Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 33, 14 ʻAukake 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. HUNAHUNA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

HUNAHUNA MOOLELO HAWAII.

I ka makahiki 1810 paha, lele ae la i uka mai ka moku kahiki no kekahi keiki haole opiopio, a kipa ana ma Kaoaopa, a hookipaia ae la e Papa ma kona hale; ua makemakeia oia no kona ano opiopio, a no ke ano keiki no hoi paha, nolaila, ua manaoia, ua kupono keia wahi keiki haole ke launa pu me ke'lii opio, ua ike laua, a makemake no hoi ua 'lii opio nei, nolaila, kapa aku la ia i inoa kupono nona, oia hoi o Luahine. Ua pili keia ano inoa ia kaahumanu, a oia iho la kona inoa ia Hawaii nei. A pela i kaulana ae ai ua wahi keiki haole nei iwaena o na'lii. Aole no hoi i hoomanao hou ia mai ua wahi keiki nei e ke kapena a me na mea e ae a pau maluna o ka moku ona i holo mai ai. A ua oleloia he moku Amerika ua moku la. Pela io paha, elua wale no aupnui me moku e ku pinepine ana ma ke awa o Kou ia manawa, aole no hoi i ike nui ia na moku o na aupuni e ae ia wa, e like la me nei wa. A no kona ano keiki no paha, a no ka nui ole o na haole noho pu me ia, ua hikiwawe loa ka loaa ana iaia o ka olelo Hawaii. A he wahi haole ano keiki no hoi ka ka Moi, a ua ano aa paha, aka, aole nae oia i akamai i ka olelo Hawaii, a like me keia wahi keiki. Ua liuliu loa aku kona noho ana mai, a he kauka lapaau oia no na'lii, aka, ua ike no hoi paha ua keiki haole opio nei i ka lapaau, aka, aole nae i maopopo loa ia wa. A no kona manao paha i ko i ala ano kauka no, e lapaau ana i na'lii, o kona inoa i ka ualoia e Naoa, ma Kawa kona wahi e noho ai, aia a kauia ae ka hae kahea nona, alaila, holo ia i kahi o na'lii ana, ma na waa kaulua. No ke akamai maoli hoi o ua keiki nei i ka olelo Hawaii a me kona launa mau ana no hoi me ke'lii opio, nolaila, ua hoala ae oia he kula e aoia ai ma na hua mua o ka olelo Beritania. No ia mea, ua laweia ae he mau keiki hoa kula pu me ke'lii, oia no hoi na kelki a pau ekolu ana i pu-ke ai i na poo, a o ka hoa ai waiu no hoi o ua alii nei ka ha. A pela oia i ao ai ia lakou a pau ma ka A, B, C a pela aku, ma kona kakau ana ma na apana pepa, a haawi pakahi aku la hoi ia lakou. A ma ke ao ana, he mea paakiki no a oolea maoli hoi, ma ka pane ana a me ka hoomaopopo ana i ka pane kupono ana i like ai me ke ano o kela a me keia hua, a pela aku; no ka mea, ua ano e na hua, a pela no na inoa a pela no ka pane ana. Ekolu a eha paha pule o kona ao ana, a o ka pau no ia. I kona wa nae e ao ana a hiki i ke 6 o ka la, hoomaha iho la ke kula ana, me kona i ana mai, "Aohe a kakou kula i ka la apopo, no ka mea, he la hoomaha ia no na hana a kakou." Aole no hoi oia i hai mai, he la Sabati ia, a he la no hoi no ke Akua, no ka mea, ua hana oia i na mea a pau ma na la eono, a i ka hiku o ka la i hoomaha ai oia. Eia no ka auanei he wahi Pope oia.

Olelo mai no me oia, e hoomaemae i na kapa aahu no ia la, a pela no hoi na makua i hoolako ai i na kapa kupono no ua poe keiki la—aole hoi o ke'lii, no ka mea, ua mau ka lako o ka maikai iaia, a ua lako kupono ia i na kapa komo, a me he haole la no ia mai luna a lalo i ka nana aku, a he ano kohukohu maoli no hoi. Pela mau no ka hana ana a pau wale no ke kula. Aole nae i maopopo iki i na hoa haumana ke kumu o ka hoopau ia ana o ia kula. Mahope iho o ko ia la waiho ana i ke ao kula ana i ke'lii opio, ua puka ae ke kumu o keia hana ana pela a ia la, oiai ua kikoi ka olelo a ua wahi haole opio nei, i ke'lii opio ma ka mea kupono ole, a ua like ole na manao o laua : a no kona olelo ana, e imi ana i ka mea e make ai ke'lii opio, no ka mea, ua maopopo iaia na ano mea make a pau a Hawaii; a pela no kana olelo ana i ke'lii opio, no ka mea, ua piha paha oia i ka ukiuki ma ko laua wa e olelo kue ana kekahi i kekahi, pela i puka aku ai ke ahi mai ke'lii opio aku. Pela ka pau aua a me ka noho pu ana. A o ua wahi haole opio nei nae, ua imi ae oia i wahi nona e noho ai, a ua malamaia no e Kaahumanu a me Kaheiheimalia kona kaikaina, a ua noho a wahine no ia, a ua loaa iaia elua mau kaikamahine, ua kapa iho no ua o Luahine ma ka inoa o Kaahumauu oia o Kahoa, a me ko Kaheiheimalia, oia o Oana, na inoa o kana mau keiki. No ka lawe manawalea ana paha iaia kona kapa ana pela. Eia paha ke ano o ka laua la manawalea ana, o ke kapa ana a ke'lii opio i ka inoa o kahi o laua, a o kona noho makamaka aloha ana me ke'lii opio, oia paha na kumu a laua la i hoomomoa ai pela iaia. No ka mea, ua manao nui na alii a me na maka kiekie no ua alii opio la, no kona ano Hooilina Moi. KUMU O IA HOOILINA MOI ANA. A no ka mea, elua mau keiki e ae a ka Moi Kamehameha I., o Kinau k, a Peleuli w, a o Lunalilo k, a Kaheiheimalia w, a ua kaulana ia mau keiki ana, i hooilina Moi; o Kinau ka mua, a ua manaoia, pela no paha o Lunalilo. Aka nae, i ka wa i loohia ai ua Moi nei i ka mai, oiai e noho ana oia ma Halaulani, i Waipio, ma Ewa, a me na'lii no ia ano. O Papa no hoi ke kahuna nana e lapaau ana. O ua Kinau nei hoi a me kona poe kanaka, a me kekahi mau alii, oia no hoi o Keliimaikai a me Kaleimamahu paha, ma Waimalu kahi i noho ai; ua lohe nae ka Moi i na pane ana a na kanaka o ua Kinau la, penei: "A hea no la hoi nalo aku keia mahina kau loa, i noho aupuni aku ai makou i ke Aupuni." Mahope o kona lohe ana ae ia olelo a na kanaka o Kinau a me kahi mau alii paha, ala ae la ka manao iloko o ka Moi me ka noonoo nui. A loaa ke ola maikai i ka Moi mai ka lapaau ana a Papa, ku ae la ia a hoi ana ma na waa. Ma Miki i Waikele kona ae ana ma na waa, pela ka oleloia) a hoi aku la i Honolulu. Ua oleloia, o ka mai okuu mahope koke iho o ia wa. Mahope o ka make ana o Kanihonui, aia hoi, ua pii ae ke kai o ka manao lia mau ia Kaahumanu no ko ia la make ana, a ua hiki ole no hoi ke pau koke ae ia mea; a oiai ua make mua aku o Keeaumoku i ke kau okuu, ka makuakane o ua alii wahine nei, nolaila, ua hoonaku'e oia i kahi e pau ai ia mea, aohe no nae he pau. A no ka pau ole o ia mea, ua manao oia e lawe i ke aupuni mai ka Moi ae a i ua alii opio nei ma ke ano kaua. Mamua nae o ka manao kuka ana no ke kaua, ua kukalaia he la nui heenalu ma Kapua, i Waikiki, oiai ua kukalaia'e ka hai maikai o ka nalu o ia wahi, a ua kupono no hoi ia wahi i ka nana pono ae ia Leahi Heiau, no ka mea, aia no hoi malaila kahi i waiho ai o ke kino kupapau o ua Kanihonui la, a pau wale i ka hana ia e like me ke ano mau o ia wa. Ua oleloia no hoi, o Kaleiheana hookahi wale no ka mea nana i kiai i kona kino make a hiki i ka palaho ana. A oiai no paha, i ko ia la mau la mua malaila, ua mahui lohe iki paha ua alii nei, aia malaila kana mea e lia mau nei, a pela paha ke ano o ia kukala ana. I ka la nae i kukalaia ai, ua pau loa na'lii kane, na'lii wahine, na maka hanohano a me ua alii opio nei no hoi kekahi. Ia lakou nae i pau loa aku ai, e hao ae ana ka Moi i kona poe kanaka a pau

loa mai o a o, e noho makaukau ana. A pela no ka ia i hoouna aku ai mahope o lakou la i elele, i mea nana e hahai mai i ka lakou la mau kuka ana. Ua oleloia, o Kenopu ka ua elele la. Ua olelo ia no hoi, ekolu hana nui ma Kapua, oia no ka heenalu, makena a me ka heenalu no hoi, oiai ua lawe pu ia malaila na wai ona. Pela ko lakou luana nui ana malaila a ahiahi wale. A mamua o ka hoi ana o ua huakai la i Honolulu, a oiai e mau ana no hoi ko Kaahumanu uwe ana a me ka nana mau ana ia Leahi me ka akoakoa pu ana hoi o na'lii; a malaila pu no hoi o Kalaimoku e malama ana no ka naauauwa o kona kaikuahine. A oiai no hoi ke'lii opio imua o laua a me na'lii, ia wa, ua ninau iho o Kalaimoku i ua alii opio nei, oiai ke anaina alii pu e noho ana, "Pchea la kou manao, e lawe kakou i ke aupuni mai ko makuakane ae, a o oe no ke'Lii, a o ko makuakane hoi e make?" I ka lohe ana ka o ua keiki nei ia mau huaolelo, kulou iho la oia me ka noonoo nui i ke ano o ia ninau. A pau kana kulou ana, ea ae la oia a nana mai la ka i ke anaina, me ka i mai, "Aohe o'u makemake e make kuu makuakane." Ma keia pane ana, ua mahalo nui ia oia e na'lii a pau loa e akoakoa ana ia wa. Aole nae i hiki ae ua huakai la ma Honolulu, hiki e aku la ka elele imua o Ka- ! mehameha, a hahai ana i na mea a pau ana i ike ai, me kona hahai pu aku no hoi i na huaolelo a ke'lii opio i pane iho ai imua o ke anaiaa alii. A lohe ka Moi no na huaolelo a ke'lii opio i pane aku ai imua o na'lii, komo iho la ia mau huaolelo iloko ona, a i ae la, 4"Alii io no ka ia, no ka mea, aole ia i nana i ka pilikia o kona mau kahu, ma ka laua hana ana imua ona, aka, ma ke ahonui kona makemake, aole hoi i manao nui i ka noho aupuni ana." Oia no ke ano maoli o na alii. I hou mai ia ua Moi nei i ka elele, "Pehea hoi ka manao o na kahu a me na'lii?" Mahalo no na kahu a me na alii a pau, wahi a ka elele. Auhea na alii? wahi a ka Moi. Haalele aku nei au, e makaukau ana e hoi mai, wahi a ka elele. No keia mau olelo, hookuu ae la ka Moi i ka nui o na kanaka, a koe wale iho no o na koa e kiai mau ana, a hiki wale mai ana na'lii, me ke kamailio ana no ua alii opio nei. HOOKOHU HOOILINA MOI ANA O KA MOI. I ka wa i loohia ai i ka mai nui ka makuahine o ua alii opio nei, a oiai hoi ua kokoke mai la ka wa kapu loulu, he umi la o ka noho kaawale ana o ua Moi nei a me ka hooilina, a oiai no hoi aole i make o Keeaumoku ia mau la; a pela na'lii a pau i kaawale ae ai mai ko lakou ohana wahine ae, ma Leahi heiau lakou a pau ia mau la, no ka imi ana i ka pono a me ka maluhia o ke aupuni. Ia lakou malaila ia mau la, elua mau elele mama i oleloia, oia o Lalaione a me Kaiwiopele paha, ke kuhihewa ole nae au; a o laua no ka ka oi o ka mama mamua o na elele a pau, e hai ana i ka Moi no na maule ana o ua alii wahine nei e mai ana, a me he la e hele aku ana i kahi mau o ka honua. Ia manawa no nae, ua hopu ia ekolu kanaka e ai pu ana me ua alii nei i ka niu, no ka mea, he kapu ia i na'lii wahine a me na wahine, a me ia no hoi ke kapu pu ana i na kane ai pu me na'lii wahine, aka, he mea hanohano nae ia mau hana i kela wa. I ka wa nae i hopuia ai ua mau ainoa nei ekolu, ua hoopaaia lakou ma na lima o ka poe kahu akua, a ua hookaawaleia lakou mai ke alo mai o ko lakou haku, no ka mea, ua lilo lakou i poe pio, a o ka make ka uku hoopai. Pela no hoi lakou i hoopaaia'i a hiki i ka la e make ai, aka nae, ua nui no na oihana mana e ae e make ai ia ano o na mea lawe ma ia ano kapu loulu la, aka nae, ma ka la kauila nui, oia ka la e akoakoa mai ai na'lii, ka Moi a me na hooilina Moi ekolu, na kahuna, na'kua a me na kahu o lakou. O na kakuna, ia lakou na pule, aole no hoi i kana mai na olelo una, a me he mele la hoi. Ina ua maikai ke ka-i ana o ka aha i ka po iho a ao ae, a hiki i kahi a lakou e pane like ai ka ho-a ana o ke ahi a me ka make ana o na puaa kau; a pela hoi ua poe kanaka lawehala la, e kau pu ana lakou ma ka lele mahope o ka amama ana a ka Moi; a pela na puaa a na'kua, ka na'lii a me ka na kahuna, no ka mea, ua pau ia mau mea i ka makaukau mua mai na puuku ae. I ka wa nae o ka a ana o ke ahi, ma-

ke mua na puaa kau a me ua mau kanaka nei, a ua puhipuhiia na ili o lakou i ke ahi e like me ko na puaa kau, a waiiho pu ana oia kahi kupono e uku ai ma ke alo pono o na kahuna a me ka Moi nei, a me ka poe a pau e hui ana malaila no ka hoomana i ke'kua kii, pae kii, lalani kii; (a malia paha ua pai kii ia hoi ia ano luakini i ka wa o na moku haole mua i ku mai ma keia pae aina ia wa, e like me Kapena Kuke a me ka poe mahope mai). Ua oleloia nae, ua ane omaimai ua Moi la iloko o ia mau la, nolaila, o ka hiamoe wale no kona pono ma ua wahi la a lakou e luana ana. Ua kapaia ka inoa o ka hale o kahi a lakou e luana ana, o ka "Halepahu," no ka waihoia ana malaila o na pahu hookani o na'kua, e kani mau ana i na kakahiaka wanano a pau. Ma na hale'kua nae ia e waiho ai me na kahu ia ano, a na lakou e pai mau ana. Ua oleloia no hoi, ua kani no ka ma ua hale pahu la i ka wa i amama ole ai o ke'lii. A o ke ano o ia hale, ua paa na kala a me ke kua ona mai luna a lalo, a koe ka pae pou ma ke alo me he lanai la; a e huli pono ana ia i ka anuu a me ka lalani kii i hoakaka mua ia, a mawaena o lakou ka lele, aka, he lau laulii na pili o keia mau hale a ekolu, a he wahi hale uuku ka ha. Hookahi hale nui, ua kapaia o Mana, he ano halau ia hale, a e huli pono ana kona alo a me kona puka i ka puka paehumu pa o ka luakini. A o Haleumu ke kolu o ka hale, e ku ana ia ma ka aoao hema o Mana, e oi ae ana imua ona, a e huli ana kona alo a me kona puka i ke kua ponoi o Halepahu, a e oi ana no hoi ia hale imua o hale Mana, ma kona aoao akau. Aia hoi ma ke kowa iwaena o laua, ua wahi hale uuku la; he elua hailima kona loa, a o ke kiekie a me ka laula, ua like no ia me kona hapalua; elua kii ma kona alo, e ku ana ma kela a me keia aoao o ka puka; ua kapaia ia o Waiea, a malaila e ka-i ai ke 'lii a me ke kahuna, ke kulu aumoe, mamua o ke kani ana o na leo manu, a o ka lehulehu o na kanaka mawaho o ka paehumu pa, ma kahi o ke kii e ku ana, ma ka aoao akau o ka puka. Pela no ke kii e ku ana ma ka aoao akau maloko o ua puka pa la. Ina ua maikai ka wa o ke ka-i ana a laua la ma ua Hale Waiea la—i ka wa paha e pau ai ka pule ana a ke kahuna, a ninau i ke'lii, a pane ae hoi paha ke'lii ua maikai, a lele wale aku la. A i ka wa e lohe ana na kanaka mawaho ia mau pane ana a ke'lii, pela like na pane ana a ua aha kanaka la, "Lele wale ka aha e," a pela aku; i maopopo ai i na mea a pau e noho koke ana ma ia ano haipule Loulu, ua maikai ke ka-i ana, a pela no ka olioli o na mea a pau i ike ia ano. A o ke kalua puaa ka hana o ia ao ana ae. Ina o Hulahula ka Aha, no ka mooku ia, a ua pili hoi ia ano i ka luakini; o kona paehumu a laau oa, pou, he ohia wale no, a ua kapaia ia aoao kahuna, o Kanalu, oia o Hewahewa ma. Ina hoi o Hoowilimoo ka Aha, alaila, na ka aoao i kapaia ka Moolono, nona na heiau i olelo mua ia ae nei. A he nui no na ano i koe ma ke kapu Loulu ana, a no ka u-na paha ona hoa opio lawe nupepa, oiai e ake nui ana paha lakou o ka hiki koke aku i ka hookoia ana o ka Hooilina Moi. Ina no hoi pela io, alaila, aole no hoi paha e ike ia e na hanauna hou na loina hoomana naaupo, i oleloia na hana "kaumaha" o ia wa. Aka, e waiho ae kakou i ke kamailio ana no ia mau mea, a e kamailio kakou no ka hooko pono ia ana o ka haina e pili ana i ka Hooilina Moi, a maopopo ia, alaila, wehewehe hou kakou no ke koena o na ha--na e pili ana i ke kapu Loulu. (Aole i pau.)