Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 32, 7 ʻAukake 1869 — Ka Nupepa Kuokoa. HUNAHUNA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

HUNAHUNA MOOLELO HAWAII.

A hala he mau la ma ia hope mai, ku ae la ke'lii a hele aku la i kona hale, kokoke ma Kaoaopa, kahi e noho nui ana na kini a pau o kona mau kahu a me Pa- * ko lakou poo. Aia aku i kulakula, ma ka aoao hikina o ia wahi, kahi i ku ai ka hale o ke'lii a me ka hale a-i-puupuu, aole nae i paa i ka pa ia, aka, he mau pahu laau puloulou nae eha ka i kukuluia ma na kihi a pau, a oia iho la no ka pa o ia mau hale ana i ike ai. Ua hele pinepine no ia malaila i kona wa uuku, a ua maopopo iaia ke ano o ka hele ana a me ka noho ana maloko o ka hale, a pela no ka hoi ana mai, no ka mea, ua ao pinepineia no ma ia mau ano a pau. A ma ua hele ana la o ke'lii malaila, ua haawiia mai na mea a pau e pili ana i ke'lii, na ua keiki nei e paa, a lilo iho la ia i hoa hele pu no ke'lii. Mamua nae o ko ia nei lawe ana ia mau mea, liki e ae la keia i kahi malo ona i ka hope a paa, i mea e hiki ole ai iaia ke lawelawe hou iho, oiai ua paa kona mau lima i na mea o ke'lii. Ia laua nae e u hale ana, aohe pono i ua keiki nei ke hele pono aku ma ko ia la kua, no ka mea, ua kapu ia, a he kuapala ka oleloia ana, nolaila, ua kapae ae oia i kona hele ana. O ke aka kino o ke'lii kekahi mea maikai ole, ke hele ka mea e paa ana i ko ke'lii mea a mau mea paha, pela kona aka, aole maikai ke kau ae maluna o ke alii i ka wa o ka la ma ka aoao hikina, a ma ka aoao komohana, a pela no ka malu aka o ka hale ia mau manawa a pau. Me ia no ka mea e hele ana maloko o ia hale, ke hiki ae ia i na pahu puloulou a puka pa paha, alaila, e wehe koke oia i kona kapa a kihei paha, e popo oia ia mea, a uhi ae i kahi mauu maluna iho o ia mea; a pela ia e komo ai iloko. E kolo no ka hele ana maloko i kekahi manawa, ma kahi e uholaia ana ka moena, a pela no i ka wa e a ana na kukui mawaena o ke'lii a me na kukui, o kau ae kona aka maluna o ke'lii. Pela no hoi i ka wa e ai ana ke'lii a me na hoaai, ina e lelea mai ana kekahi mea i ka wa ahaaina, ua paa loa na uha o kela a me keia mea a pau ka wa ahaaina, aole e ka-i ae, aole no hoi e oni a pau ka ai ana, pela no hoi e pau ai ka lelea ana. O ka puka * me ka puka o ka hale, ua kapu loa i * loa i kekahi mea ke ku ma ia mau * liuliu, aka, o ke'lii wale no ka i ae * me kona makemake. E * alii ukana anohoia a me na kapu * oleloia ae la, oia hoi o Keopulani a *Liholiho kana keiki; Kamehameha I., kana keiki Kamehameha, kana mau kaikamahine Kamamalu a me Kinau. He mau pahu puloulou ko keia mau alii a elima i kana ike aku, koe nae o Kamehameha I., aka, o na'lii kapu e ae, he ano alii no, a he mau kapu noho'na ma na hale, aka, ua ihiihi no nae ia poe alii a pau. A o ua mau alii la nae a pau i oleloia ae la, ua like wale no lakou, oia no hoi o

Keliimaikai a me kana keiki, Kekuokalani, Kaoleioku, Piipii w, kana mau keiki; Kamehamehakauokoa, Kalaikupule, Namakaohema, Peleuli w., kana mau keiki, Kapulikoliko w., Kaiko a me Kahekili, aole e anohoia ka lakou mau ukana, aka nae, he pale la-i a mea e ae paha i ka lawe ana, a o ua alii nei hoi o Keliimaikai, ua oleloia, o na mea ana e hoolaa ai, ua kapu loa ia mea, ina he hale, a he kiowai auau paha, ua laa ia mea, aole e auau na kane me ka malo, nolaila, ua kapaia oia, "Keliialaalahoolaawai." Aia iuka o Kawaihae, ma Kohala Hema ia kiowai o Alawai, no ka auau ana a ua 'lii la i laa ai. A o na'lii no hoi a pau, he mau kapu alii no ko lakou. A o ka hale o ua alii Liholiho la, ua kapaia o Hookuku, e like me ko Kamehameha, o Papa ka inoa o kona hale, o Kualalua ko Keopuolani hale, o Kapapoko ko Kaahumanu. Ma ka noho iki ana ma kona hale i oleloia maluna, a ahiahi, hoi ko ma kahi mua o lakou i hele ae ai. Ia wa nae e luaana ana ma ia hale, a naue iki aku la keia mawaho o ua hale la, a hoomaalo ana ma ua hale heiau la a ia nei i haele pu ai me ke kahu, a hoomanao ae la keia iaia, no ka mea, ua pau ko ia nei pili ana ia laua e like me na makua, ua kaawale lakou, a pela no hoi keia. A pau ae la ka ia nei nana ana malaila, hoi mai la ia, no ka wa ninau ae a ke'lii iaia, aole no nae i ninau iki ia a komo wale ana keia. Ninau mai la nae ke'lii, "I hea aku nei oe?" Ma na heiau ma ke kua aku nei la, a hoi mai la. I hou mai la ke'lii, "O na heiau ao lapaau no ia a olua me ko makuakane, (Papa)." A pau ae la ka noho ana ilaila, pela lakou i hoi mai ai i na heiau a lakou i noho ai. Mamua ae nae hoi o ko ia nei noho pu ana me ua alii nei, ua ike keia i na wahi a pau o ke kulanakauhale alii, ma kela a a me keia wahi ona; pela no hoi ia i hoopau ai i ka makau i na haole, no ka mea, ua nui ka maalo mau ana o na haole ma ia kulanakauhale, no luna mai o na moku, e hele ana ma o a maanei, a pela iho la keia i launa iki ai me na haole, no ka mea, he ano oluolu no ia poe haole i ko lakou wa e haele ana, a he mea mau no i na kamalii ka hahai i ka haole, a he mea mau no hoi i ka haole ka launa nui i na kamalii, e paa ana ma ko lakou mau lima, aka, koe nae ka makou iaia nei i ka haole ma ka po, ke ike mua keia iaia, alaila, o ka holo i nalo aku mai iaia'e, a o ka pee no hoi, alua a ia nei mau hana, ina oia wale no; a ina aole hoa hele haole me ia, alaila, o na hoa kamalii paani pu, no ka mea, ua maa na kamalii o ia manawa i ka ike mau i na hana lealea, e like me kana mea i ike mau ai ma Ewa, pela no hoi ma ke alo alii. Eia ka hana lealea, he lele kawa ma Waikahalulu a ma Puehuehu paha, no ka mea, ua piha mau ia wahi i na kanaka a me na'lii; a mai ka huina hoi o na kahawai a hiki i kai mai o Makaho, piha mau no hoi ia mau wahi i ka poe auau maoli, a pela no hoi ma ka auau kai ana. Eia no hoi kekahi hana; he pakaka waa ma ka hokua o ka nalu e aio ana, a me ka heenalu—ma Ulakua keia mau hana, makai ae o Koholaloa, kahi a na nalu e poi ana, i ka wa e hai maikai ai ka nalu. O ka poe wale no nae i maa i keia mau mea, a o lakou wale no ka poe kupono ma ia hana, no ka mea, ua ike io lakou i na loina o ia mau hana—pela no hoi i ke koieie, a hooiliili waa loloniu, a pohakiihelei, paumeume, ma ke aholoa. Aia nae ma Waikiki kahi hialaai nui ia o ka heenalu e na mea he nui wale; a pela no ma ka maika ana, pahelo ana, ke kulakulai, kukini, pahiuhiu, konane, puhenehene, uma, hakoko a me ka loulou; pela no hoi i ka hula, olioli a me na hea inoa ana. O keia mau lealea a pau, ua maa loa ia i na keiki o ia wa, aka, ia ia nei nae e maalo ana ma ke alo alii, ko ia nei ike ana ia mau mea. A no ka mea hoi, o ka ia nei mau mea i ike mua ai ma kona one hanau, oia ke kukini, maika, puhenehene, ko-i, laaupili, kilu a pela aku. Aka, he mea hou kona makaikai ana i na aualo moku e kau ana iuka ma kapakai o Nihoa, e kapaia nei i keia wa, mai "Alanui Kaahumanu a Alanui Nuuanu" ka paa i na moku i kapiliia e na haole a mau kanaka maoli hoi; pela ka lohe mai. Ua maikai maoli no hoi ka nana ana a me ke kilohi ana ia mau moku a pau e kau ana iuka, me he kau ana

la o na waa. Ua like no ke ano o ko lakou hanaia ana me na moku pili aina o nei wa, pela no na keena mahope; a e like me ka nui o ka moku a uuku paha, pela no na keena. A no keia mau mea kamahao i hanaia mauka nei, ua maalo pinepine oia malaila e piipii ai iluna o kela a me keia moku, me ka makaala no nae i na kiai o ia mau mea, no ka mea, e mau ana no ke ku mai o kela a me keia moku mai Kahiki mai ma keia awa, a ua like wale no me ia ano moku ua poe moku nei a pau. Pela iho la keia i nanea mau ai malaila i ka wa kupono iaia, a hoi aku oia i ka hale, me ka hahai pu aku ia mau ano a pau ana i ike ai. Eia hou hoi; ma ka ia nei kilohi ana'e ma na wahi makai ae o ko ia nei huli alo ana i ka hikina, mai ke Alanui Kaahumanu a ma na Hale Mahoe ae, a malaila ae, he hale puka lua malaila, e huli ana kona alo i Ewa, a he mau hale pili liilii paha ekolu ma kona alo iho, e like me kona inoa, ua paa i ka pa ia, a no na'lii wahine ia ano. Aia makai o laua, he hale mua ia, o Halehui ka inoa, a no Kamehameha I., ia hale, a e huli ana kona alo i Koholaloa; a makai kokoke iho hoi o kona alo, he wahi loko, a ma ka aoao akau ae o laua, he wahi uapo pohaku i kipaepaeia, a e oili ana he moku Kahiki ano kiakolu, a ua lilo i ke'iii Kamehameha I., a ua kapaia o Keoua ka inoa. Ua paa i na kaula mai uka aku, a ua hoomoeia he alanui papa mai uka aku a kau iluna o ua moku la, i alanui e hiki ai ke pii aku a ke iho mai hoi. A ma ia kowa iwaena o laua, he wahi luana nuiia, no ka poe mai paha o luna o ka moku, a i ole, no ka poe lele kawa paha, no ka mea, ua mahalo ia ka mea akamai i ka lele kawa, no ka maikai o ka nuku, a no ka iamo no hoi me ka pane kai ole, ke haule iho oia iloko o ke kai, me ka poha maikai ae o kona halulu ana iho, me ka o-la nui ae o ke kai mai iaia ae iloko oia wa. Aia nae hoi makai iki iho oia wahi, he awa pae waa, a mai laila ae ma ka hikina, he halau kalai waa no Kamehameha I.; a mauka koke ae, he hale aina nui ia, a o Kapapoko ka inoa; a ma kona kua aku, he hale waiho pauda a pu hoi, ua piha loa mai luna a lalo, o ia mau hale elua. Ma kona aoao hikina, ko ke'lii mau hale waiho no na mea e pili ana iaia a me ka Hooilina Moi, a pili no hoi i na'hua o na heiau. A he kahua waiho wale iho no mawaena o ia mau hale e oleloia nei, a hiki iuka ia mau Hale Moi hou, ua like paha me 4 kaulahao ka loa, a pela no ka laula, a oia no hoi ke kahua paikau i oleloia e kakou mamua ae nei. He elua paha kaulahao pakela o ko kela i ko keia mai na hale heiau ae, a mauka ae ma ke alo hikina ae o ko ka Moi mau hale i paa i ka paia, a mawaho ae o laila, he kahua ooihe hau, i mea e ikeia ai ka poe makaukau ma ia hana ano kaua Hawaii; a o ka mea eha ole i ua ihe hau la, a me ka maikai o ka alo ana, oia ke makemakeia, no ka mea, ua makaukau oia i na kanawai o ke ku ana a me ka alo hele ana imua a me ka pale ana no hoi. Mo keia mau kanawai, ua kukuluia na pa ao alo ihe, a me ka o ana aku i na ihe i ka mea e alo mai ana ia mau mea e lele pakahi aku ana a e lele makawalu aku ana paha imua ona. Aole nae i like na kanawai maoli maanei iwaena o na pa ao alo ihe a me ka o nna, oiai ua oi aku ko ka Moi mau kanawai ao a alo ana no hoi mamua o ko na pa e ae. A o keia mau ao ihe e oleloia nei, oia poe kahi e hoike ana ma ua kahua kaua la a ma na kahua e ae paha i kahi manawa. Ua kaulana ke akamai o Kaoleioku i ka o ihe ana i ka mea hawawa, aole no e nele ana i ke ku i kana ihe e o ana, no ka mea, ua maopopo iaia kahi e ku ai ka mea e alo mai ana. Ina nae ma ka ua Moi la mau kanawai la ka mea i aoia, aole loa e ku ana i na ihe he nui wale, no ka mea, ua aoia ke kanaka mai luna a lalo i ka alo ana, nolaila, ua oleloia, o Kanepoiki ka oi o ke akamai i ka alo ihe— na kekahi o ko Kekuhaupio mau hoalawehana kaua i oleloia e kakou, oia paha o Keauhulihuli, he hoa no ia la, ua kaulana i ke koa a me ka alo ana. A ua ike ia ko ua Kanepaiki la akamai maoli, ma ka nana ana aku iaia i na ihe e lele mai ana iluna mai kana pale ana ae ia mau mea. Ua lilo nui keia mau hanu ana, i

mau mea e makaukau ai na kanaka i ke kaua, no ia mea, ua hoomaaloalo na kamalii o ia wa i ke ao ihe kaluha, no ko lakou nana mau ana ia hana. (Aole i pau.)