Ka Nupepa Kuokoa, Volume IX, Number 8, 19 Pepeluali 1870 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Lawelawe pu ana i na hana oia ano ua keiki nei. I na manawa hana a pau a keia makuakane e hele ai i ka hana mahiai ua haele pu no laua, a i ka wa e waiho iho ai ka makuakane i kana mea hana no ka hoomaha ana, alaila, lilo aku la iaia nei he mea e oki ana i na lau amaumau a me [illegible], a pela aku; a i ka wa e lilo hou [illegible] la, alaila, hoi hou keia ma ka hale [illegible] mea paahana nana, a pela aku. Hele pu ana me kanaka i ka huli o ua keiki nei. I ka wa e kukalaia ana ke ka huli ma [mua], a pela ia huakai o ka huli o ka hele ana ma Puaa-uka, a me ua keiki nei pu ma kona manao i aeia e ka makuakane, a pela mau ia mau hana, no ka mea, ua hoomaka no ke kanu ana o na [illegible] mua ma kekahi aoao. Ma keia huakai mua o ka ia nei hele ana, ua hoikeia ma kahi kahuahale kekahi mau kalo he [illegible] ka mea e ulu ana, a o ka io oia mau kalo, aia i ka uala o na luna o kakou ka lani kiekie, ua kapuai a me ka hapa [illegible] ia, pela no ke anapuni, aole nae i loaa aku kona mole, a he mea makaikaiia ia wa e na kanaka hele ka huli ia mau mea. Ke kalea ana i ka ha-u uwahi paka. I ka wa e luana puhi paka ana kahi o ia ku kai ka huli imua o ua keiki nei, a no kona nana ana ia hana o ka ha-u uwahi paka, a puka mai ka uwahi paka ma ka ihu a me ka waha, hoao aku la keia ia mea e like me ka lakou la ha-u ana. O ko ia nei kalea aku la no ia a aneane pilikia ke ola ona. Pela ka pilikia o ka mea ike ole a me ka maa ole i na kanawai oia mea; a he mau hora elua paha pau ka pilikia. Aole nae i lohe kona makuakane ia pilikia i kona wa i hiki ai ma ka hale; a ua oi ae paha ka loa o keia mahinaai i ka hapaha mile ke kuhihewa ole ia, ua liuliu wale no ko ia nei noho ana me ia makuakane ma ia uka. Kuna mai ana ua keiki nei e Kalaikane. Hahai ana a ka elele i ke ano o kana kii ana mai i ua keiki nei i ka makuakane Kaiwikokoole, ma ka inoa o ka elele e ike ai kakou, he inoa o ka makuahine o ua keiki la, oia kahi kaikunane o ka makuahine. No ka mea, ua oi ae ka nawaliwali ana mai o ka inoa o ua keiki nei e waiho ana ia ma ka aina o Pahoehoe e pili ana me Kaumalumalu mai Kailua ae i ka wa i haalele ai naʻlii ia laila. A ua pau loa ae kona poe makamaka me ka pu malaila a me ka makuakane ona i haalele iho ai, aia oia malaila pu ia manawa. I ke ano ahiahi ana iho hiki ana laua nei malaila, a ike ana i ka makuakane [illegible], ua pau kana olelo ana mai, a ua pale kana mau pane ana ia mau la. A he mau la o ka makahiki e kokoke mai ana, no ka mea, ua kapu ka holo ana o na

waa ia mau la, a kali wale oia i ke ku ana o ke akua imua o ka luakini mai ke kaapuni ana, a oiai no ma Kahaluu na'lii ia wa. Ka hoeu ana o ua mai nei e holo ma Hookena kona aina ma Kona Hema. Hapaiia aku la ia a luna o ka waa e kau ana i ke awa, kahi e puka aku ai ka waa mai ka aina aku, e like me kona makemake e holo, aole nae he mea kokua i kona makemake, no ka mea, ua kapu ka waa holo o ia wa. A pela mau kona nune ana no ka holo ana, a oiai oia e kau ana iluna o ka waa ia wa e like mamua, a no keia mea ana e nune mau ana, aka, ua piha na mea a pau i ka makau no ke kapu. A no keia mea, ua piha loa i ke aloha ka makuakane o ua keiki nei i ka ia la ake nui e holo; makaukau ia e holo pu me ia ma ka waa e like me ka ia la hoeu e holo. Aka, kaua ikaika ia mai la ia alia e holo a lohe aku na'lii ana i nei mea. I ka lohe ana aku o na'lii a me ka Moi i neia ano a ua Papa nei, no ka mea, ua hahai mua no ua Papa nei ia lakou o kona mai hope no keia a pau kona noho pu ana me lakou, a pela no na hope ona ke haalele oia ia lakou. I ka hiki ana mai o ka olelo e ae ana e holo no mai na'lii mai ana, o ka pau ae la no ia o ka manao makemake o ua mai nei e holo, no ka mea, ua kokoke no e hiki mai ua mau akua laau la. No ka aeia mai paha a pau loa ae la. Ua manaoia, o ka makahiki mua keia o ka Moi ma Hawaii mai kona hele ana mai Oahu mai, a ua manaoia ua hala ka makahiki umikumamakolu ma Lahaina mai Oahu mai. Ina aole pela, alaila o ka umikumamawalu haneri umikumamakolu paha keia. I ka hala ana o ua mau la kapu nei, no ka mea, ua hiki ae ua mau akua la ma Hikiau ko Kona luakini mokuaina. Pela ka huakai hoolana mai a ua kahuna lapaau nui nei a hiki ana ma Hookena kona aina, a hoala ae i hale la-i ma ka oihana lapaau, he hale la-i maka e like me ka moolelo no ka lapaau ana, a ua manaoia ua hale la he hale pipipi, aole nae i lanakila ke ola ma ia hana. Kaikoo nui ma ia mau la. I ua Papa nei e waiho a mai ana no, komo ana ke kai maloko o ua hale la-i nei a pulu ana oia ia mea kupanaha, me ka manao oleia e komo mai ana ia mea ma ia wahi, aka nae, ua lilo ae la i mea ole ia, o ke komo hookahi ana no nae ia pau. I ka noonoo ana ia mea, aole akaka maikai o ke ola ana, aka oia mau no. Ka huhu ia ana o ua keiki nei e Kamakeheikuli w. Pii ae la oia i kekahi kumu niu i niu nana, no ka mea, he ulu niu no ma ia aina, iaia e kau ana iluna, pa ana kahea a kela wahine e ninau ana owai la ia mea e pii la i ka niu, no ka mea, ua make o Naipuawa ke keiki nana ia niu, (ka Papa keiki ponoi ia laua o Kamaua w.) Ninau i ka inoa, owai la ia? a haiia ae la iaia o ko inoa no. Ua nani no oi ola aku au. E like me ko ke kahu nanea ana i kona aina, a pela na'lii i hoomau iho ai a noho malaila mai ka holo ana mai Kahaluu mai i ke kalii ma Hikiau, pela ka noho ana ma Kaawaloa, a me he maa la e hoolohelohe ana i ke ano make o ke kahu. Ka hoihoi ana i ka mea mai ma ka hale noho me kana wahine a me na kini a pau ona. No ka mea, ua kokoke mai ka manawa e haalele mai ai o ka mea mai, pela ka manele ana iaia a ka hale waiho, a he mau la hou aku alaila huli aku la ia a hele aku la mai kana wahine aku a me na mea a pau ona, oiai ua ike pu lakou a pau iaia, a pela ka elele i hoounaia i na'lii ana no keia ano. A hala na la he umikumamalima, hui ae la na hooilina a mau hope ma ke kapakai o Waipunauliki i Napoopoo, a kukakuka pu ae la i na mea pono e huli ana ia ano, e like me ka ka mea i make kauoha ana i ka Moi, oia o Nahili a me Keawekolohe, a ua puunaeue likeia na aina mai Hawaii a Oahu; aohe mea i apono oleia oia mau mahele aina ana a pau, a no ia mea, ua hookuuia ia aha kuka, a ua aponoia mai e ka Moi ia kuka ana. Aka, o ko ka wahine kuleana ka i kueia eia kuka ana, nolaila imi ae la ia i kahi e pono ai kona noho ana, aka o ke ano mau paha ia oia wa i ka kakou nana ana la. Aka, ua makaikai no ia i ka poe ike ole i ke aloha, no ka mea, O ke aloha ka'u makemake aole ka mohai.

Pela ua keiki nei i hoi ae ai me ke'lii opio, a oiai ua hoi ka Moi ma Kailua mai Kaawaloa aku, a noho pu iho la ua keiki nei me kana alii, ua hoi pu laua me kona makuakane me Kalaiheana, a malaila kana mau hana e hana ai, oiai he kahu waa ia no na waa ana i lawe mai ai mai Oahu mai, a pela mau aku. Aka, i kona wa i kaawale ai no na pilikia i oleloia, ua waiho no ia he hope nona oia o Kaia mai Oahu pu mai no ia a me Kahili, alua wahi keiki uuku he inoa nona aha lakou. Ka hoopapu ana o ka Moi noho ana ma Kamakahonu. Ua oleloia, akahi no a noho ia ma ua Kamakahonu la aole mai o mai, aka nae, ua olelo kakou o Kalakee no kona wahi noho mau, a ua hanaia a kiekie na nini pohaku ma ka aoao o kapakai me he pa la, no ka mea, he kahua i hana ia a like me ka aoao mauka, a ua maikai no ia hana ana, i mea e kaawale ai ke alanui makai mai o Paoumi mai, no ka mea, ua mau ia alanui mai o loa mai, no ka mea, ua olelo kakou he punawai ma Kiope, pela ka hele aku a hele mai o na mea oia wale ae. A pela no kahi a ka hooilina Moi e noho ai, a ua pili hoi ia wahi i ka heiau Keikipuipui ma ka aoao komohana i ko ka hooilina Moi e oleloia nei. O ua wahi la o Kamakahonu i ka wa mamua ia Keawemahi no ia wahi ke kahu o Keaweaheulu, a make ia ili iho i kana keiki ia Naihe, a iaia ua manaoia ua make ua Keaweamahi la. Ua oleloia no Kaawa mai ko ua Moi la noho ana ma ia wahi, no ka mea, he mea mau i ua Kaawa la i na e lomi kekahi mea iaia, eia kana, "He aha kou makemake?" e like me ka mea i noiia iaia, pela ia e hooko io ai. No keia mea, ua manaoia no kona punahele loa i kana hanai o ua Naihe nei; a ua manaoia ua hoomoe ae paha ka Moi i ua wahi la i oleloia'e nei imua o ua Kaawa la i kona wa ma Kaawaloa, ko ua Naihe wahi a me Kaawa kona kahu, no ka mea, ua oleloia aole no ka i pili ka maka o ua Moi la i ka makemake mau ia Kamakahonu, a oiai o Keaweamahi e ola ana a e noho ana ma ua wahi la, a akahi no a kuu ka aweawe oia manao loloiahili wale ana. A pela ia i hoomaka ai i kona noho ana malaila ma ka hale o ua o Keaweamahi, a kukulu iho la he hale nana mahinaai makai ae e haliu pono ana i uka o Kuahewa a me na wahi e ae he ano makahalau, no ka mea, ua nini muaia no ia wahi a kiekie, aia ia wahi ma ka aoao komohana o Ahuena; he heiau ma ka aoao o ua wahi la o Kamakahonu, ua kupono ia wahi i ka nana i ke alalua a na waa mai lalo mai o Kona Hema a mai Kona Akua o Kailua aku, a o ka hale nana mahina-

ai, ua kupono ia i ka nana ana i na mea mahi kihapai; no ka mea, ua lawa no ia i na oihana a pau, pela ka nui o na lala paahana ma kona alo. A pela kakou i ike ai mamua aku nei ia ano paahana; a me he la pela kona makemake nui ana ia Kamakahonu, no ka mea, he wahi kaulana i ka mea ku (he i-a.) a ua hui pu me Honuaula ma ke kule ma kekahi manawa, a pela aku, no ka mea, he one mai Kaiakekua a waho ae o Honuaula kahi ku moku liilii. He kai kuono keia wahi e hamama ana i na hema. I ka wa makani Kona, ua lilo i awa ole no ka nunui o na ale mai ka hema mai, e like me ka ka makani pa ana mai, nolaila, ua akelekele na moku e kau mauka, a pela paha o Kekauluohi moku i kau ai ma Kaiakekua i kahi wa, a ua lilo ia wa makani Kona i wa hee nalu, a na ka poe makaukau ia e like me ka hoakaka'na mamua aku nei no ia; ua awa ole ia kaikuono i ka wa makani Kona. (Aole i pau.)