Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 34, 21 ʻAukake 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. HUNAHUNA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

HUNAHUNA MOOLELO HAWAII.

KA LILO ANA O KA AMAMA (AMENE) I KE 'LII OPIO. A oiai ka Moi (Kamehameha) e moe ana, aia no hoi ua mau keiki nei elua e noho ana ma kela a me keia aoao; a ua manaoia e lilo ana paha i kekahi o laua ua ano amama la, aole ka auanei pela ko ke'lii manao, a no ka mea hoi, aia no ua alii opio nei ma kahi mamao mai ke'lii aku, a e noho ana nae iluna o na uha o Keeaumoku, a e koapaka'na i kana alii i na ano a pau o ka amama ana. A ma keia aoao ana a ua Keeaumoku la, e ike ai kakou ua nele laua la ia mea, a ua lilo i mea ole ka laua punee koke ana aku

ma ka aoao o ka makuakane o lakou. Aka nae paha, mamuli o ka olelo paipai a na kanaka a mau alii paha mahope o laua, no ka mea, he mau ka makee noho aupuni a Moi hoi o ia mau kau. I ke kuu ana ae o na kahuna i ka lakou mau hana, (he pule) a e kali ana no ka amama ana. Aka hoi, lohe ia aku la ka pae ana ae o ka leo o ke'lii, i ka ninau ana ae, "Auhea la ke'lii opio?" Aia no ke noho mai la iluna o na uha o Keeaumoku, wahi a ka mea hai ae. Pane hou ae la ke'lii, "E i aku iaia e amama ae i ke akua." A pela no ua alii opio nei i ku ae ai mai ka uha ae o Keeaumoku, a hele aku la imua, a ku iho la ma kahi o na puaa-kau a me ua mau kanaka make nei, a me ka niu maia e ahu pu ana ma kahi hookahi, a pane ae la: "E Ku, Kukailimoku,

Ku, kealaawa, Lononuiakea, Kane me Kanaloa, Eia na mohai a pau Imua o oukou, E molia aku I na kipi owaho a o loko hoi, I ke kaili aina, E ola Kamehameha A me na'lii a pau, Ka hu a makaainana A me ke aupuni mai o a o, A ia'u no hoi. Lele wale aku la, Ua pau." Huli mai la ua alii opio nei e hoi, ua nui loa ka hauoli o ke anaina a me ke'lii no hoi, aka, o Keeaumoku nae ka oi loa aku o ka mahalo, no ke kupono loa o na haina a pau. A o kela mau keiki hoi, noho ae la laua ma Kulou, kaei a Kukanaloa ma i hana ai, a pela no hoi i na'lii a me na kanaka i huli mahope o laua, ua kuouou lakou a kakawa-u hoi. Aohe o lakou pane leo ae. He hopena ia o ka hahai ana mahope o na olelo waha-a o kanaka, a nele i ka hahai ana i ka ka makua mau pono a me kona makemake, oia ka noho pono a me ka imi i mea e maluhia ai ka lehulehu, e like ae la me kela keiki o lakou. Ina no paha e hoolohe, ina no la ua lilo kahiko ka eka mua o ka hooilina ia Kinau, no ka mea, he keiki ia i loaa iloko o ka wa popilikia i ke kaua. A pela i lilo mai ai o Moo a me Keoua Kuahuula iaia mai Kau mai, ua lilo mai ia he hunona na ke'lii ma o ua keiki la i kona wa uuku—pela no ka oleloia, oiai o ka Laupahoehoe mua no ia, he wa kaua.

Mamua ae nae o ka hookuuia ana o ke anaina, oiai ua hoi ae la ua alii opio nei mai kana amama ana, a noho iho la no ma ka uha o Keeaumoku. Ia no hoi, haele ae ana elua mau kanaka, me na launiu i ulana pu ia me ka puluniu, elua a kekahi a pela no no hoi kekahi, a komo ana ma ke kowa iwaena o ka anuu, a haiia kahi o laua ma ke kihi akau o ua anuu la, a pela no hoi kona kokoolua ma ke kihi hema o ka anuu, a hea ae la hoi ka mea mua, me kana mea i ulanaia ma kona lima akau, "Iaia e penei ka aha, He aha na Ku, na Lono Kane Kanaloa, Molia i ke kipi kaili aina, I ke kuhi lima e ke oia, O ka oukou ia e molia ai." Alaila, hikiia iho la ia mea ma ke kihi no ana e ku ana ma ke alo o ia mea. A iaia e kamakamaka ana i kana i paa, pae ana ana hoi ka hea a kekahi, e like no me ka kona kokoolua, a hikiia iho la, alaila, pae alua ana hoi ka ka mua, oia olelo ana no, a hauhoaia iho la ma ke kihi mahope ona, a pela no hoi ko ia la. Kuku pono mai la laua la iluna o ka anuu, me ke kali mai o ka paneia aku e lalo nei, alaila, o ka hoolapalapa mai ka laua iluna me he ano hula la. Kani ana ka pahu me na leo e heluhelu aku ana : "Makiikii e makii lohelohe, Aia i ele—e ka mauna, Oia i ele—e ka moana, Makai ouli makai akea, Kiekie ka hoku haahaa ka malama, E ka ohiki e ka ohiki pa—e." A pau ke kani ana o ka pahu a me na leo, alaila, noho iho la laua. MAKAUKAU KA AHAAINA. I ke kani ana o ka pahu a na kahu akua, ua moa mua ka lakou puaa, a pela no hoi na umu puaa e ae a pau, ua paa i ke opeia, a e waiho ana ma ka iliili maloko o ka pu, kahi a na kii e ku ana maloko a mawaho. Aia no hoi malaila kekahi o na kahuna no ia ano. A pau ae la kana hainaki ana i na puaa, lawe ia i ka uha akau o ka ke'lii mau puaa, he mohai hoali a koikoi paha, aia ma ka oihana paha ia ano. I ka hiki ana nae o ia mau mea imua o ke'lii a mau alii hoi, pela no lakou i la-

welawe iho ai me ka hoomakaukau ana i na mea kupono e ai iho ai; a me ia no hoi na mea kupono i ka haawi ana i na mea i haawi ole ia i nei mea he puaa okoa, aka, no ka poe no nae ia i ku ma ka haawi ana ma ia ano; pela no hoi ka poe i ku ma ka haawina uha, a kea, a io a pela aku a i na kuewa, ua helu puia ia poe, a he haawina no ko lakou mai ke'lii mai. Ma kela a me keia mea i hoahuia mai imua o ke'lii mai na wahi e mai, pela no kela a me keia alii e nai ai i kona poe iho ma na mea i loaa ia lakou mai ke'lii nui mai a mai ko lakou mau pono ponoi hoi mai kahi e mai. A nolaila i oleloia ai "na'lii poe kaua." He okoa nae ka inoa puali, aohe ona mau kanaka a poe kanaka paha, aka, he kanaka a he keiki hookama paha koia ano i oleloia ae la he "puali."

Eha ano nui o nei hoomana loulu, a o Hale o Papau ka lima. O ka pau ana no ia, a noa ae la ke kapu ana, alaila, hoi kela a me keia mea i kona hale iho, koe wale iho no na kahu akua, a he poe launa ole aku ia i na wahine. Maanei hoi, he mea pono paha ia kakou e wehewehe iki ae i na ano elima e pili ana i keia hoomana, i ike lea ia na loina hoomana naaupo o Hawaii nei a me ke kuawili aku a kuawili mai, e like me ka hana a ka Iseraela i ka wa o Iarobooma, a pela mai. A no ka mea hoi, ua olelo ae nei kakou i kekahi mau kapu e pili ana i ka hoomana i kapaia he Hulahula, no ka moo Ku ia, a o Hoowilimoo hoi, no ka moo Lono ia a me ko laua mau loina. Aole nae hoi kakou i wehewehe ae i kekahi mau loina e pili ana i ka Aha-ka-i, i oleloia o Hulahula, a oia ka hoomaka ana o na loina. Ina e maikai ke ka-i ana o ia aha, alaila, he mau puaa hapa ke make ia ao ana ae; pela no e puunaue ai i ko ka lele a me ka na akua hulu a me ka na kahuna, alaila, o ka ke'lii. Ia mau la ae hoi, makaukau na kanaka o ka mokuaina a mokupuni paha no kahi e ku ai ka luakini a me ke kukulu ana i na hale a pau i hahaiia mamua iho nei. Pela ka makaukau o ka poe kii laau lama liilii, he kahuna okoa ko ia mea ma ke kii ana a me ka lawe ana mai ia mau mea, a me ko lakou mau pihe-uwa (huro huro ana) ma ko lakou mau leo e wawalo mai ana, no ka mea, ua lawe pu lakou me ka puaa, a ma ke kumu laau

mua i hikiiia ai i ke oloa mamua o kona okiia ana i kona wa i okiia'i, alaila, mahope aku na laau e ae a pau o ia ano, me na lau pu no nae. Mahope nae o ke ka-i ana aku o ke kahuna me kana pule no ke oki ana a me ka make ana o ka puaa, a kaluaia mahope o ka pau ana o ka ia la pule. I ka wa no hoi e ahu mai ai na laau a pau, alaila, ai na haa pii laau me ke kahuna i ka puaa, a o ke koena o ia mea ai, ua kunuia aku la ma ke kumu o ka laau mua i okiia'i. A pau ka lakou mau mea i ka makaukau, alaila, huli hoi mai mahope o ka pau ana o ka pule hope a ke kahuna. I ka iho ana mai hoi o ua kaoo nei, pane mua ae la kekahi, a mahope hooho ae la na leo o na mea a pau, penei: "E Kuamu e Kuamu—Mu! E Kuawa e Kuawa—Wa! Wa i ka ua lanakila uwa—Uwa!" A pela ko lakou e hele uwauwa mai ai ma ia ano, a hiki ma kahi e hoomoana ana na kanaka ako hale a pau, i hoonohonoho ia ma na lanai mai mua a hope, a mai keia aoao a kela aoao. Mahope nae o ka paa ana o na hale, (ia la hookahi no paha, a i ole i kekahi la e ae paha) a ua oleloia keia mea, he kauila nui. Ma keia mau la nae, ua hui ae ka poe e noho kapu ana me na mea e ae e ako ana i na hale, a na ia poe a pau e hoonohohonohoia'na ma ua anaina Kauila nui la. NA LOINA O IA MAU MEA. A makaukau na kanaka i hoonohoia, alaila, o ua kahuna kii laau lama nei, nana ka hana ma ke kukulu ana ia mau laau ma na kowa o na kanaka a pau na lalani; a me he la, aia lakou a pau e noho mai ana iloko o ka ululaau wehiwehi, i ka ka mea o ka malu i na lau laau. Pela ma ka Loina 1. Loina 2. Ke ku lalani ana o na'kua hulu a me Kahoalii pu, a me ka mea iaia ka laau kapuo, oia ka mua o ka lalani, a o Kahoalii iho, alaila, o na kuakulu ae, a o kahi akua hope loa o ua lalani akua huli la, ua kapaia kahi "akua panauea," (no ka hele malie loa) a na ka poe kahu e lawe hele ana ua mau akua la. O ka mea nae iaia ka laau kapuo, aia ma ka lima o ka mea nana e lawe ia mea, o ke poo nae ia o ka huakai akua, a oia ka mea e ninauia'na ma keia a ma kela ninau a ka aoao mua iaia. Mamua nae o ke kaina o ua huakai la, ku mua ae la ke kahuna laau lama, a ka ae la i kekahi mau ahuihala elima a eono paha, a pau ae la ia mau mea i ka nahaha, a leleliilii aku la na apana iwaena o na kanaka noho waa kauila; a he mea akaaka nui nae ia na ka nui o ka poe noho makaikai aku ana no ia mau loina, i ka pakela naue o na poo o na kanaka, e alo mai ana i kahi a na apana hala e lele aku ana mai ko ia la lima aku, o pa maoli aku a eha. A me he hana paani la no hoi i mea e akaaka maluia'i. (Aole i pau.)