Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 9, 26 Pepeluali 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Kukulu ka Moi i mau hale kupono. Hoala ae la ua Moi nei he mau hale la-i maloo ekolu ma Kamakahonu. He aina no Kaahumanu ma ka aoao akau o ka hale moe e pili pu ana, a ua oi iki ae ia imua o ka hale moe ma ke alo; aia ma ka aoao Komohana, elua puka ma ke kala Komohana, pili koke ana i ka puka elua ma ka aoao Komohana, e launa mai ana ka puka o ka hale moe, a ma ke kala mauka ke kolu o ka puka o ia hale. Ekolu no hoi puka o ka hale moe, o ka puka ma ka aoao komohana, mawaena konu o ke kala o ia hale, a he puka pakaka (puka makani) ma ka aoao mauka o ke kihi komohana hema, e oi ana ia i ka mua ma ka aoao hema o ka hale moe e pili pu ana me ka mua, a he puka mauka ae o ka puka pakaka o ka hale moe, e komo ae ai i ka puka o ka mua, akolu no hoi puka o ia hale. O ka puka e pili ana me ko ka hale moe, o ka mua, malaila hoi e komo ae ai imua a i ka hale moe, he puka no ma ke kala komohana, a he mau puka pakaka no hoi ma ke kiai hema makai o ua mua la, makai a mauka o ia kihi, e nana ana i na lae makawalu o Kona a me na pea huli lua o ua aina lai la, a i na moku ku mai no hoi, ua pau loa ia mau mea a pau i ka ike ia aku, a ina e alo ae makai, aole no e ike ia aku, a o na kia wale no ka mea ike ia aku. Hookahi puka o ua mua la ma ka aoao makai iki iho o kekahi kala ma ka aoao hikina akau o ka mua mauka, e oi ana iuka mai ka hale moe ae, eia ka lima o na puka o ua mua la, a malaila wale no na kanaka e komo ai a puka aku a kahi e kokoke aku ana i ka puka komo mai ka hale moe mai, e kokoke ana i ka puka kala komohana o ua mua la, a malaila kana papa ai e ku ai, a o ka aoao mauka o ua mua la, malaila na ipu laau nui a liilii, na umeke a me ipukai, a me kio poe nui e ku ai, ua piha mau i ka ai mai na aina mai o ka Moi. A o ke ala komo a puka o ua Kamakahonu la, aia ma ka aoao hema o ua mua la e oleloia nei, no ka mea he kahakai ia, a he pahoehoe ka hoomaka ana e komo a e puka, a he one nae maloko e like me na ano o ia wahi i oleloia mamua. A o ua mua la a hale moe a me ka hale aina i oleloia, o ka hoomaka ana ia o ka papohaku e moe hualala ana mai laila ae, a holo aku la me ia ano a hiki ana i kahakai, ma ke kua ae o ka hale nana mahinaai i oleloia. Ehiku a ewalu paha kapuai ke kiekie o ia pa. A mawaho ae o na pa la ke ala hele o na mea e ae he nui e noho ana makai ae, a ma ke kua koke iho o ua pa la ka loko o Alanaio, a he kauhale nohoi malaila. Aia no hoi malaila ka hoomaka aku o ke alanui e hele ai a hiki i Puuokaloa, o pela aku no hoi a hiki ma Kiholo, a hui pu me ke ala

mauka, i kapaia ke Alaehu, mawaena konu o ke amaumau mai Kona Hema mai. A pela no hoi keia alaloa, mai laila mai no. A ua manaoia, ma keia ala no paha o Kauhiakama o ka holo kaapuni ana ia Hawaii, a puni ai i na la pokole. Kukulu ia ae la he mau hale papaa elua a ekolu paha, he mau halau, a he mau halau kapala no ka wahine, a elua ia mau ano, a ua uhiia ia mau hale i na mauu pili, aia mahope ae o ka ae one keokeo o Kaiakekua a me ke one alialia e pili ana i ka pahoehoe, a ma ke kua o ia mau hale ke alanui e pii ai a hiki i ke kula, i kaloulu, i ka apaa, i ke mau a hiki loa aku i ka mauna. A ma ua mau hale la e ahu ai na koena ukana pa-u, a malo a kapa hoi, i haawiia i na'lii e like me ka mea i oleloia mamua, no ka mea, ua loaa mai kekahi o ia ano mai na auhau makahiki mai a na'kua e kaapuni mau ana i kela a me keia 12 malama o ka makahiki, a nohe nui no hoi o na loaa makahiki mai na auhau aina mai, a o ko ka Moi mau loaa ponoi mai kona mau aina ae, ku ke ahua ku ka paila o ua mea he waiwai. A ina e nana aku oe maloko o ua mau hale la, ua piha loa i na pai ai, omao, wailau, holoai a me na umeke; okoa ka na wahine a he okoa ka na kane. A no keia mea, ua okoa no ia mau ano hale papaa no na mea ai o ia mau ano; aole hoi o ka i-a, no ka mea, aia lawe kela a me keia mea, oia iho la, ina he kane ia a he wahine paha. E waiho iki ae paha kakou i ke kamailio ana no keia ano, a e olelo ae kakou no ka helu malama i haina ae nei maluna, ua hoopaapaaia i kekahi wa ia ano, no ka mea, ua olelo kekahi, ua hewa ke kau ana o ka mahina, no ke kulike ole me ka helu paa o na la, aka hoi, olelo kekahi, ua pono no ko ka mahina kau ana, oiai o Hilo, oia no ka la mua ma ka helu Hawaii i ka malama, a o ka mea i apono i ka mahina, ua hahai ae ia, he 13 mahina i ka makahiki, pela hoi na malama i oleloia ae nei maluna. A ua like hoi ka ka mea apono i ka mahina. No keia mea, ke ninau nei ka mea nona keia pulima. Pehea la i loaa ai ia wa keia ano helu a lakou e olelo la? Aka no nae hoi, ua kamakamailio no kakou no na puuhonua a pau o keia mau mokupuni. I mea e maopopo ae ai, he poe i hoopuehuia mai na kupuna o keia lahuikanaka ma nei moana, mai ko lakou aina mai o Iudea; a ma ko kakou nanaina ma na wanana a na kaula o Iehova, mai a Isaia a ia Malaki, no ka mea, ua ike ae nei no kakou i na ano hoomana a nei lahuikanaka, mamuli no ia o ka Ieloboama alakai ana, a ua hui aku hui mai ka Iuda ma keia ano, nolaila, ai ka pahikaua a me ka wi a me ka mai ahulau ia lakou, wahi a Iehova o na kaua, no ka mea, ua haalele lakou ia Iehova, ke Akua o Davida, ke alii nana ka mamo alii, oia hoi o Kupaianaha, Kakaolelo, ke Akua Mana Loa, ke alii o ka malu, o Emanuela i kanaka. Ma keia ano e na hoa, e nana, a halo ae, a imi pakahi ae hoi i ke ano o ko ke Akua kii ana mai nei ia oe e Hawaii a Kamawaelualani a Papa, a he wewe aku hoi Niihau, Lehua, Kaula, Kamokupapapa na moku kanaka ole elua. A no ka mea, ua pa-e mua mai kona leo mai ia Kapena Vanekoua mai, a i ka Moi mua a kakou e olelo nei; pela hoi paha o H. Opukahaia, na hua mua o ko ka Haku pa leo mua ana mai ia oe, i olelo mua ia ae nei maluna. Hapai hou i na koena haina mua. Mamua nae o ke kukulu ana i ua mau hale papaa nei, ua paa na hale aina elua no Kaheiheimalia a me Kekauluohi mamua ae o na hale la-i ekolu, mahope ae o ka lalani kou e ulu ana, ekolu a eha paha. He hale puka lua ko ua Kaheiheimalia nei, a mauka ae hoi o kona hale ko Kekauluohi, hookahi no nae puka o kona hale, a e haliu ana i ka aoao komohana akau ia mau hale, a he kiowai ano auauia ma ke alo o ko Kekauluohi hale, a ma ke kuapa mauka o ua kiowai la na hale liilii a me ko ka Moi. A no ka palamaia (hoomalu) o ua Kekauluohi nei, nolaila, ua huli ia ka puka o kona hale i ka papohaku, i hiki ole ai i na maka e ae ke nana aku iaia a me kona hiohiona, a o Hika kona kiai, e like me Luheluhe, a pela hoi o Kauiki ko Mokualoha kiai. A ma keia ano, ua kapu loa ia wahine a ua Moi nei, a pela no kona maalo ole ana ma na wahi e ae i ke ao, a ma ka po paha aole, no ka mea, ua noa na alii kapu

i ka po, a pela no kakou i ike ai i na'lii kapu mamua aku nei. Ua kukuluia hoi he hale pohaku ma mua o na hale a pau i oleloia ae nei, mawaena hoi o ka hale hope a kakou i olelo ae la. Na kekahi haole ano Farani a Pukiki paha, ua akamai oia i keia hana maikai, o Aikona kona inoa, a o ka lua keia o na hale ana i hana ai–ma Honolulu ka mua, mamua o ka haalele ana ia Oahu, aia ma ka hale pohaku o W. E. Ladd ma, a ma kona aoao akau e kupono ana i Hale Dute mua, a na na'lii wahine a wahine aialo pu hoi a me na kanaka i lawe mai ka lepo mai Kanelaau mai, aole i kana mai ia huakai lawe lepo, a he aina kakahiaka wale no, ku ke ahua o ua mea he lepo, a o ka hoopaa mai no ia o ua haole, "ua nui" wahi ana. Ua paa maikai no ia hale pohaku, a oia hoi ka hale pohaku nui hookahi o ia wa. A no ka mea hoi, ua manao ia, na Aitona nei no i hana, pela no hoi ko P. Manini hale, e like no me keia, no ka mea, ua noho a hunona nana ua Aitona nei, i ka hiapo a Miela, ka ua P. Manini nei kaikamahine mua, ma kona wahi no hoi i oleloia mamua ae nei. He ekolu kala o keia hale pohaku, elua ana e hana nei ma ka hale o lalo nae, no ka mea, i ka wa ana e hoomaka ana i na kala a me na paia, ua hana pu ia ua kala waena la, a ua hoonoho mua ae nae oia i na pohaku iwaena pono o ua kala waena la, i ano puka no ia wahi a paa, a pela hoi ua kala waena la a me na kala e ae elua a me na paia o ka pii like ana ae a paa ana ua hale la mai o a o; a he mau pule paha i hala iho, kii ae ana ua Aitona nei e hoohemo ae i na pohaku puka ana i hoonohonoho ai, a ua hemo pono ia mau pohaku a pau; a i ka nana ana, ua pio maikai ae ua puka kala waena la, e like me na pio ala haka o Pualoalo a me Peleula no hoi. Ua hahai moolelo ae no hoi ua Aitona nei ma ia wehe ana ana ia mau pohaku. He hana pohihihi no ke hawawa ka hana ana, ka hoonohonoho ana o na pohaku wahi ana, a oia ka mea e make pu ai o ka mea nana e wehe ua paia pohaku la, i ka hiolo puni ana o ka hale a pau, aole mea e pakele ai. Aka, ma ko ia nei akamai ma ka wehe ana, ua paa pono loa ka hale, kahi e waihoia ai na mea makamae a pau a ka Moi a me ua Aitona nei no hoi paha. O na mea pono e waihoia ai ma na hale pohaku la, oia no na pahu rama, ka pauda a me ka pu, malalo ma ke kala loko ia mau ano elua. A o ua rama la, o ke ano rama no paha ia e puhiia ana ma Makaho, a i ole, no kahi e ae paha. Eia nae hoi, oia no ka ukana nui o Lelepali moku o ka hoi ana ia Hawaii, a ua hooleiia ae ma Kaawaloa, a waiho ia ma kekahi hale paia pohaku, i ako ia iho o luna i ka mauu pili, a o Hanaki ke kiai o ia hale, maloko o ka papohaku ulu niu a mea kanu no hoi ma ia pa, makai o ke awa pae waa o Awili ka inoa. (Aole i pau.)