo ka Euaneiio ma Hawaii nei, ka mea nana i; hoomaka i ka ainoa ma keia pae aina. Nana hoi i haawi ae i kaoa mau Keiki Aiii (Kau-, ikeaouii a me Nahienaeoa) i ka oaauao a | me ka pooo Kanstiano. Ka mea naoM hoo* j maka ae e haalele i oa kaoe lehuiehu, a \di we i hookahi kaoe wale 00, elike me ko ke, Akua makemake. Oia no kai kauohaae. mnmoa o kooa make ana. Aoie make rooe-; puu, aoie kaakumakena, oo ka mea, oa haawi oia iaia iho no ke Akua oka lani. No ka mnikai a me ka oiaio o kana ao aoa, ua | komo kooa inoa iloko o kekahi himeoi kahiko, penei: "Peia mai lolani, Ko Hawaii oei Alii." *" lTa make ia iloko o ka Haku, a ua hookuuia iioko o ka lubile maikai a mnu loa aku no. Ma ka manaoio i hoomaknukau ai o Eiisabeta Kaahumanu i kona poe ka heluhelu a me ka pono Karistiand, aku ma na aioa a puni keia pae aina i mnu kumu. e ao aku ai i ka naauao a me ka pono mau ioa. Ma ka manaoio ī kaapuni ai oia i keia pae aina, e hoohuii i na'iii a me na kanaka J; ma ka pono oka oleio ake Akua. Me ke j kau pu i na Kanawai e kinai ana 1 ka hewa,! i kanu aku ka pono. Me ka oieio iho, "O i ka olelo a ke* Akua, oia ke kahua a me ka! honua oke aupuni o a'u alii" (Kauikeaouii \ a me Nahienaena). Ma ka manaoio i pane aku ai o Kapiola-ni | ia Kikeke no kana nmau, ' lna lohe au i ka j oieio makai no lesu, olioii kuu naau, kau ; nui kuu i: anao i ke koko haia oie o Knsto. j A iohe au no ke Akua, heie no kuu naau | iiaiia, a iohe au no ka lani, pii no kuu naau I iiaiia." |

Pela no ia i pane aku ai i ka ninau a ke Kauka nana e oki ana i kona waiu, " He eha no.aka, ua kau aku kuu ninnao ia lesu Kristo, i kona eha ana ma ke kea no 1 u." i\Ja ka no eia i pane oku ai i ka ninau ana mai a ke«ahi i kona wa e mai ana, " Ke ae aku nei au i ka manao o ke Akua, ina e manao ia pela—makemake no au e hele a noho pu me ke Akua, i kaawale au i na hewa. Mamua makau au ika make, aka, ano, ua pau ia ia lesu." A make iho la ia īloko oka Haku, a ht»okuuia iloko oka lubile maikai a mau lon aku no. Ala ka manaoio i kukulu ae aio Kuakini ina luakini a puni o Hawaii. O Mokuai. kaua ma Kailua, o Mahiki »na Waimea, i Kohala, o Kalahikiola ma INunulu, o Eieio ma Hamakua a me Haili ma Hilo, i wahi e akoakoa ai na kanaka e lohe i ka olelo a ke Akua ame ke ola ma o lesu Kristo la. A make iho la oia iloko o ka Haku, a hookuuia iloko o ka lubile maikai a niau loa aku no. Ma ka manaoio i ae ole akuai o 6atimea Puaaiki, i ke koi ana mai a na'lii e hele aku e hula iinua o lakou, mamuli o kana hana rnau, i ka i ana aku, 44 Ua pau ko'u hookauwa ana na Satana, ke hookauwa nei au na ke Alii nui o ka lani." I ka wa e kamakamailio ni kona poe makamaka me ia, no ka loihi o kona mai ana. a pane mai la ia, u Eia no au iloko o ke kula maikai, aka, he haumana palaka no au"— me kana pule mau, Eka Haku, e aloha mai īa'u ika mea i hewa.*' Ke waiho la imua o oukou kona moolelo holookoa. E huli iho a e hoohalike me ia. Ua make ia iloloko o ka Haku, a ua hookuuia i ka luhile maikai a mau loa aku no. E pau ana ka manawa, ke hai nku i ka noho Karistiano ana o Kaumualii, ke'Lii o Kauai, ka hua mua hoi om Mokupuui a me ka moolelo o ka noho haipule ana o Kinau, Kekauluohi, Hoapili-kane, Hoapili-wahine, A. Paki a me M. Kekuanaoa, a hiki mai i keia wa.

111. Na hua o keia lnbile, o ka naauao.— ' Ua ukali mai ka naauao mahope o ka pono Euaneho, me he hoa pili la o ka hoopomai- \ kai i ka lahuikanaka. Ua holo loa ka hoonaauaoia ana o keia lahui, no ka mea, ua ' oleloia, "Aole i hala na malama elima mahope iho o ka hiki ana mai o na Misionari mua.aia he hoike kula ma Honolulo." Pela j no hoi, ua oleloia, aole i hala ka makahiki ! hookahi, a ua ike na eleinakule a me na lua-1 hine i ka heluhelu. ! Mahope mai, ua puni keia pae aina i na !' kula ; a ua kukuluia he Kulawae a me ke ! Kulanui o Lahainaluna, kahi e hoomahua-1 hua ae ai i ka ike a me ka naauao. A no ia I mea, hooholonuiia ka naaoao. a piha ka ai-} na, a oa helu pu ia kakou me na aupuni na- ?' auao. U« hiki no la kakou ke kaena ae, l "Aohe Lahui i hoiomua, a i hoonaauao like ; ia e like nae ko kakou." Ma na aupuni na- i auao o ka hooua nei, ua naauao ka hapa ' uuku. a he naaupo ka hapanui, koe wale no i o Amenka Huipuia. I O ka malu. He lahuikanaka mala ole! keīa i ka wa kahiko, pepehi aku a pepehi! mai, powa aku a powa raai, aihue aku a ai. \ hue mai. Aohe maiu iki o ke kioo, ka wai- j wai, aka, i keia au lubile, oa malo k e kino, | ka waiwai, ka hoomana ana a me na mea a 1 p»u. no ka mea, ua ulu ka naauao a me ka ! pono Karistiano ; ua loaa ke Kumukanawai I a me na Kanawai a me ka poe nana e hoo-1 ko, a malu iho la. E like me ka ole!o kau- j lana a ke alii koa kaulana, nana i nai a pu- • ui o Hawaii uei a lilo i ēupuni hookahi, e oielo ana, hele ka elemakule. ka luahine a me ke keiki a moe i ke ala." Ua lohe au i ka hele makaikai ana mai nei a Kc Keiki Alii, ke Duke hoio Edinebo-

ro a hiki i Hawaii nei, oa kiai «>au la e oa koa, me ka p«keie mahaoehuoe hoi i na {ima oka poe powa. Aka» i koaa noho ana ma!oko o keia aupuni, aoie mea kiai i kona baie a me kooa pa i noho ai, a me kooa he!e aoa ma ke aianoi, oo ka mea, ua hoaiai ae ko kakou Moi K. V. i ka malu o kooa aoponi, aoo kooa lahui. liaiia ua haaheo pu ae ia kakou i ka maluhi» o ko kakou lahui, ao* he kujm, aohe mw oka aioa. Ca malu ke kuia aohe iele pueo, i ka ua mea o ka maiu 1 ka Euaoeiio. L T a kue mai kekahi mau aupooi, ua hao i ka waiwai, ua iawe i ke Ea o ka aina, aka. ma ka pooo a me ka oiaio, a me ka puie a oa haipuie Euanelio. ua hoka naenemi, a ua ianakiia ke aupuni liiiii Karistiano. O£o maemae. Ua maemae ke kino ooa kanaka, ua uhiia ke olohelohe o oa kmo mai !una a lalo, aole wahi wehena i ka haole, ua iike a like i ka iau o ka moe, i wehena ,waie no i ka iii. (Ja maemae no hoi oa haie, ua okaii aku 00 a like me Limunui. Ua maemae na ohaoa, a me na aianui a pum ka aina, ua hiki i oa iio a me na kna ke hoio me ka oiuoiu ku- { pono. Oke kuoiwono. He lahui kanaka iiihune, a paialewa waie no keia ; no ka mea, aia wa>. le no i na aiii ka aina, a o na kanaka, e noho j waie ana ma na aina malalo o na'iii, a i pau ■; ka makemake o ke uiii, e pai waie ia aku no | na kanaka, a heie kuewa waie,a hoopiiimea-; ai waie no kekahi. Aka, ika naauaoana o . keia iahui, a me ka huii nui ana o na'iii a ; ine na kanaka i ka pono Euaneiio ; ua aia-; kaiia na'iii, e haawi aku i kulenna aina i na ' kanaka ma ke ano alodio, i pau ka paiauale- j io. Ua loaa keia pono ina ka iokomaikai o j Kauikeouii, mamuii o ke alakniia ana e ke i Kumu Euaneiio. He pono piiipaa loa keia | 1 ioaa ia kakou, a ke hanheo nei kakou me ; ka oielo ana. «' He mana ko'u ma ko'u ku-; leana." Mamuii o keia pono, ua kukulu j haie na kanaka, a ua mahiai no lakou īho, a i ua kuonoono ka hapanui ona kanaka. No ke ahaia? No ka pono oka Euanelio. He

; nui no na hua maikai, owai la e hiki ke he- ; iu, no ka me.i, ua ulu, ua lau, ua hua, ua ewe a knwowo ka hua o ka pono Euanelio. | IV. Ka kakou fia?ia mahnpe a keia Kaii lu\l>ile. Ua hala keia kanalima makahiki oke puhiia ana o ka pu o ka Eunnelio ma keia pae,aina. Ua hookuuia kekahi poe, a ua : paa mau no kekahi poe, a i ka make mau I loa. Ua nui no hoi na hua maikai ī hoohu- ' aia mai i keia kau. He nui no nae ka hana ī koe, e na haku a me na'lii, e ku ( iluna a e alakai i ko oukou lahui ma ka po:no Euanelio, e like me Kaahumanu ma. O oukou hoi e na makua a me na kumu, e malama i na keiki me ka maemae, me ka naauao, a me ka hnipule, no ka mea, o lakou no ke Ea o ka aina, ka anoano hoi e ulu hou ai keia lahui. 0 oukou hoi e o'u hoa Lahainaluna, e hooikaika loa kakou e alokai i ko kakou lahui ma ka noonoo a me k» pono, no ka mea, o kakou ka poe e ola ai ka kakou lahui, ke alakai pono kakou, o k.ikou no hoi ka mea e make ai, ke alakai hewa kakou, no ka mea, o ke alakai hewa ana a ka poe nnnuao, e holo no ia, e like me ka pahi umiumi e hoopau ; malu ana. O oukou hoi e o'u hoa Kahunai pule Hawaii, Ua kanaka makua kakou ; a ua ili mai iluna o kakou ka aahu kahuna o na makua (Misionari) o knkou, e waiho rnai ana i ka hookele o uo kakuu lahui i:i kakou no na mea o ka uhane, nolaila, e hookanaka, e koa hoi, e haawe ana i ka pahikaua o ka uhane, me ke apo ia kakou ī keapoo ke kuikahi a me ka lokahi, īlokoo ka manaoio, ka manaolana a me ke «loha. E ola ka Lahui a me ka Moi i ke Akua.