Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 20, 14 May 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

He komo apuepue loa ka nui o ka poe heenalu e ae, aka, o Kaahumanu a me ua Moi nei, he wai nohea wale no ia wahi ia laua, no ka mea, ina hoi e hiki ana i kahi halehale o ka nalu, alaila, holo loa iho i ke kumu o ka nalu; a i ke poi ana iho o ka nalu, ua komo mua aku la iloko o ua kaheka la, a o ka hua wale no o ka nalu ke pa mai, aole nae he ikaika, a pae ana i ua kaheka la. He akamai aku, he akamai mai ka ka aha makaikai e nonoho ana a e kuku ana hoi me ka uwa. Ua lilo keia i mea waiwai nui ia wa, a pela i piha mau ai na wahi heenalu i na kane a me na wahine. O kahi nalu hoi o Huiha, aia no ia ma Honuaula, i Kailua ponoi, mauka pono iho o kahi ku moku a makai pono iho no o ka heiau o Keikipuipui. He wahi nalu kohola aaka i ka wa o nalu e hahale ana, a ua makau loa ka mea akahiakahi, aka, o ka poe i paulehia wale, he wahi paani ia na lakou. He wahi paena no ko keia wahi nalu, he wahi kipuka one, a ua oluolu i ka wiliau kohola e puka ana iwaho, a malaila e pae mai ai a ua kipuka one la. Ua paapu loa keia wahi i ka poe heenalu a me Kiope i ka wa kaikoo, a ua hala loa ka nalu ilaila, a he mau makalae elua ma ka aoao akau o ua kipuka one la he lae akiaki, a ma kona aoao akau hoi, he lae pahoehoe, a mawaho iki ae o kona aoao akau, he mau pukoa kulana nalu, a maloko ae o ka pahoehoe, a ma ka aoao akau ae o ua Keikipuipui la, he wahi kulana nalu no kamalii, no ka wahine a me kanaka makua makau wale. Ina o ua Moi la ka mea nana e hoomo mai, ua pae maikai oia i keia wahi nalu. A i kekahi wa kaikoo, ua pae loa oia a hiki iloko o Kiope. A i kekahi manawa ko hoi, ua ano puka ole oia i Kiope, no| ka hiki ioa o kahi e puka loa aku ai iloo Kiope, no ka mea, ua aneane ka nalu e poi ae i ka lae pahoehoe i oleloia, eia ka e puka loa ana i Kiope me ka laelae. O ka maka e ike ia ai ka nalu o keia kulana nalu, aia i ka lae o Kaliliki. Ina elua a ekolu pii ana ae o kehu o ke kai iluna, pela no ka nui o na nalu. Ina hoi e kiekie loa ka piii ana o kehu o ke kai o Kaliliki iluna, he mau nalu nunui loa ia, alaila, hookaawale e ka poe makau wale iwaho, aka, o ka poe akamai, neenee aku la lakou a ke kumu o ka nalu, noho mai. O ua Moi nei nae, he lele waa wale no ka mea i ike pinepineia nona ma keia wahi nalu, a pela no hoi ma Kooka. O ka poe akamai o kahi e i ka heenalu, a hele ilaila, e kaia ana oia i kela wahi nalu, a e aho no ka noho malie iho a nana aku i ka hoekepue mai a na keiki kamaaina o ua nalu la iloko o kehuehu. A ina e hoano ae oe e au, e hoi okoa mai ana oe me ka pae ole, a i hoano aku hoi oe e pae, he make ka hope. Na ano nalu a me na inoa. No ka maa o na kanaka i na hana lealea, pela no ka nui o nei mea he nalu e oleloia nei e kakou, ka, he nalu no ma ka aoao hema aku o Huiha, o Kiikau ka inoa o ka nalu ae iloko, a o Naohulelua kai waho ae, a he holo hema nae ka pae ana o ia mau nalu. A o ka nalu hoi o Kamakakaia ma Auhaukeae, e holo ana kona pae ana i ka akau. A i ka wa kaikoo, e hui pu ana ko laila nalu me ko Naohulelua. O ka nalu hoi o Kamoa ma Keolonahihi a me Puu hoi ma kona aoao akau ae, iwaho pono aku o Puu punawai. Ua olelo mua ia hoi e kakou, malaila ko ua Moi nei wahi o ke ao ia ana i nei mea o ka heenalu. O ka nalu o Kaulu ma Keauhou, he nalu loihi no ia, a ua like pu paha me ka nalu o Kamoa ma Keolonahihi. O ka nalu hoi o Kapahukapu ma Napoopoo, a he nalu no hoi ma Keei. He nalu no hoi ma ka aoao hikina o Kalae i Kau, o Kapuuone ka inoa, pela no hoi ka nalu o Paiahaa ma Kaalualu a me Kawa ma Hilea. He nalu no hoi ko Kanukuokamanu, ma Waiakea Hilo, he nalu ko Punahoa, he nalu no hoi ko Piihonua, o Huia kona inoa, a o ka nalu no hoi o Paula ma Puueo. O ka nalu hoi o Kapoai, he nalu loihi ia, a ua olelo ia, he 15 ahupuaa ka loihi o ka holo ana o ia nalu, mai ka wai mai o Honolii. He nalu heepuewai ko Papaikou, he nalu no hoi ko Laupahoehoe, a ua oleloia, malaila kahi i kaha nalu o Umi laua o Paiea. He nalu hee pueone hoi ko Waipio, i Hamakua. O ka nalu hoi o Maliu ma Halelua, i Kohala, ma ka aoao hikina ae o ka lae o Kauhola, he ekolu a eha paha kaulahao ka loihi, a oi aku paha. Aia malaila o Kekakau; a ua oleloia, oia ka oi o ke ka-

naka akamai i ka heenalu, a he kamaaino hoi oia no ia wahi. A o keia kamaaina ka mea nana i alakai ia Kaahumanu i ka nalu o Maliu, i ko laua wa paha e noho mahiai ana ia Kauhola, a o ka makahiki hea la ia? Ua oleloia, ua mua o Kauhola la Laupahoehoe mua a me Laupahoehoe muli. Ke alakai ana o Kekakau ia Kaahumanu e hee i ka nalu o Maliu. Ua oleloia nae, i ko laua wa o ka au ana a o ka holo ana paha ma ka waa a hiki i ke kulana nalu. Ia laua ka i haalele iho ai ia uka, ua a na umu ilio. Mamua nae o ko laua haalele ana ia uk ua kuka mua ua Kekakau nei me ka Moi i na ano o ua nalu la; a pela oia i hoikeike ai ia Kaahumanu i na wahi ana e pae mai ai ma ke kapa keokeo. Ina e hele ana i ka akau a i ka hema paha ke kapa keokeo, alaila, e holo i ka lala akau a i ka hema paha, mamua o ka halehale ana o ka nalu e poi ia laua; a ina ua uhola ia ke kapa a popo ia paha, alaila, e holo pono iwaena o ka nalu. I ka wa e pae mai ana laua la i ka nalu mai ke kulana nalu mai, a hiki i kahi e halehale ana ka nalu ia laua, pela aku o Kekakau i ke'lii wahine a me ko uka mau hailona pu ia laua, a pae wale ana iuka ma kahi o ka paena nalu, pae no hoi, na moa na umu ilio. O ka nalu hoi o Kumoho i ka wa kaikoo, he nalu hee ole ia paha, aia no ma Naohaku, ma ka aoao hema ae o Maliu. O ka nalu hoi o Puakea, aohe no he ano nui, he wahi ano kaheka wale iho no, aka, he kaulana nae. O ka nalu o Kapuailuna ma Kawaihae a me Kahaleula, ma Mahaiula, a he nalu no hoi ma Honokohau, a he mau nalu no i koe ma na moku iloko o ia mokupuni. O ka nalu o Puhele ma Hana, Maui, a o ka nalu o Kaleholeho, Wailuku. Ka nalu o Kaakaupohaku a me Paukukalo ma Wailuku, a o Kahahawai a me Popolo ma Waihee, a o Uhailio a me Uo ma Lahaina. He nalu o Kapua, Kaihuwaa, —he nao Kapuni a me Kalehuawehe ma Waikiki—he nalu o Ulakua ma Honolulu a me ke one o Leimoku ma Waianae. He nalu hee puewai ko Waimea ma Koolauloa. O ka nalu o Kamakaiwa, ma Kapaa, i Kauai—pela no hoi ka nalu o Kaohala a me ka pueone o Wailua. O ka nalu o Poo, Kaalua a me ka nuku muliwai pueone o Waimea, a o ka nalu o Manalau, ma Waioli. O ka nalu o Kaununui ma Niihau. A anei ia, pau na mokupuni, a pau no hoi na nalu a'u i hoomaopopo ai, a ia oukou aku hoi ke koena. (Aole i pau.)