Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 36, 4 September 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

NA HUNAHUNA NO KA MOOLELO HAWAII.

Aia ma ka la i manaoia e pau ana, aia hoi, ua makaukau ke kahuna iaia ka hana ana ia mea—aia he mau kii ano wahine elua a ekolu paha, e ku ana ma kahi kupono ia ano kii a me na kii ua uhiia na kino i na kapa olena, a ua kapaia hoi o Kalamainuu, (Kihawahine) he moo ke ano. A o Haumea, (Kamehaikana) no kona komo kino ana iloko o ka uhi ma kona ano akua paha, a ua oleloia, ua pepehiia kana kane o Makea, a ua kauia kona kino make iluna o ka ulu, oia hoi ua ulu la ana i komo kino okoa ai. Ina paha ua makemake na hoa opio lawe nupepa Kuokoa i keia moolelo, e wehewehe e mamua o ka hapai hou ana i ka haina mua, ke ae aku nei au. Eia ka haina —Aohe o Makea ka inoa o ua mea la i make, aka, o Punaaikoae, he alii no ka mokupuni o Oahu. A i kona wa e hele kaapuni ana me ka lehulehu o kona poe hoa hele, a hiki ma Kukui, i Waimanalo, Koolaupoko, mai Waikiki ae. Ua oleloia, he wa hai maikai ia o ka nalu, ma kekahi wahi heenalu o ia wahi, a pela no hoi ua alii nei i au pu ai me na hoa heenalu i kai. A hiki nae lakou nei i ke kulana heenalu, aia hoi e lana ana kekahi wahine oi kelakela o ka nani, a ua hoopuiwa ia ae la ko lakou nei mau puuwai e ka iini. Olelo mai la nae ua wahine nei ia Punaaikoae, "Aole keia o ke kulana nalu maikai." Auhea la hoi, wahi a Puna. "Aia mawaho aku nei, a ua ike no au." A me he mea la aia iloko o ka puuwai o ua wahine nei na manao alunu, ma ka nana ana mai i ko ia nei mau ano a me na hiohiona—a pela no hoi pana keia iaia la, no ka mea, he mea mau na halawai onohi maka ana, ke ku i ka honua o ka makemake kaulike, aohe no hoi he mea nana e alai mai ia mea. A pela no laua i au aku ai a liuliu iki, a ninau aku ninau mai ia laua iho. Hoomau no laua nei i ka au ana, me ka olelo aku no hoi o ua wahine nei, "Eia iwaho aku nei ke kulana nalu maikai la e pae ai kaua." Hoomau no laua i ka au, a nalowale ana ka po-ina kai, a nalo no hoi na pali o uka, a nalo pu no hoi me ka aina. Pau ae la ka ia nei nana ana i hope, a koe wale no o ka mea a kona maka e ike ana. A ma keia ano, ua nui loa ke kumakena o ko uka poe no ia nei, aka, he mea kupanaha loa no hoi no ko uka poe, i ka imi ole mai maluna o na waa. Aka, i mea no nae paha e ikeia ai he "moolelo." Ua pono no hoi paha ia, ina no hoi he wahine maoli. Pae ana o laua nei i Molokai. Pela laua nei i haalele iho ai i na papa o laua ma kahakai, a haele aku la iuka, a komo ana i ka hale ana o ua wahine la. Ia ia nei nae i komo aku ai iloko o ke ana, aole oia i ike aku i kekahi ano kanaka maloko, aole no hoi he loheia aku o kekahi leo, aka, he ano wale la no. He ano pio iho la ko ia nei noho ana malai-

la, a mamua wale no o na kauoha a pau a ka wahine oia e hoolohe ai, i mea hoi e maliu mai ai kela, a mau ke ola ana iaia nei. A no ka mea no hoi, ua malama no ua wahine nei i na pono ai na ia nei, ua hana no hoi a lako, aohe mea hemahema. Aka nae, ua lawe a kane maoli ae no ua wahine nei ia ia nei, a ua hooao paa loa laua. A no ka loihi no hoi o ko ia nei noho ana ma kahi o ua wahine akua nei, ua haalele mai ia ia nei ke ano kanaka maoli. Ka lohe ana o ia nei i na leo uwauwa. Iaia nei i puka ae ai mai ke ana ae o laua, a ku ana keia mawaho, lohe aku la keia i na leo wawalo e uwauwa ana. Ua makemake loa keia e ike ia ano, aole nae e hiki, no ka mea, ua kau kanawai ia oia e ka wahine, aole e pono ke hele malu o make. A ua noho hoomanawanui wale iho no keia mamuli o ka ia la mau olelo. Hai ana i ka wahine ma ke ano ninau. Hoi iho la keia iloko o ke ana o laua, a ninau aku la i ka wahine, He uwauwa aha la ia a'u i lohe aku nei makai aku nei? I mai la nae ka wahine, He heenalu paha, a i ole, he maika paha, he mea e ae paha, a eo ae la i kekahi, oia ua leo uwauwa la au e lohe la. Nani wale kuu ike ana ia mau mea au e hahai mai la. I hou mai ka wahine, Ina ua makemake oe, alaila, apopo ka wa kupono a'u e hookuu aku ai ia oe e hele ilaila i ike ai oe. Iho keia i kai e ike i na hana lealea. Ia ao ana ae, eu ae la keia a iho ana i kai, a hiki ana no hoi ma kahi a na kunaka e paapu ana. A ike no hoi i na hana lealea he nui wale. Iaia nae e nanea ana, ike'ia mai la oia e kekahi kanaka kamaaina, o Hinale kona inoa, ke kaikunane hoi o ka wahine ana. Ma ka ia la ike ana mai, ua haohao wale no oia ma ke ano e o kona mau hiohiona. A pau na hana lealea, hookipa aku la kela iaia nei ma kona hale e paina ai a e nanea ai no hoi. A ia lakou hoi e nanea ana, hooninaninau mai la o Hinale iaia nei, "Mai hea mai nei oe, a heaha kou hale e noho mai nei?" Mai uka mai nei au, a he ana ko'u hale e noho mai nei, wahi a Punaaikoae. A ma ka ia nei hahai ana aku, noono iho la o Hinale, noonoo iho la o Hinale, no ka mea, ua loheia ka nalowale ana o Punaaikoae, ke'lii o Oahu. Ua lilo mai nei ka ia Kalamainuu. A ma keia mau mea a laua e kamailio nei, ua hoopiha loa ia ko Hinale naau i ke aloha no ua kaikoeke nei ona, nolaila hoi, ninau pono aku la no ia i maopopo ai ke kumu o kona hiki ana mai, i ka i ana aku, "Pehea oe i hiki mai ai ma ia wahi?" Hahai aku la no hoi keia i ke kumu o kona hiki ana mai, e like me ka mea i kamailio mua ia ae nei ia kakou. I mai la nae o Hinale, "Aohe ko wahine he kanaka, ina ko wahine la he wahine akua. Heaha la hoi, ina oe e hoi aku a kokoke, alaila, nihi malu aku oe, a e ike pono no oe i kona ano, e lalama ana kona waha i na lanalana a me na punawelewele. Aka, e ike mai ana no nae kela i kou hoi aku a me na mea no hoi a pau a kaua e kamailio nei. A no kuu aloha wale aku no hoi ia oe, ke kumu o keia hahai ana aku nei o'u ia oe. O ko wahine mua, he kaikuaana oia no na wahine ou a pau. E pono nae ia oe ke noonoo, i ka wa e pau ai kona huhu ana ia oe. A i ka wa hoi ona e lealea mai ai ia oe, e kani wale iho no kau u-hu, me ko olelo iho, 'Ono mai la ka hoi ka wai.' A nana ia e ninau mai, 'O ka wai o hea kau i ono ai?' E i aku no oe, 'O ka wai o Poliahu i Maunakea.' O ka huewai nae ana e lawe ai, e houhou oe a pukapuka, i mea e hakalia ai, alaila, hiki loa oe i ka lua o pele; a o kahi wahine luahine auanei la, ua hele a mai na maka, oia wale no kou mea e pakele ai. A o ia wahine nae au, ua ike no ia oe a me au wahine. Aia nae a loaa ia oe ke ola, alaila, e imi mai ana no kela i kuu ola. O kou ola ka'u e manao nui nei, i mea nou e ike aku ai i na maka o kau wahine mua." Ko ia nei hoi ana i ka hale ana o laua. I ko ia nei hoi ana aku a kokoke, nihi malu aku la keia, a nana aku la, aia hoi kela e lalama ana ka waha i na lanalana a me na punawelewele. A iaia nae ike aku ai, hoomaopopo iho la oia i ka Hinale mau olelo. Emi hope mai la keia a mamao, kani mai la ka ia nei hoe. A lohe kela, hookanaka koke iho la kana noho ana. Komo aku la hoi keia, e olelo

ino mai ana hoi kela iaia nei, me ka i mai, "Nihi malu mai nei paha oe, a ike i ka ino o kanaka, emi aku nei oe i hope, a kani mai nei ko hoe, me ko manao paha, aohe i ike ia. I ainaia auanei ou maka la. Kamailio mai nei paha o Hinale ia oe—a a maopopo wale, hoi mai nei oe e nana i ka ino o kanaka.'' A oia nae hoi, mamua o ko ia nei iho ana i kai, ua kauoha mua mai kela iaia nei, ina e hoi mai a kokoke, alaila, e pane ae a nui ka leo, i lohe mua mai keia. Iloko nae o ka wa a ua pilikua la e ku kehu ana, aohe no hoi o ia nei pane iki aku, a pau wale ana na kuku a me ke ala ana o na mahamaha a ka ino, ala na hulu a-i a ka makani—a kuu wale hoi ka lili ana a nei mea he makani puahiohio me he mumuku la, aka, ua make wale no nae i ka naulu ia makani, a pela paha laua nei i hooluelue ai i ke kulapakai. A noho iho la no hoi laua a lua wale ka noho oluolu ana, a ane pili-iwi loa no hoi ua wahine nei no ka ia nei mau olelo. "Hoinainau mea ipo ana ka nahele." Ka haalele ana o Kalamainuu ia Puna. Ike iho la o Puna, ua oluolu maikai ko laua noho ana, a ua hooko wale ia no hoi kona mau makemake a pau e ka wahine, kani iho la kana u-hu, i ka ono o ka wai, (aole nae kona he ono wai maoli, aka, he imi pono wale ae no i mea e kaawale mai ai oia mai ka noho pio ana malalo o keia pilikua, a i mea no hoi e hookoia ai na olelo a Hinale ma o na la) me kona manao e hooko ia ana no. A lohe ua wahine nei no ka ia nei u-hu ana iho, ninau koke mai la ua wahine, "Heaha ia au i u-hu iho la?" I mai la hoi ua kane, "E ono wale ana no au i ka wai, o i noho wale iho nei no hoi kaua me ka nanea a, ahu wale mai la no ka hoi ka ono o ka wai." O ka wai o hea, wahi a ka wahine. "I ka wai o Poliahu, i Maunakea," I mai ka wahine, "Heaha kou mea i ono ai ia wai?" I aku no hoi o Puna, "No ka awili pu o ia wai me ka wai hau, a no ko'u maa no hoi ia wai mai ko'u wa uuku mai, no ka mea, ilaila wale no ka wai a ko'u mau kupuna e kii ai no'u. Ina no au e hele i ka'u huakai hele, lawe pu no me ka wai; a ei aku no ka pau e ia mai, kii no ka wai. A pela mau wale no a hiki wale i kuu la i liio mai ai ia oe. Ua lako no oe i ka wai, a o ka'u no hoi ia e inu nei, aka, aohe no nae i like me ka inu ana aku o ka wai awili pu me ka hau ke koikoi. Aole no nae au e kena aku ana ia oe e kii, no ka mea, ua ike no au i na loihi, a he hana kupono ole no ia ia oe i ka wahine." Kulou iho la ka wahine ilalo, a ea ae la kona maka iluna, a i mai i ke kane, "Aohe no hoi kou he ono wai e ke kane, he hooluhi maoli no. A heaha la hoi kana, e kii au i wai nou, o i mai auanei oe. ua pale ia kau mau olelo." Mamua ae nae o kona hoopuka ana i ka ono o ka wai, ua houhou mua oia ia lalo o ka huewai a pukapuka, e like me na oleloao a Hinale iaia, i mea e lohiapa ai ua wahine nei, a lilo ilaila e apa ai puhalahio keia. Ku ae la no hoi ua wahine la hele aku la. A no ia la no hoi ka hala, naue aku la no keia mahope, a kau ana keia maluna o ka waa, holo aku la a pae i Maui. Loaa no hoi iaia nei he waa e holo ana i Hawaii, o ko ia nei kau iho la no ia, a pae ana i Kona; a loaa no hoi he waa e holo ana i Kau, ee iho la no keia a pae ana i Kau. Malaila aku keia a ku ana i ke kae o ka lua o Pele. Ike ia mai la keia e ko ka lua poe, pa mai la kahea, me ka i mai, "Ei ae ke kane a ke kaikuaana o kakou." Na lakou la no hoi ke kahea, ko ia nei eleu aku la no ia a noho ana i kahi hookahi. A hahai ana no hoi no kana huakai i hiki ai ilaila a me na mea a pau i hanaia. A lohe o Pele no kana mau olelo, pane mai la oia, "Aole no e liuliu, e hiki mai ana no ko wahine ia nei, e kii mai ana no ia oe, me ke kaua mai nae. Aole nae makou e hookuu aku ia oe, o make auanei no oe, no ka mea, ua inaina loa kela ia oe. A no ka mea no hoi, ua kaili wale mai ia ia oe, i ke kane a ko makou kaikuaana. Me imi no hoi kona la wahine maikai a loaa no hoi kana kane kaokoa, aohe mea nana e hanawale aku. Eia ka o ke kane i loaa i ka la wahine maikai o ko makou o kaikuaana, o kana kane iho la no ka ia o ka manao ana e kaili. E noho pu oe me makou, a loaa ka wa kupono, e hookuuia aku no oe e hoi me kau wahine makua." (Aole i pau.)