Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 25, 18 Iune 1870 — Ka Haiolelo a Hon. D. Kaukaha no KE KANAWAI O NA HAKU A ME na kauwa Iune 10, 1870 i mau o ka Hale Ahaolelo. [ARTICLE]

Ka Haiolelo a Hon. D. Kaukaha no KE KANAWAI O NA HAKU A ME na kauwa Iune 10, 1870 i mau o ka Hale Ahaolelo.

Ma na noho ana iho nei o ka Hale e noonoo i ka Bila Kanawui e pili nna i na Haku ame na kauwa. ua maopopo ia'u na mea i kamailio ia mai niai kela aoao mai oiu hoi ka aoao kue i ka Bila.

Ala ko lakou hoopuka manao nna imua o i keia Hale, uu hanlele lakou i Ke Kumu hoopaapna imua o I«a Hale, ke kakau poepoe i ana i ka bila a me ka hooponee loa. A ua ! heie ae nei lakou ma kek«hi l«la okoa ; mai ke kumu hoopaapaa ae. Oia hoi ko lakou ! hooikaika nui i ka olelo mai ma na mea pili | kino, a me na mea e pili ana i kekahi pala-1 pala kepn i lawe ia mai e keknhi hoa hano-! hano mai Honolulu mai H. Kamikana mai i ka Aha Apana mai o Koolaupv>ko. Aka, ina | na kalai olelo ana mai a kela aoao mai ; i na ' la mamua, ua loaa mai ia'u eha wale no kumu kahi i ku ai na manao nui i hoopuka ia mai mai kela aoao. 1. U keia Kanawai e hoopau ia nei (Ha« ku Kauwa,) ua hana ia ine ka noiau e ka Mea Hanohano W. L. Lee kekahi Lunakanawai Kiekie o keia Aupuni, i hala, a ua waiho loihi mai keia Kanawai iloko o keia Aupuoi iloko o na makahiki he 20. nolaila, i Aole pono e hoololi la a e hoopau ia hoi keia i Kanawai. j 2. O ka poe nana i lawe mai keia Bila Kanawai i mua o keia Hale, aole lakou he j poe waiwai, aoie no hoi o lakou dala i hoomoe ibo iloko o na lepo man o Hawaii nei i mea e hoomahuahua ia i ka oihana mahiai, a me ka hooholo kalepa ana o keia aupuni me na aupuni e nolaila, aole pono e hoololi iaa e hoopau ia keia Kanawai Hakua Aauwa. 3. I na e hoopau ia a e hooloh ia keia kanawai alaila, e hoopaa ia auanei ke ku nui ia ana mai e na moku a e poho auanei ke Aupuni a e ilihune hoi auanei ka Lahui ka> naka. 4. O ka noko pono a rae ka hooko ia ani 0 keia kanuwai, me ka pono ma kekahi apa- ! na hookahi wale iho no oia ka tnea e hoopanee ioa ia ai o ka Bila wahi a ka Luna 1 Hanohano mai Hilo mai. *A maluna o keia I mau kumu eha kahi i hookahua ia ai o na uianao uui i puka iuhi, mai kela aoao niai. Nolaila, ma ko'u ano he lala no keia Hale a me keia Aha Kiukanawai ke nonoi aku nei au rae ka haahaa, i ka manao Alo> ha Lahui, Aioha Aina, Aloha Aloi, o'u mau hoa Haoohano iioko o keia Haie he po--00 kakou e noonoo nui i ka Bila e waiho nei. a me oa luea i puka mai, mai kela eoao uiai, maioko ae o keia inau kun»u eha, a me kekahi mau laU Kamahele e ae i waiho ia mai i roua o keia Hale tuai ka aoao koe inai 1 ka Bila. Aka, ine ko'u wiwo oie ke hoike aku nei

au i ke koiana kahi o'a e ka nei, aia oo ia. ma ka «oao e kokna »oa i ka BiU, ma ka imi »na i oa kuma e hoopaoia ai keia Kanawai epulu e kao nei a e hooioii ia ae ai pa* j ba. a paoai iho hoī i Kaoawu maemae ]o« aialaUa, i enea e kaolike ai ka pooo a me ka poeuaikai mawaeoa o oa Haiu a me Katn*x.; Oia kao makemake ame kuu lioi iheie; mai ai iioko o keia Haie, a oka makeenake. pa no hoi ia o ka Apaoa oana au i koho mai t - a peia no hoi paha ka Lahui okoa. Noiaiia, | ma na kumu eha i hai ia alra nei, aole i 10-j

kahi ko'u manao ma ia iuaa koma me ka poe nana i iawe mai i mua o keia Hale Hanohano. Ma ke kamu akūhi, aole pono ia kakou ke ae aku he oiaio ia kumu, no ka mea, i na e haliu lii.e ae na hoa o'u a nana aku i ka W. L. Lfe Paiapaia o ka ia 20 o Mei A. D. IS--50 i ka Ahaoieio oia kau, e ike iea ooauanei oukou i ke ano a me ke kulana o W. L. Lee ma kona Kaukanawai ana. Oia hoi He hoopono, he haahaa, he hiiinai i ko hai ike he akaheie i ke Kaukanawai aoa, a ua oleio oia ma ka hapa hope o kaaa hta, malu* na waTe iho no ooa ka pono a me ka hewa o ia Kanawai. £ loaa no ia ookou kana let& ke nana aku oukou ma ka aoao mua ioa o ka Buke Kanawai Karaima i kau ia i A. D. 1850, a e heluheiu oukou ia ieta me ka homaopopo, a e ike iea oukou, ua kue ioa ia ieta i na mea i puka mai, mai keia aoao mai ma ke kumu akahi.

Aole no hoi oia i kaena ae a i hoike akea maloko o la leta, i ka Ahaolelo o ia kau— "E ka Lahui Hawaii a'u i hiipoi nui ai, he pono ia oukou ke nana mai i keia mau Ka. nawai a'u i kau ai, oo ka mea, he Kanawai maikai loa keia a me ka pololei, aole hoi mea ewaewa iloko o keia Konawai, e pono ia oukou ke malama loa i kem Kanawai, a hiki aku i ka oukou poe mamo me ka hoololi ole. M Aka, aole loa oia i kaena, a i olelo pela, i kulike ai la hm me ka mea i ike ia ma ke kumu kahua Akahi i hoikeia aku nei. in.i hoi e hoomaopopo lea aoa na hoa Hanohano o keia Hale i ke ano nui o kana leta, e ike lea ana no oukou, ua kanalua no oia i ka pono a me ka hewa o keia Kanawai ; (Haku a me Kauwa) a ina ua kanaiua oia i ka pono a me ka hewa o keia Kanawai, aole anei kakou e hoomanao iho, ua apulu io keia Kanawai ma keia mau pauku e koiia nei e hoopau, a e pono ia kakou e hoopau ia apulu,, a hookomo i mea hou, a maemae ae la me he mea hou la, no ka mea hoi, ua hookumuia keia Kanawai ma ka A. D. 1850, ke au nawaliwali i ke kaa Kanawai ana, aole hoi i like me ko keia au e kaa malie nei. Ina pela ke ano oka mea nana i kau keia Kanawai, alaila, ua hiki anei i na lala o keia Aha Kau Kannwni ke manaoio he Kanawai maemae keia, aole ponoe hoololiia a e hoopauia paha me ka hana a me ke kuka pu ana ine ka lokahi o na hoa o keia Hale, ma ke kau ana i kanawai i oi ae ka maemae mamua o kela apuiu kahiko. Ke manaolana nei au, peia io no.

Eia hoi; ke pane aku nei au imua o keia Hale Hanohano, o na kau Kanawai ana o na makahiki loihi i hala, nole no ia i like loa me keia au e hele nei. E like me ka pii aua ae o keia aupuni ma ka ikaika i ka hooholo kalepa ana a me na oihana hana keia aupuni, pe!a no hoi ka pii ikaika ana ae o ke aupuni ma ka naauao a me ke kau kanawai ana no kona lahui iho—Me kuu hopohopo hookamani ole, ke kaena ae nei au, aohe i like ke kau Kanawai ana o na makahiki loihi i hala me keia mau maknhiki e hele nei, keia au hou a naauao hoi o ka aina, ma ka houponopono Kanawai ana.

Ina e nana aku kakou i ka Mokuna 16 o ke Kanawai hoopai Karaima o A. D. 1850, oia no hoi ka mokuna e hoakaka ana 1 ka aihue n,ai ke nui a ka liilii, mai ka waiwai, ke daja a i na hololiolona ; ua hui pa ia na aihue, a pau iloko o ia mokuna, aka, waiho mai la keia Kanawai me ka hookoia iloko o 1 na makahiki 9; a i ka Ahaolelo o ka A. D. | 1859, ua hana okoa ia he kanawai e hooma» lu ana i ka aihue ana i na holoholonn, a ua hooholoia ua kanawai la ma ka la 14 o Febeīuari A. D. 1859 ; a mai laiia mai a hiki i keia wa,akahi no a loaa ia kakou he Kanawai no ka aihue holohoiona, aka, mamua aku, ain no ka aihue malalo iho o ka iMokuna 16 o ke Kanawai Karaitna. A me be mea la, i ke koho maopopo ana aku i ka manao o ia Kau Ahaolelo, ua maopopo ia kakou, no ka huikau wale o ka aihue holoholona me na waīwai e ae, nolaila.ua kau kaokoa ia i kanawai no ka aihue holoholona. Nolaila, ina e hoomaopopo iho oukoa e o'u mau hoa hanohano i ke ano o ke Kanawai kahiko a me ka hoololi, e ike lea no auanei oukou, ua oi aku ka maemae o ka hoololi i; ke Kanawai kahiko. A pehea la, ua hema. hema anei ka Ahaolelo o ka A. D. 1859, no ! ko lakou hookaokoa ana i ka aihue holoholona, mai ke Kanawni a W. L. Lee i hana ponoi ai me kona 1010 iho ? Ke manaolana nei au, aole aoie oukou e kanalua ana no ka oiaio o keia. A«le no hoi paha he aupuni ma ke ao holookoa oei i nele ka hoololiia o kooa mau Kanawai a ine oa Kumukaoawai, koe wale no na Kanawai o ka Mea Kiekie Loa. Nolaila, he pono ia kakou e kokua nui i ka Biia, a e haoa i Kanawai e maemae ai mawaena o oa Haku a me ke Kaowa. No ka roea, o ke kau aoa i na Kanawai maemae, he komu no ia o ka hooulu Lahui wahi a kekaki Akeakamai o Beri(ania Nui. Ma k* lua o kb kahpa. Ke olelo aku oei au i mua o ke» Aha Hanohaoo, ma ko kakou olelo ponoi iko he mau olelo hoohilahiia loa ia i mua o keia baie, no ka mea, aole loa au i hele inai Uoko o keia Hale i»o ka

waiwai. aka, oo ka pooo o ka Apana nana au i koho a hooooa mai iioko o keia Haie e kau i kaoawai no kuu Apana iho a me ka iahoi holookoa, a ma ka nooooo ana, aoie i pili ia kumo i ka Hila Kioawaī, no ka mea. aoie oka hoopou ia ana o keia maa pauku he kumu ia a ka aoao kue i ka Btla e oieio mai ai i mua o keia Haie ī na mea p:!i kioo ma keia aemo kokua i ka Biia. a ke maoaolana nei au. aoie ia i ku i ka ru!a mau o ka Hale a me ka hanohano o keia Aha Kaukanawaī, noiaiia, aole pono i ua hoa ke lawe

; a ooonoo ne ia kumu. 1 Ma ki kahui aiolc. He kanikau kuhij hewa ioa keia i puka mai. mai kela aoao | mai, no ka mea, ua maopopo loa ia'u i na e ,holo ana keia kanawai, aiaiia, aole e hoopau . ana ka poe mahiko i ka lakou othaoa mahi- : ai, a i na no hoi e pau ana, a e hoi ana i ko • iakou aina iho ma ko lakou mau inoku, alaila e piha hou mai ana no ko iakou hakahaka i kekahi poe haoie e ae, no ka mea, ke manaoiana nei au. ma ke ku pinepine aoa mai o n» Laina Mokuahi mai ke awa mai o Kapaiakiko a n>ai Nuholani mai, he kumu no ia e hoomahunhua inai ana i na ioaa o ke Aupuni, a ua kauinna no hoi ko kakpu mau pokoa nei i ka oluolu o na hookipa ana, nolaila, aoie pono ia kakou ke iawe a hoohoio i ke kue i keia Biia, mamuii o keia kumu, no ka mea, he kumu pono ole keia. Ma ke kahua eha. Ua inena ae ka hoa Hanohano mai Hiio mai i ka hooko pono ia a me ka holopono ana o keia kanawai mai h Apana, malalo iho o ka iawelawe mikioi ana a kona hanau mua e noho tnai ia i ka Ua Kanilehua. He mea kupanaha keia i ko'u lohe ana, no ka mea, o ke kanawai e kau nei i keia manawa, ua maopopo i na hoa o kn Hale kona ano a me -kona 10 ponoi, ua iii waie uku no maluna o na Haku ka pomaikai oi aku i ko ke kauwa aoao—Eia hoi iloko o keia Hale kekahi mnu hoa i hiki ke hooiaio mai, ua hooko ia keia kanawai e like me ko* na io ponoi, a o na hua i puka mai inalalo iho o na iiooko ana a na hooko kanawai. Oia keia. Oka hoopaahao waie ia oke kanaka ine he Karaima maoli ia. Oka pnpaiua ia o na la o ka hana ole ia. O ka hoopaa waleia o ke kanaka malalo iho o ka aie no na mnnawa ioihi, a me ka hoano e waie ia o ke-kahi mau pono pilipaa o ke kauwa hana, nolaiia, malalo o keia mau hua i puka mai mai keia kanawai ae, e ike no auanei oukou he mau hua awaawa e piiikia ai ko kakou Lahui. Mamuii no hoi ona kaiai oielo ana o na la i hala, ua pu-a hou mai keia mau leo mai kela aonomai. Oia hoi keia :

Leo AkahL Ke loheia nei na leo kanikau mai na pea mai o ka aina holookoa, aia a holo keia kanawai, e hulihin ana ka oihana mahiai aka poe mahiai. Ke olelo nei au, he kanikau kuhihewaia.

Leo Alua. Oka wnihoia ana mai o keia Bila Kanawai imua o keia Hale (Bila o na Haku a me na Kauwa) ua maopopo ka manao o ka poe nana i waiho mai, he manao hoohui aupuni: Oia hoi ka hoohui aku ia Hawaii nei me Amerika. Ke olelo akea nei au ma na laimu hea la i iiiki ai i ka aoao kue i ka bila, ke hooiaio mai e hui io ana na kapakai o Hawaii nei malalo iho o ka Hae i kikohuia me na hoku, a i hoomalumalu ia hoi ena eheu oka Aeko kaulana. Ke olelo nei au, aole loa e hiki ke hooiaio mai* a ina e hooiaio mai, aole no e loaa ka hailoaa pololei. Hoohui Aupuui.

Leo Akolu. Ona kanawai e hoopauia nei aole ia he Kahua o ka Hoopae Lima hana. Ke pane aku nei au—Aole keia he mea pohihihi i na hoa Hanohano o keia Hale. lua e nana aku kakou me ka akahele i ka manaoio o ka Pauku 1418 o ke Kanawai Kivila. E ike lea auanei na hoa Hanohano. Oke kahua iho la keia kahi e hiki ai ke hooko-

mo ia mai na Lima hana o na aina e mai a i hanaia na palapala aelike ma na aina e. Nolaila, ina aole i paniia keia pukn e nele auanei o Hawaii ponoi i ka hana ole. Aole hoi i hookahuaia ka Hoopae Lima hana malalo o ke Kanawai i hooholoia i ka A. D. 1564—5 no ka mea, he hooponopono wale ana no ia i ku Buro o na Eemoku, aka, o ke kahua kahi i ku ai o keia kanawai, aia no ia maluna oka Pauku 1418. Nolaila, ena hoa e, mai hookaulua i ka wikiwiki e hooloii, e hoopau loa i keia kanawai mawaena o na Haku a me na Kauwa.

Ua haanui haakei mai kela aoao i ko lakou, aloha alii, aloha lahui, do ko iakou kupaa i ka hoole i ka bila—Ma ka hoomaupopo ana ua iikealike no na aoao elua. Ma ia kuV\na hookahi a i ole ia ua pii ikaika loa keia aoao i ko kela aoao, »ka, ma na hua wale no e akaka ai ke aloha alii aloha iahui a peia aku. Eia ka mea hope. Ke waiho akea aku nei au i mua o oukou he wahi hoohaiike Penei. Aia ma keia kulanakauhale kekahi keonimana. ua kahiko ia oia me ka Aahu nani mailuna a lalo, a iaia e holohoio ana ma na pipa alanui, lele mai la na hunahuna iepo o ke ala-heie a pili ma kona lolewawae, a ike iho la oia i keia mau kikohukohu iepo, he mea e kioa ai o kona aahu holookoa, alaUa, heie aku ia oia i ka haie holoilole e hoomaemae ia ua iole nei, a lawe ae ia ia he lolewawae hou me ka inaemae i kuiike ka nani |me koaa aahu maiuna iho, a i ka nana aku ! i ka lehuiehu ua nani a ua maikai, a ua ku- | pono hoi ia aahu no ua keooimana ia, a ua | oiuolu pono hoi kona kuiana—a peia iho la | ke ano o ua hoohaiike la—a i na hoi e iawe ,ae aoa kakou i keia hoohalikea hoopili ae i I ka inea e hoopaapaa ia nei oia hoi ka Biia Kanawai u oa Haku a mea na Kauwa. Penei e akaka ai ka ka pii io ona—O ke Keonimana i oleloia oia no ke kanawai hoiookoa o na Haku a me na Kauwa mai ka Pauku 1396 o hiki i ka 142«, a o na huao-

ielo oia kanawai e hoomaopopo ana i ke ku* lana oin kaonwai. Oia ka sabo »ua Keonimana ia. Oka k>le wiwae i kikohuia e ns borna lepo, a he roes e kina ai o ka aahu hoiookoa oia oo na Paoka mai 1417 a hiki i 1425 ka hapa hope hw m o ke kaoawai ho lookoa. O oa kikohu lepo n>a ka lole wawae. Oia no oa kinn ī ikeia maloko o»a p«*uku mai 1417—1425. Oia boi o Hoopae Lima Haoa, o Hoopaahao, o Papalua om la, o Hoaie wale aku, o Hoopa wale i ke kauwa uialalo o ka aie, o aelike ka lohe a me na huoa lepo e ae e ino ai ka aahu o na kana* wai o na Haku a me na Kauwa. Noiaila, ke kukaia leo maopooo ako nei au imua o*u mau hoa Hanohaoo, e ponokakou e alu like a e holoi hoomaemae i keia kaimwai a e kau hou i kaoawai e pono ai Uo Wakou Lahuikanaka, a e hookuu like kakou i ka luhi a me ke kaumaha o na kauwa e paa nei malaio iho o na hoopaa ana a na hookau> maha waie o keia kanawai, no ka mea, ke noho oei kakou e Kau i na kanatvai iioko o keia makahiki a kakoue kaena ae ai—He makahiki iuhiie keia. Oia hoi ma ka hoohalike ana. E oia eno pio t —a oka noho lan&kiia ana no ia o ko kakou lahui ma ko iakou mau pono piii paa maoii īho. Me ka mahaio.