Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 15, 10 ʻApelila 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

HAULE AHA ANA. I ke kau ahaolelo kanawai Kiwila o ka A. D. 1858, ua kuai aku la oia me Nuuhiva wahine a Kane nona ke kuleana i ku ai ua luakini la ma Waihee, he wahi e ae nae kai olelo kuai ia, e pili ana nae i ua kahua hale pule la no na dala he kanaono. Aka i ke ana nae, ua komo pu ia kii ke kahua ma ke kauoha a ka aoao elua i ka mea ana i ua aina la. A no keia hana ana a ua oia la, ua ninau o Keaweiwi ia Nuuhiwa i ka oiaio

a ua hooiaio mai la ma kahi e ae nae wahi ana. A ua hiki mai Honolulu ia mea he lohe, a he palapala mai a Keaweiwi mai. A no keia mea ua kuka pu o Limaikaika ka Peresidena o ka Papahoonaauao me ka mea nona keia pulima. Ma ka apono ana hoi o ka Peresidena o ka hale alii, ua holo aku ia i Waihee e hooponopono ai me ua Nuuhiwa me na dala he 100 iloko o ka poli. No ia mea, ua kuai mai la o Nuuhiua i ua aina nei no na dala maluna ae, a lilo i na hoahanau ua aina mamuli o ka palapala hoolilo loa, a me ka hoihoi mai o ua mau hoahauau la i ko ia nei mau lilo ke hala ka manawa, a nolaila, ua hoihoi ia aku ka ia la omau dala he 60 iaia, a o keia kuai hope ana kai ka buke o ke aupuni e paa la. Pela no hoi kakou e ike maopopo ai i ka lauwili maoli me he aia la. A me na hoi paha ka pono ole ia mai e ko ka lani ka ia la mau hana ana a pau. Eia ka auanei ua maa no i ka hana pela ma ka luakini o Kipahulu. Aloha ino, nona paha keia mele la o Haki ana lau ka pane malie, Hele puukuakahi, Manao maliu hoi mai nei, Poniniu kaa loko i ka hua walea, I ka aina lei o Kahuaila–na, Ana Hilo ka po i ka malanai, O ke hoahoa aloha o Ke hoa leinaka o haune, U ke ka i kape lau mohai la–ni Lanilani e, Lele ilioha ka manu o ka auna, Ka manu lele kahi o ka punua io, I luna i ka pou uini ka hana oi, Lelelele kapa kukele i honuakini, He kino e wale kena, He kino no ke kua no ka haumana, Ke i mai nei ia'u e pili maua, Ka hana ke koeke hananau akua, Ka hiaai a Kaulanaikipokii. Kupaku hoi ka uahi i kau hale, He hale kukaiaoa i ke aluka e, Alu e ka leo puoho hiki lele Kapaia kulikuli maeleele ka luna, He eha okoa no hoi ka ka laau, He uli he mohole kana hoailona, He eha okoa no hoi ka ka leo. He nawali, he lolohe ka mea nui, Me he koi pao la ka leo ke lele mai, Lele mapumapu haili ka manawa, Ka leina a ke aloha mai luna mai, Pa iho i ka hai laumanawa ka huihui, Hoi aku la a ka lau o kuu manea, Eha kokoni ka ili ua eha mohole ia ia la, Holo iloko o ka io la me he ihe la, Me he loula la ia e hoomaneoneo nei, Aohe no he maneo he aiwaiwa, Kolii mohakea ka wai i ka pali, Lele moanakea i ke alo o ka pali, Lele iki mai ka wai a kinewe ole, Me he aho ouo punawelewele la ka wai i ka pali, Ke hoihoiia la ka makani i ka wai a kau i luna, Kau i ka pali o Konahuanui, Nui ka ua waahila papani i ke ala, Papani okoa i ka wa o Nuuanu, Kea i ka hele pali o Malailu—a—la—e Aohe lua o ka hoa kalakalai olelo—e, Nana no e hahai ae kona a—no —la—e.

I mea no hoi paha e maopopo ai keia mea. O ka mea aneane hemahema i ka pohaku, aole no e ole ana kona pepe, pela no paha ka mea alo hemahema i ka ihe a me ka pohaku. MAKE ANA O KAAHUMANU. Ma ka malama o Iune A. D. 1832 ma kona hale puka pani omaomao i uka o Manoa e kokoke ana mauka o Kawaihoolana. No ke kau nui o kona manao ia Manoa i hoi aku ai ia malaila me kona nawaliwali, ua mau no keia ano mai ona he mau makahiki eha a elima paha, ua oleloia e na Kauka aia ma kona naau ka mai, o ka hoomaka ana, a ma ka na Kauka ike ua puka i ka iwi ia kona naau, pela io paha. Ua hoihoiia mai nae ia ma kona hale laau iloko o ka pa o Pohukaina. He huakai nui keia mai Manoa mai o ka hoihoi ana mai iaia. A i na la hope o ua malama la, ua waihoia ae la ma ka ilina mau o na lii malaila. Nui ka minamina o na haipule iaia, aka, ua ike no kona Haku, he pono ke lawe iaia mai keia wa aku, i maopopo ae na mea e hanaia ana ma ia hope mai. HOLO ANA O KA MOI MA LAHAINA. Mahope o ka pau ana o ke kumakena ana a me ka nalo ana aku o ka mea i hala aku la, nolaila holo aku la ka Moi ma Lahaina i ka malama mai o Iulai e ike hou aku i kona hoahanau malaila, a ua lawe pu aku he mau hulumanu e komo i ke Kulanui ma Lahainaluna; he mau pule elua paha malaila hoi mai. KUKALA ANA O IOKEBEDA KINAU. I ka hala ana aku o ka Moi i kana huakai, houluulu ae la ke ohi wahine i na alii na kaukau alii a me na aialo, a me na kanaka ma Pohukaina, a kukala aku la imua o lakou la a pau, penei: E Hawaii o Keawe, Maui o Kama, Oahu o Kuihewa, a me Kauai o Mano, o ka hoomaka ana ia o ka lohe ana o na mea a pau i akoakoa ia wa kukala ia mau olelo. E hoolohe mai i keia Hawaii o Keawe a Kauai o Mano. Ua make aku nei ko kakou makua alii wahine (Kaahumanu) ka mea nana kakou i kiai a i malama a me kana kokua ana ma ka pono o ka Haku iwaena o kakou a me ke Lii a kakou (Kauikeaouli) a o ka Kaahumanu mau hana a pau, ua ili mai ia mau mea a pau ia'u kona hope. A no keia mea wau i makemake ai e hui kakou e lohe i nei mea, a oiai e nana pu mai kakou i ka hooponopono ana i ka pono o ke aupuni o ko kakou Moi. A pela wale aku a pau ka haiolelo ana. KO KEKAULUOHI HAIOLELO ANA. I ka wa hoi i pau ae ai ka Kinau mau haina, ku Kekauluohi a hai mai la, eia wau kekahi Hawaii o Keawe, Maui o Kama, Oahu o Kuihewa, Kauai o Mano. Ke ae nei a apono aku i na olelo a kakou e lohe ae nei, no ka mea, ua hala aku la na makua o kakou a pau i ka lakou huakai, a ua ili mai nei maluna o kakou ka lakou mau hana a pau malalo o laua nei na keiki a Kamehameha, a o ka ia nei i hai iho nei e nana aku nana mai kakou o ka'u ia kumu e apono aku. Ma keia mau haiolelo ana, ua mahalo nui ke anaina ia laua la, no ka mea, ua malihini i na mea a pau na huaolelo mua i hoomakaia'i ke kumumanao, a pela no mahaloia o na manao a pau o laua. A no ka mea, ua malu maikai ke aupuni o ka Moi i ko lakou makuawahinc ma kana hooponopono ana, pela ka lehulehu i hoi aku ai mai ka pau ana o ka halawai. Ma keia ano malama aupuni ana i ike ia ae nei, ua oleloia, ua kamailio pinepine o Kamehameha me Kaahumanu mamua o kona make ana, i ka i ana aku, "Ina wau e hele aku i ka'u, huakai mai keia ao aku, ina e nana ole mai ke'Lii au ia oe, alaila, ku wahine ae no i ko aupuni, no ka mea, ua paa no kou hope i ou kaikunane, mai Hawaii nei a Kauai, aka, ina no hoi e nana oiai ana ke'Lii au ia oe, alaila, aohe no he mea nana e kipi ke aupuni o olua." Ina paha ua oiaio ia mau pane ana, alaila, he mea ia e mau ai ko Kaahumanu kuleana, e like me ke kuauhau alii o lakou, he alii maoli, a ua pono no hoi iaia ke noho alii aupuni, e like me Kea-kealani-wahine ke kupuna o lakou, no ka mea, ua noho Moi aupuni oia ia Hawaii a puni, a nana hoi e malama na heiau, a nana no hoi e hai ke kanaka ma na heiau a pau eono, iloko o na mokuaina eono o Hawaii; oia o Hikiau ma Kona; o Punaluu i Kau; o Wahaula hoi ma Puna; o Kanea ko Hilo; o Honuaula ko Waipio ma Hamakua; a o Moo-

kini ko Kohala. Ma keia mau luakini papohaku e hele mau ai ua Aliiwahine la; a hala ia i ka make, ili mai i kana keiki, oia hoi ua Keawe nei i oleloia ae la e kakou maluna. HOI MAI KA MOI MAI LAHAINA MAI. Ua hiki aku ka lohe ma Lahaina, no ka haiolelo a na'lii ma Pohukaina. A no keia lohe, ua hiki koke mai ka Moi ma Honolulu nei, oia no hoi ka malama o Iulai, a ike pu iho la me Kinau, Kekauonohi, Kekauluohi a me Liliha no hoi a ua oluolu pu lakou a pau, a ua lokahi like no hoi na manao malalo o ka Moi a me na kanawai a laua o Kaahumanu e hoomalu ai i na'lii a me na kanaka, i mea e pono ai a e pomaikai ai hoi ke aupuni Hawaii. Ua kokoke ae paha kakou e halalo ma kahi e pili ana i ka mea nona ka moolelo i haiia mamua, aka nae, e luli uuku ae paha kakou e nana ma kahi e pili ana ia Keakealani-wahine a me Keawe kana keiki, i kamailioia ae nei maluna, no ko laua malama ana ia Hawaii a puni. KO KEAKEALANI-WAHINE ANA. Ua malamaia oia ma ke ano o ke kapa moe i oleloia e kakou mamua aku nei, no ka mea, aohe alii kupono e ae e like me ia, nolaila, ua malama kaawaleia oia me ke'lii kapu moe mai kahi aku e noho paapu ia ana e kanaka. O kahi i ku ai o kona mau hale, aia maloko o kekahi papohaku nui a kiekie mauka ae o Keolonahihi, i Holualoa, ma Kona Akau, no ka mea, ua manaoia, ua kupono iaia ke'lii ano malama pono, ke malama i ke aupuni, ke maopopo kona pono a me ka maikai. A ma ia hope mai, ua noho Moi *** no oia, a ua lilo no hoi iaia ka malama ana i na heiau a pau o Hawaii, a ua haawiia iaia ia hana me ke komo wahine ana aku maloko o ua mau heiau la, no ka alana a me ka mohai ana. Aole nae ia e ai pu me ka poe kahuna i na mohai, na alana a me na kanaka aikapu, ma kona lawe ana ia oihana, no ka mea hoi, ua hoomauia no ka ai kaawale ana o na kane a me na wahine, mai a Wakea mai, no Hoohokukalani. A ma kona hale noho no oia e ai ai i na mea ai kupono i na wahine. O na kane ai pu me na wahine, oia no na kanaka lawelawe i kana mau mea ai, a me ka poe kupono no hoi iaia ma ka lawelawe ana ma ke ano e 'la ai. Ua oleloia no hoi, i na wa haipule a pau, aole ia e kakua i na pa-u e ae a pau, o ka Ninikea wale no kona pau, (oia hoi ke Oloa keokoe i hanaia e ka poe wahine loea i ke kuku ana.) HAALELE O I KE 'LII O HILO. I ka hele kaapuni ana o ua Keakeala-ni-wahine nei, mamuli o kana oihana i ka wa kupono o ka makahiki, ua *** iho oia ia Kona, a ua hele aku oia ma ka hana i kana oihana a hiki ma Hilo. I ka wa nae i pau ai ka oihana haipule malaila, ku ae la ua Aliiwahine nei a *** ma Hamakua a ma Kohala. Ia wa, *** pu mai la me ua I nei ke'lii o Hilo ma ia huakai, a waiho aku la i kana keiki o Kuaana, nana e hooponopono i na *** o laua, a ina e pau, alaila ina mai i ka makuakane. Pela o I i ukali mai ai i ka huakai alii a hiki ma Kona me kana keiki. Ua olelloia no hoi, he alii oluolu o I a naauao hoi. Ua oleloia no hoi, penei, "Halau ka ma I;" no ka mea ua like me ka halau ka nui o na waa maloko e kau ai no ka la, a pela paha ke ano makee haku no ka mea, aohe pela na'lii o na mokuaina e ae. (Aole i pau.)