Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 24, 11 Iune 1870 — Page 2
This text was transcribed by: | Linda Kaholo |
This work is dedicated to: | Jennie K. Tripp |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Olelo mai o Mr. Kam@kaoa, ua hoopuka au he mau olelo ano like pela.
Olelo mai o M. Laiana, e unohiia no kamailio ana a na hoa ma na olelo elua, i keia a me keia wa e kuu ai ka mamala olelo.
Pane mai ke Kuhina Hailasi, ua haohao au i ko ka Luna o Honolulu mahele ole ana i kana olelo.
Pane mai o Mr. Kamikana, ua hiki no ia’u ke unuhi, aka e paio keia mawaena o’u a me ke Kuhina o Ko na aina e.
Olelo mai ke KKuhina o Ko na aina e, ua minamina au i ka hiki ana mai o keia, a noi aka oia i ka Luna o Honolulu (oia o Kamikana) ina he hiki i@ia e lawe mai i ka palapala hoopaa i oleloia.
Pane mai o Mr. Kamikana, ua hiki no ia’u ke lawe mai , aka aole nae me a’u keia wa.
Ninau aku ke Kuhina Hasilasi i ke Kakauolelo ina ua noi aku oia i kela olelo hoopaa e waiho mai ma ke pakaukau. Ua hole mai ka Luna.
Olelo mai ke Kuhina Hailasi, aole au e hoolohe ana i na mea i kakauia ma kea no hoomanao. Ua makemake iho nei kuu hoaloha e alakai ia’u i ka hoahewaia imua o keia aina, pela auanei au e alakai aku ai iaia i ka hoahewaia. Ua hiki no i kela aoao o ka hale ke kamailio a nui e like me ko lakou manao, a e kakau no na nupepa a hoolaha aku, aka, aole au e ku ana a hoolohe ia mau olelo, no ka mea, aohe ia he mea i oi ae maluna o ka hanohano a’u e paa nei malalo o keia aupuni. Aole no hoi au e hoohaahaaia ke kapa aku i ka Luna o Honolulu he hoopunipuni, e hookuu aku no au e kamail@oia na kumu e lakou. Ua ike au i kuu hoaloha, he kanaka oi hoopono ma kana mau hana kue a kii kanaka ui i mahalo nui ai a I hoaloha ai, e ho u mai ana ia’u ma keia ano.
Noi mai o Mr Ailuene e hoopau i ke Komite.
Mahope iho o la hoopaappaa ana, no ka mea, imua o ka hale, ua hoopauia ke Komite a hoopaneeia ke Hale.
La hana 33-Poalua, Iune 7, 1870.
Hoomaka ka hana e like me ka mea mau.
Hoike mai ke Komite Koa, e hoopono ana i ka haawina $75,000, no ua koa e like me ka @ila.
Kuemai Ka Mea Kiekie W. C. Lunalilo i ka hoike a ke Komite a me ka haawina e like me ka @ila. Ua manao oia e hoike moakaka mai ke Kuhia Waiwai i kea no o ke “Kokua ana I na Koa” i $75,000. Makemake ia e ike, heaha la ko kanaka makemake i keia mau hoopanio koa; aole keia he mea malama aku i ka Moi a me ka aina; @ makemake kakou i malama kakou no na aua mai, he pono e hoolako ia kakou i Puali Koa a i Aumoku Kaua, e hiki ai ka lilo i ka miliona dala, he puu dala i oi loa aku manua o ko kakou loaa makahiki. I keia manawa, eia ko kakou ikaika iloko o ka poe Karistiano. Makemake ia e ike i ke kumu o keia $75,000, e hooliloia aku ai. Aia oia ma ke kiola aku i ka huaolelo “Kaua “ mai ke inoa mai o ke Kuhina o Ko na aina e, no ka mea, he mau hua hoohilhila na huaolelo hope elua iloko o kona manao. Makemake ia i Waihona Kuokoa no la hoonaauao, no ke mea, “He oi ae ka mana o ka peni mamua o ka pahikaua.”
Makemake o Mr. Kaukaha e paiia ke Hokie, a e laweia mai i hana no ka la e noonoo ni.
Ae ia ka hoike a kauohaia e pai.
Hoike mai ke Komite Imi Ola ni ka hoopii a Hilo, e kukulu i Halemai malaila. Ua hole ke Komite i ka noonooo ana, a ua ae i Kauka kaapuni hele e lapaau.
Ma ke noi a Mr. Aholo, ua waihoia ka hoike ma ka papa a laweia mai ka Bila no ia mea, oia hoi ke kukulu ana I mau Halemai.
Heluhelu mua mai o Mr. Hikikoki i ka Bila hanawai e piliana i na oka mare. Hooholoia ma ka heluhelu mua.
Heluhelu mai i ke Kuhina Kalaiaina he olelo hooholo, a kauohaia ke Komite Waiwai e huli i kea ano o ka hooliloia ana o na dala lawe le@a o Hawaii, a hoike mai-Hooholoia.
Hoolaha mai ke Loio Kuhina he Bila e hoolilo ai i ke Kan@wai Karaima I hooponopono hou ia, I kanawai no ka aina.
Heluhelu mai o Mr. Matina he olelo hooholo e kauoha anai ka Makai o ka Hale, e hoolako mai I mau ki hou no no pakaukau, ua like loa na ki mua.
Hoololi mai o Mr. Laiana, i mau pakaukau hou.
Haule ka hoololi a hooholoia ka olwlo hooholo.
Hoolaha mai o Mr. Kepoikai he Bila e houhanaia ai na kauwa e na haku mawaena o ka manawa kupono; a he Bila e hoololi ai i ke kanawai no ke koha balota.
Hapaiia ke hana o ka la, oia ka Bila Kanawai no ka Haawina Hoomau no H.K. Kalama ma ka heluhelu akolu.
Heluhelu a koluia ka Bila.
Noi mai Ka Mea Kiekie W. C. Lunalilo e hoololi i $6,000 o ka makahiki a kamailo mai no kane noi.
Ma ka ninauia ana, ua hooholoia ka bila.
He 17 ne a be 10 Hoole.
Hapai hou ia kekahi hana, oia ka bila auhau holoholona, noho hou ke Komite no na hoololi, o ke Kuhina Kamika ma ke nobe.
Noi mai o Mr. Hikikoki e hoololi i ka auhau o na miuia a me na hoki 50 kepeia.
Kue mai o Mr. Pilipa i ka hoololi, no ka mea ua kaumaha loan a makaainana.
Ninauia ka hoololi a hooholoia.
Noi hou mai o Mr. Hikikoki e hoololi i ka Pauku 6; kahi e pili ana i ka hoolaha ana o ka luna pa aupuni i na lio i hoopaaia.
Mahope o ka hoopaapaa ana, ua hoololiia ka bila e like me na hoololi.
Hoopauia ke Komite.
Kapaeia na rola, a heluheluia mai ke palapala a Rev. S.C. Demona, e kono ana i ka Ahaolelo e hele ae i ka Iuhile ma ke Poakolu la 15 o Iune. No ka puni ana o ka hapa Keneturia. Ma Kawaiahao na hana o ia la.
Kauohaia ke Kakauolelo e pane aki, ua ae ka Hale.
Hapai hoa ia kekahi hana hou,oia ka bila no na kai Konohiki e kuai aku ke Kuhina Kalaiaioa a hoonoa ae.
Heluelu ke bila ma ka heluhelu alua.
Noi mai Ka Mea Kiekie W.C. Lunalilo e hoopanee loa i ka noonoo ana.
I waena o ke hoopaapaa ana, ua hoopanee ia ke Hale.
La hana 34—Poakolu, Iune 6, 1870.
Hoomaka ka hana e like me ka mau.
Hoile mai ke Komite o na Hana Hou e hoomoe ana i ka hoopii a Honolulu no ke kau ana I na kumukua i o ka poi. Hoaponoia.
Kapaeia na rula a heluhelui mai la o Mr. E.H. Boyd he hoopii na ka Ohhana Kinai Ahi o Honololu, e noi ana i $12,362. No ka Oihana Kinai Ahi. Hoomoeia a noonoo me ke Bila Haawina.
Heluhelu mua mai o Mr. Kepoikai he Bila e hoololi ai i na Pauku inai ka 76S a hiku 779 o le Kanawai Kivila e pili ana I ke koho Lunamakaainana—Hooholoia. Heluheluia ka Bila mare, aia a ae like na makua alaila mare. Holo maka heluhelu mua.
Heluhelu mua mai ke Kuhina Loio he kanawai no ka hooiaio ana i na koina mai i na waiwai o ka poe i make a me ka bila e hooia ana i ke Karaima i hooponopono hou ia i Kanawai io.
Heluhelu mai o Mr. Wahine he bila e pili ana i na lio kea—Hooleia ka bila.
Hoolaha mai o Mr. Laiki he bila e hoohoihoi ai i ke kukulu ana i mau hale hana pulupulu a me ka holohipa.
Hoolaha mai o Mr. Kaiue he bila hoopau loa ai i ke Kanawai Hoopae Lima Hana.
Heluhelu mua mai o Mr. Kuaapuu he bila e pili ana i na Konohiki a me na hoaaina.
Hoolaha mai o Mr. Komoikehuehu he bila e hoololi ai i ke kanawai i hooholoia i Iulai 20, 1854.
Hapaiia na hana o ka la, oia Bila e kauoha ana i ke Kuhina Kalaiaina e kuai i na kai lawaia a hoonoa aki I kanaka, ma ka heluhelu alua.
Kamailio mai o Mr. Hikikoki ma ka hooholo i ka bila.
E noonoo hou ia ana ka bila e ke Komite o ka Hale i ka Poakahi.
Hapaiia ka hana i ka la, oia ka Bila Haawina i ke Komite o ka Hale. Noho o Mr. Laiana ma ka no ho.
Kuai buke no ka Waihona Buke $1,000. Hooholoia.
Na lilo Papa Ola 40.000.
Ua waihoia keia haawina a hoike mai ke Komite Imi Ola.
Halemai Pupule 13,000.
Waihoia e like me kela haawina maluna.
Halemai Pupule 8,000 hooholoia.
Hoopae Lima Hana 15,000.
Waihoia a laweia mai ke bila no keia ano e hoopau.
Lilo B@ro Ohina Wai 6,000 hooh.
Na Piula Wai Hou 4,000 “
Uwapa hou me na hana houana 10,000 “
Lanai ma ka uapo mokuahi hou 3,000 “
Eli ana I ke awa o Honolulu 25,000 “
Na lilo no “Pele” 10,000 hooh.
Na heleuma @e na mouo 2,000 “
Waihoia a hoike mai ke Komite wae no keia.
Awa pae ma Koholalele 2,500 hooh.
Na @lo hale kukui—Honolulu 1,500 “
“ “ 400 “
“ “ 500 “
“ “ Kawaihae 200 “
Oihan Kinai Ahi o Honolulu 9,000.
Noi mai o Mr. Hikikoki e hoololi ae $12,362.e like me ka hoopii a ka Oihana Kinai Ahi.
Kue mai ke Kuhina o Ko na aina e, no ka mea, aole ia i ike i ke kumu o he noi ana mai i keia hale, oiai @a na makaainana e hookoo mai i na @ala no ke kukula a@a I ka Hala Bele.
Wehewehe mai o Mr. Ailuene, i kukuloia ka Hale Bele, I wahi e hookauia ai ke bele hou. Ua hookaawela ka Ahaolelo o 1868 i $500 no ka bele nui, a ua ohi iho nei hoe ka Oihana, he $900 mai na kamaaina mai ma ke noi hele ana i kukuluia ai i Hale. He pono e kokuaia mai ka Oihana ma keia mea. He mea pono e noonoo iho na hoa, aohe he poe uku ia kela poe Kinai Ahi.
Hoopaakiki hou mai no ke Kuhina Hailasi ma kaua noi mua.
Kokua mai ke Al@i ka mea Kiekie W. C. Lunalilo e hoopii ae i ka $18,000 no ke Oikana Kinai Ahi, no ke mea, he mea ia e pomaikai ai no ka lehulehu. Ua oi ae keia mamua o ka puu dala nui he 75.000 i haawiia I na koa. Aole kakou e kaua aku ana ia hai.
Pane mai ke Kuhina Kalaiaina, aole e hoolohe i kana mau olelo, no ke mea, i haawiia keai puu dala he nui, i mea e hoomakaukau ar ia kakou no na haunaele kuloko. Heaba no la ke mea kukulu wale I ka hale bele me ked ala ole. Makemake ia aole noi hou mai keia Oihana ma keaia mua ae. Kokua oia i ke @oi ma ka palapala hoopii i $12,362.
Kokua mai o Mr. Komoikehuehu, i ke noi e hoohola e like me ka hoopii, no ke mea, he mea nui ke Oihana Kinai Ahi. O ka Hale Pai o ke Aupuni oia ke mea hoopa u dala.
Hooholoia ka haawina he $12,362.
OIHANA WAIWAI
Uku Kuhioa $10,000 hooh.
“ Luna Buke Helu 4,000 “
“ Luna Date 6,000 “
“ Hope Luna Date nui 3,600 “
“ Kiai Oihana Date 2,400 “
“ Kokuna Kinai ahi Honolulu 2,000 “
“ Na lilo e ae a hoolimalima
Kakauolelo ki I ka wa 2,000 hooh.
“ Luna Date & Luna Awa
Kawaihae 4,000 “
“ Luna Date & Luna Awa
Kealakekua 200 “
“ Waapa Hale Date 800 “
“ Hoolimalima Uwapo 2,000 “
“ Loaa i manaoia Dala o ka
Halemai 5,000 “
“ Uku Luna Halu aole oi 5
keneta 21,000 “
“ Uku Luna Auhau 11,000 “
“ Aie lahui e hookaaia ana 1,400 “
“ Uku pau aie lahui 22,000 “
“ Makuahi holo pili aina 20,000 “
Noi mai o Mr. Kale Kauka, e hoopii ae $32,000 I komo pu ka mokiahi no Kauai.
Hoopaneeia ka noonoo a laweia mai ka Bila no ka mokuahi o Kauai.
Na Lilo o ka Oihana Waiwai 2,000 “
Makaikai ana mai nei
a ke Duke o Edineboro 2,841 25 “
Uku makahiki hookaa ole ia 173,00 “
Hoopanee ka Hale.
Ka Nupepa Kuokoa.
HONOLULU, IUNE 11, 1870.
He makaua nui Iubile a ka Moi.
Ua oluolu mai i keia mau mea malalo iho, no ka la ahaaiana Iubile e Kulaia ana ma ka Poakolu Iune 15:
He 10,000 Paoua Poi, he 20 Puaa, he 400 I-a, he 8 Hipa, he 1 Bipa a me elua kaa lau nahelehele hoohiehie.
Ua konoia na kanaka a pau e hauoli pu ana no ka Iubile, na malihini a me na kamaaina o na wahi a pau, ina e hiki ma Kawaiahao ma ka la Iubile, enoho e olioli pu malaila.
Poho Kupanaha $8,000 o ke Aupuni!
HE POE MAKEE DALA ANEI NA LUNA MAKAAINANA?
E ALOHA ANA ANEI I KE NOI, E HOEMI I NA LILO?
He mea kupanaha, i ka la Poalima aku nei i hala, imua o ka Ahaolelo o keia Aupuni, i ka lohe ana, mai ka waha ponoi mai o ke Kuhina Kalaiaina, o ka nui o ke poho no ka nupepe Ke Au Okoa, iloko o leia manawa o kona uhauaia ana, ua hiki aku ia i ka heluna o ka aie kaa ole,
“HE EWALU TAUSANI DALA!!”
Ua haawina ka mana malalo o ki Oihana Kalaiaina, no ka hooponopono ana i ka Papa Pai Aupuni. Malalo nae o kana hooponopono ana, ua heluia ka loaa o kela nupepa malalo o ka NELE, a o kona hua malalo o ka MIMINO. Pehea kou manao e ka make dala o Hilo ½, Puna, Kona Hema, Hamakua, Lahaina ½, Kaanapali, Molokai ½, Honolulu 2-@, Koolaupoko, Koolauloa, Waialua, Lihue a me Wimea I Kauai? He hemahema a nei keia no ka nupepa, a no ke Kuhina Kalaiaina paha? Olioli anei oe e ka makaainana aloha ai@a, e hookaaia keia mekini hoopoho dala main a dala aki a na makaainana ilihune? Aole anei keai he we wale i ka nupepe Ke Au Okou me ka uku ole? Aole anei keia he manao paonioni o ke Aupuni, i kekahi poe i@i ola ma keia ano, e haawi manwalea wale nei i na nupepa Aupuni me ka uku ole? E ka poe noonoo o ke Aupuni kanu a na kupuna, he kupono anei ia kakou ke hookaa i keia Mekini me ka lilo nui, oiai ma kekahi mau Papa Pai e ae, aole lakou i ola no ke Aupuni mai, aka mailoko ae no ia o ka lakou mau paahana ponoi ana iho? Elua makahiki ae nei i hala, he $8,000 ke poho; a ina hoi e hiki 1872, e loaa ana he $8,000 poho hou. A ina hoi e hui ia na dala poho o keia kau me ko ke kau e hiki mai ama, ua like ia me $16,000 a kakou e nana maka aku nei, ua pau i ka munia.
HE POE MAKEE ANEI KA HAPANUI o ko kakou mau Lunamakaainana e ka lehulehu? Ua hele mai anei lakou ianei e aua i ked ala no ka mea kupono e like me ke ko’u waha aku ma@oa o ko lakou kohoia ana? Ke manao nei makou, aole i hele mai ka hapanui pela.
HE POE ALOJA ANEI KA HAPANUI O KEIA MAU Lunamakaainana i ke noi a na makaainana mai ka Hokina a ke Konohana i ke Aupuni, e kau kolo mai nei e “hoemi i na lilo?” Ae paha la e ku lehulehu. W ike mai no oukou malalo iho no keai haawina, a na oukou e kappa i na inoa kupono e like me ko oukou makemake:
Poe ae.
Hikikoko, Kamakau,
K@@ahoa, Ailuene,
Halemanu, Kale Kauka,
Sunona Kaai Naili,
Aholo, Naukana,
Kahaulelio, Laiki,
Kaiue, Kuapuu,
Poe makee Dala.
Wahine Hanaike,
Laiana, Asa Hopu,
Kapihe, Kaluaipihaole,
Kepoikai, Kamikana,
Kaukaha,
Na Hana a ka A@@olelo.
I KEKAHI la o kela hebedoma aku nei, ua waiho mai la ka Luna o Molokai, Mr. Kaiue, he olelo hooholo,, e kue ana i ka hoolilo wale ana o ke Kuhina Waiwai, me ke Kanawai ole, i na Dala no ka Haawina Hoomau o ka Mea Kiekie Mataio Kekuanaoa, ka Peresidena o ka Hale Ahaolelo a Makua Alii hoi o ka Moi e ola nei, oiai ua make e aku la ka mea nona ka Haawina Hoomau $8,000, i ka malama o Novemba 1868, he ewalu wale no malama o ke ola ana mahope iho o ka haawina ana mai o kela puu dala. Ma ka hoike hooliloia.
I ka ninau ana i ke Kuhina, hoike e mai la ia, ua pau i ka h@o no ka hoolewa ia ana o ke kino kupaupau. He okoa no olelo ma ka hoike palapala, a he o@oa ma ke wahu. No ka hoonoho ana paha ke hewa, no ke aha la?
Ua olioli nae makou i ka hooholo ia ana o kekahi kepa e hou ana i na Kuhina, e lawe mai ma ka palapala a olelo hooholo paja, e huikala aku ai hoi no ka hoolilo wale ana me ke Kanawai ole, no no dala i oi ae mamua o Elima Tausani, o ia haawina hoomau.
Ke kali nei ka lehulehu e ike i ka palapala noi e huikala aku I ke Kuhina, ke laweia mai hoi. I poholalo iho lakou la, ei a-ku e hoea mai imua o ka Hale. O ka paipai ae no ka oukou e peupeu ai I hoea mai.
He mea kamahao i ko makou hoolohe ana I na hana o keia Ahaolelo, i ka puka pinepine o na huaolelo pilikino loa mawaena o ka aoao Kuhin a me na alakai o ka aoao kuokoa.
O ka Bila nae I ulu mai ai keia mau olelo pilikino, oia no ka Bila Kanawai e hoopau loa ai i na palapala hoopaa mawaena o na aoao elua, ka haku dala iaia ka mana a me ke kauwa iaia ke ikaika e hana.
Ua kapaia keia Bila Kanawai, he “Bila Kanawai e hoohaunaele ai, e kipikipi ai, hoohakaka, hoohui aupuni ai.” He mea kupanaha maoli ka puka ana mai o keia mau olelo,oiai o ke mea nana i lawe mai i kela Bila a me ka poe kokua, he poe mulule a ikaika ole ma ke kino a he poe i ake ole e noho kauwa aku a panalaau malalo o kekahi aupuni i keia we kuokoa a lanakila.
O ka poe naauao loa nae a kakou e hilinai nei, a e noho poo nei, kappa mai lakou ma na hoaolelo e ho-a ai i ka huhu, a ina paha he poe e ne, onioni aku la, aka, o ka noho a ka poe hilu, nana maikai wale ia aku no, a na ka pali no i hiolo wale iho.
Aohe makou i ike i keia ino, aia wale no a hiki mai i ke ahiahi Poakahi iho nei, i ke manawa i noho ai ke Komite e noonoo no ka Bila Kanawai o na Haku a me na Kauwa, akihi no makou a ike i ka pii o ke kai o ke Kuhina Kalaiaina, no ke kapaia ana aku e ka Luna Hanohano o ka Apana o Honolulu, no kekahi mau olelo a ke Kuhina Hailaki, aohe he oiaio. Ia no ia, pii ke kai a aleale maluna o ka pohuehue, a ina hooka@ kuanalu aki i koe ma keia aoao o ka pali, ina ua lawelawe maoli ua lima e hoolale i na ai a ka ui, Ua ike no ka kela poe huhu wale, he mea ino ka olelo pilikino, hoopuka e no nae i ka lakou mau olelo polokino, a hepuni nae kaeko i ka panepaneia aku.
Ua pupuaholu ia e kela Hale he Kanawai e hookaawale ana i Haawina Hoomau no ka Moiwahine Kanemake H. K. Kalama, e hoahu ana i $8,000 no na makaiki elua. “Kala kahiko i au wale ka la” o ko makou kanalua ana no ka hoemi ia o kona uka hoomau i kela mau kau aku nei i hala, a akahi no a hau like ka hanohano Moiwahine. Ke kaliia nei ia Bila, o ke kakau inoa ia mai koe.
Ua hoike ae ke Komite o na Hana Hou ikela pule aku nei, o ka nui o na dalai na apana i noi mai ai no na Hana Hou maloko nei, ua hiki aki no I ke $80,000. O ka ua Komite la i hooholo ai, e hoemi i $20,700, a e noonoo pu ia me ka Bile Haawina.
He makehewa paha ia makou ke kaukolo pinepine aku ia oukou e na maka ainana, no ka make dala ole o ka hapanui o ko kakou mau Elele, oiai aole kakou i maa i ka malama ana i ka lakou, a pela aki nuanei e unauha ai i ka hai.
Ma leia e kuia ko kakou mau kapuai, a e noho a lomilomi i ka eha oka wawae, ina e pahole ana a ma paha ua akaa ili.
Ua maopopo ia makou, o kekaho mau Luna e hoakamai nei, e @@u i mau Kanawai mahaloia mai e ka lehulehu, o ka lakou puu-k@lahala ia e pakele ai mai ke hoahewaia ana mai e ka poe ilihune nene lakou ia hoouna mai, oiai ua ike ia ua poe la, o ka lilo wale no ka nui e ike ia nei, a o ka loaa mai, nia ni ma ke kulana like ole. He poe maikai anei ka poe o ia ano, e iau hookanaho ama no ka ikea mai e na maka? Ke manao nei makou, Aole!
Ua kanalua loa makou I ka olelo @@@ i puka mai ke Kuhina Waiwai o keia Aupuni, ma ka Poalima i hala, e olelo ana, “He kokua ko ka nupepa Kuokoa mai ka Papa Amerika mai, a oia ka mea e ola nei ia nupepa” ma kona manao. Ke hoole aku nei makou i ka oiaio ole o kela olelo a ke Kihina Waiwai. Aole na ka Papa Amerika e kokua nei i kona ola iho, aka, no ke Kuakoa no e paahana nei.
Ina I malama maikaiia na dala o ka nupepa Au Okoa e hookupuia nei main a luna mai, ina penei, aia he puu dala nui e kupaila ana imua i kea lo o ka poe nana e kaana nei, aka, no ka UHAUHA WALEIA, nolaila, ke monimoniia new mahea la.
Ina ua manao ke Kuhina he mea ia e loaa hou ai ka haawina, a hapai i kela mau olelo OIAIO OLE, alaila, aohe a makou olelo, aka na ka lehulehu no e makaala mai nno ko lakou waiwai iho.
Kanawaio na Haku me na Kauwa!
Ma na la a pau o ka hoopaapaaoa @na@o ka Bila Kanawai e hoopau ai i ka hana hoopaa palapala mawaena o Lekahi mea dala a me kekahi mea kino hana, oia no hoi ka Bila Kanawai o
Na Haku a me na Kauwa, a i ole ia, o ka inoa maopopo paha i ka lehulehu, oia ke “Hoopae Lima Hana o na a@a emai.” Pake, Manihiki, Pukapuka, Europa a pela aku: ua mikiala makou e lohe i na manao o kela a me keia hoa naaoao o kela Hale hanohano, aka, ma ka hooloke a@a i na haiolelo a keia a me keia, ua haulehia maluna o makou ka hauoli a me ka olioli nui, i ka loha ana i ka Loio Kuhina o ke Aupuni, e ku ana ma ka noao o ka HOOPONO a me ka POLOLEI. Ua mohala maikai ko makou mau manao, me ka hooia mai, ua kaua makou i ke kana no ku pomaikai o ka lahui, a ua loaa ka uku ame ka hua, oia ke kue ana i ka MEA AKAMAI KANAWAI O ke Aupuni Hawaii, i ke Kanawai hoopaa palapala kino e waiho nei, a e kappa aoa he “Kanawai Kumukanawai ole” na Pauko, mai ka 1417 a hiki i ka 1425 o ke Kanawai Kivila.
Ua hauoli ka Lahui! Ua nei aku la ka lono i na mokupuni, eia i ka piko o ka hooponopono Aupuni Hawaii ana, he Alikikaua no ka OIAIO a me ka HOOPONO, a aole he ike i ka hewa a hoopaakiki a make, oia o Ka Mea Kiekie S. H. Pilipo. Pau pono ka ai a me ka i-a; lomo pono hoi ka waa; aole e like me Kauluiki ma, i ke kaukolo ia e Kawelo, i ke pau hewa o la ai a me ka i-a.
Ma ka Pauku 1418 o ke Kanawai Kivila, ua oleloia penei: “O oa PALAPALA HOOPAA a pau, no ka hookauwa ana na kekahi, i hanaia ma ka A@@a e, e hookoia no ma keia Pae Aina, a e paa no ia maanei.”
O ke ano o keia e ka Lahui Hawaii, oia o na Palapala Hoopaa a me na Ae-li-ke mawaena o ka Pake ma Kina, na Pukapuka, Manihiki a pela aku a me ka Haku hana, i hana apukaia e ka Elele, a e ka Agena paha o kekahi poe Hui a o Ke Aupuni paha, ma kela poepoe i o ka lilo loa, ua maikai no ia ma Hawaii nei, ma ke maopopo ole o ka hana maanei i ka wa i hana@’I ka Palapala Hoopaa ma kela mau aina e.
Ma keia, ua kuu akeaia na Luna akaainana makmak kaowa pake e holo i Kina, a hana Palapala Hoopaa Kauwa, a lawe mai ianei, e like me kona makemake, ina he umi tausani a ioa, paha elima haneri.
Hiki mai i Hawaii nei, pau loan a hana i na pake malihini, no ka emi o ka uku. A nele loa iho la ka lahui nona ka aioa i ka hana ole; like loa me 8.000 puahana o Kaleponi e noho mai nei, ua nele i kahi hana ole, no ke pau i na pake e komo aloka la i kela mokuaina. Makemake anei oe e Hawaii, e hoonoho ha na ole ia kou mau makaainana ka@u, a e noho hune malalo o kahi uku omilumilu?
Heaha ke ioa ke nui mai ka pake? Ke kuhikuhi nei makou i ka palapala a Haku Ioane Bowring, he kanak kaulana no Ladana, a ke uku ia nei e ke Aupuni Hawaii, he $1,600 ma kea no Komisina, ia Ka Mea Hanohano R. C. Wale i make aku la, a ke @nuhi ae nei makou he huaolelo no ka huaolelo,penei:
“O na Pake, he mau kauwa makai lakou ma no hana a pau ke wae pono ia,aka, ina he lehulehu o lakou e nono ana mawaenao oukou, E HEHI AIANEI LAKOU MALUNA I KO OUKOU MAU KANAKA HAWAII A PAU.”
Pehea ko ka lehulehu manao i keia? Aole anei i oi aki ke aloha o kela haole i mamao loa aku ma ka aina e, mamua o lakou nei ae e kau Kanawai nei a aloa iho i na makaainana e uwe mai nei, “ua oki ke homo ana mai o na Pake i Hawaii nei.”
E ninau hou iho kakou e ka poe naaoao, aole i ka poe naaupo. Heaha ke ino o ka Palapala Hoop@@ he mau makehiki mawena o ka mea dala a me ka mea kino hana? Eia ke ino; ua @@@@ @@ ikaika, ke kuokoa, ka lanakila a me @@ ola o ke kanak no kela mau maka@@@. O na paahana, e loaa ana ia kakou @@ keia ano m ka a@@a e, malalo o ka ap@ a me ka wahahee; a i ole, me ke aih@ maoli mai no i na kanaka.
Aole no paha e poina ia oukou na @@ ke i laweia mai iannei, i imi ia iho @@ loaa, aohe ka inoa panni o ka pake, @@@ aihue ia mai nae. O kekahi poe, ua @@ weia mai me ka maopopo ole o kea no ka Palapala Hoopaa, a he nui ka ino, @A ae aku anei na Lunamakaainana e hele aihue kanaka ke Aupuni, e like me @ mai kona Palapala Hoopaa mai, oiai @@ o ka inoa ponoi o ua kauwa la ma @@ Palapala Hoopaa? Aole! E hoole aka.
Eia kekahi, ua hike ke kuana aku kauwa mai kekahi haku a i kekahi. Auwe! Weliweli ino ka hoi!! Aohe @@ wale o ka neger@ o Amerika.
Pehea e hoike mai ai i ka oiaio @@ ia ? Eia mai. I ka makahiki 1867, @@ ke aku la o R. C. W. @@ ka @ina @@@ @@ hiko o Hanalei. Aia aialuna o ua ma ko la, he 100 pake lauwa i hoopaa @@@ pala ia. I ka ake ana, ua koheia o@@ R. Bihopa, J. W. Aukina a @e S.A. Kakela i mau Luna Hooko Waiwai.
Ma ka Pauka 1424 e ke Kanawa@@ vila, ua olelo kela pauka penei: @@ no e paa ke kauwa @@ ka palapala paa e hookauwa no kekahi (** oia, pe o ka make ana o kone haku!!”
Aole i hook@@ia no pake he @@@ ka mahiko o Hanalei, aka oia ka @@ hoolaha kodala a na Luna Hooko Waiwai o R.C. Wale i hooahaia ma ka @@ pepa haole a H.M.. Wini o Augate 1867, a makou e unuhi aenei no ka @@ maikai o ka poe hoolohe, e ikeia p@@no ia:
“Mamuli o ka mana Iihoopokaia e @@ Aha Hookolokolo Kiekie i ke Aupuni Hawaii, e kuaiia aku no ma ke kud@@ ma ka Poaono, la 7 o Sepatemba 1867, mamua iho o ka Hale Hookolokolo AA Honolulu, (na waiwai a pau o ka aina na wili, mekini, na kaa bipi, na bipi, @@ lio, na mea paahana, na KAUWA U H@@ PAA PALAPALAIA a me na WAIWAI e @@.
“Eia maluna o ka mahiko, he 100 pake e pau ana ko lakou manawa hana i @@ malama o Okatoba 1870. O ka lakou mau aka, he $4.00 o ka malama. O keia mahiko, “(na bipi, lio, na pake)” @@ kekahi i na waiwai i makenake nue @@ia ma keia Pae Aina,” a pela aku.
Ma keia olielo hoolaha kudala, ua hoahalikeia ke kuaiia aoa o na WAIWAI e @@ ma ke KANAKA. E olelo mai paha aui@ nei kekahi, “o ka manawa kai kudala a ae,” owai ka mea nana e hooko, kai @@ o ka lima, ke a@, ke kino a me na lola @@ pau o ke kanaka? Kai no oia no ke kenaka,o ka io a me ka uane.
Hilahila ole maoli ka poe e kuai o@ I ke KINO a me ka UHANE O ke kanaka ke DALA a me ka POE e kao ana i Kanawai HOOPAA KINO KANAKA, ka mea i papa la@ ia e ke kumukanawai.
Eia kekahi hoike. Mamua iho n@@ poho iho la o Lui ka mea nona ka ma@@ ko o Waihee, a hiki ole ke hookaa I k@@ na mau aie, nolaila, kodalaia iho nei @@ mahiko a me na waiwai a pau, a kud@@ pu ia no kino a ma na uhane o na kana@@.
Eia ke mea kupanaha loa. O ka @@ nakanawai Kiekie E. H. Allen Ke @@ nana i koho i ka mahiko o Hanalei a ia ia, a o C.C.Hailasi, a me H.A.A. limana na mea i koho a lilo ia laua @ mahiko o Waihee.
O ka poe hooko kanawai kiekie @@ o keia aupuni, o lakou ka poe i kuai @mai oa mahiko me na kino a me na uh@@ ne o na kanaka i paa ma ka palapala hopaa, a me na maka i hele a paulehua @@ kanawai, ua paniia ko lakou mau maia e ka mea poepoe, a ua kapaeia ke kanawai, a o ka lakou mau rila kaw kau kanawai imi waiwai, oia @@o la ka mea paa. A@ ha ino ke kino a me ka uhane o ke kanaka, i ke kuai wale ia.
Mamua koke iho nei no, make iho @@ o F. Mokina, he haole kainaana @@ Honolulu nei, a aia malalo ona, he eia mau Iapana i hoopaa palapalaia. KoHo ia iho nei ka L@io Kuhina i Linahooponopono Waiwai no ke mea i make. @@ kana hooponopono ana, ua hookuuia @@ Iapana e kuokoa a lankila, a o na @@ wai e ae, ua kuni kudalaia.
O ka hana a ke kanaka HOOPONO a @@ LOLEI, aole ke kuai i ke kino a mea uhane o ke kanaka, aka, o ka hook@@ aku e lanakila e like me ke kanawai.
Nolaila, ke kau leo nei makou e @@@ i ka hopena weliweli o ka palapala h@@ paa, a e ike , o ke kanaka ka mea nui @@ lalo iho o ka la.
E akahele i ek kau ana i ke akana@@ hoopilikia, o ku anuanei i ka mea i olelo e ka Buke hooweliweli, “ o ka mea @@@@ I ka pahikaua, e make no oia i ka pa@ kaua.” E like me ka oukou e ana a@@ ai, pela auanei e ana ia mai ai.