Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 14, 3 ʻApelila 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]
Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.
A na ua mau alii la i lawe i ua mau dala la iluna o ua moku la, a oiai ka mea nona keia pulima e noho ana i ua moku la, no ka hoomalu i na kanaka o ua moku la ke lele lakou mauka, a oiai ekolu ona la ma ua moku la, a kau ana ua mau dala i ka moku, a i ka pau pono ana oia mau mea i ka heluia, a paa i na sila o na aoao elua, alaila hookuu ia iuka. O ua Mr. Rikeke la ma Lahaina ia me ka Moi, aka, ua hiki mai lakou ma Honolulu mahope koke no o ko ia nei kau ana mai i uka. E oki ae kakou, no ka mea, ua kolekole ka ia la noa. Eia hou hoi, e na hoa nana nupepa Kuokoa, ua ike kakou i na hana a Kaahumanu i haiia ma ke Kuokoa o ka la 26 o Dek. i hiamoe aku la, ma ka moolelo Hawaii, a no ka mea, ua hahaiia malaila ka nui o na pauku mai 1—6. A ma
ia mau helu e noonoo pono ae ai kakou, a e hauoli nui ae no kakou, no ka mea, ua kukulu nui ae oia i ke kahua o ka oiaio a na Lunaolelo a me na kaula hemolele o ke Akua, a me Iesu Karisto. Ma ka helu mua e hauoli ae no kakou, no ka mea, na ua mau alii la no me kana hanai Kamehameha II, i palaha e iho na kii a me na lele, a me na kuahu, a me na heiau, a me na luakini. Ma na moku aina o Hawaii 6, a me na mokupuni a pau, a Kauai a me Niihau, mamuli o ka laua mau kauoha, a pela ka ai pu ana o na kanaka a me na wahine i ka ipukai a me ka umeke hookahi a pela no hoi i kiola ia ai na kapu kaumaha o na akua, a me na kii. No ka mea, aole na kakou i hooikaika me ko kakou koko ma ka pahi kaua, e like me ka wa ia Kale I. E ike oukou e na lawe moolelo ekalesia ia mea, aia ma ka aoao 224 wa ewalu, a pela wale aku. Ma ka helu elua hoi, e hauoli ae kakou no ka mea, ua ko maoli ka ia la wanana ana mai. No ka mea, ua ike pu kakou i na poino i ili mai i ke aupuni. Ma ka helu ekolu, e hauoli ae kakou, no ka mea, he makua maoli keia alii wahine no kona lahui kanaka a pau, ma kona holoholo ana i kela mokupuni keia
mokupuni, e hai hele ana i ka pono o Karisto Iesu, i lohe na kanaka a pau o kona lahui, a i malama, ua pomaikai. Ma ka helu eha, e hauoli ae kakou, no ka mea, na laua me ka hanai ana i ae pono ae ka noho mai o ka poe Puritano i pae mua ma keia pae aina, ma ka hooiaio ana mai a Olohana. Ma ka Helu 5, e hauoli nui ae kakou no ka mea, ua laweia na pono o keia aupuni e ua ano hoomana Katolika Roma la, ma ka makahiki 1849. A no ka mea, o kana hana mau no ia he puni koko, a ona i ke koko o na haipule io o Iesu, o na'lii a me na makaainana. Ma ka Helu 6, e hauoli nui ae kakou, no ka mea, aole o kana mai lakou la e kapa mai la i ka aoao Puritano, he poe kipi i ke aupuni Hawaii. No hea mai la ia mau olelo ana pela? E aho paha e manao ae kakou, na na pua no a ua makuahine la o ka lahui, no ka mea, aole na ka aoao Katolika Roma i ao ia lakou a pau, oiai o keia mea nona ka pulima ko lakou mea nana e malama ma ke Kula Alii, i hoomaka ia i ka makahiki 1840, e ka aoao Puritano. A eia hoi, o ka mea nona ka pulima, a nana hoi ka Moolelo Hawaii, ke olelo nei oia, he ekalesia Karisiano, ua aoao Roma la, aole ka i like me ka aoao pegana. Nolaila, e nana ma ka Baibala i ko-
ana aku he holoholona a he moo huelo awa. Aole no hoi he aka a pau mai o ua ekalesia Katolika Roma la. Ina pela ke ano o ka ka Baibala kuhikuhi ana ea, a pehea la e kaawale ai ka ka pegana a me keia hoomana, oiai he kii no he kii, he puni koko no he puni koko ia mau aoao a elua, me ke kue ole o ka kekahi i ka kekahi. Aka hoi, i mea e ike ai kakou, aole paha i kaawale aku mai ia aoao hoomana ae, ka mea nana ua Moolelo Hawaii la. A no ka mea hoi, ua haalele oia i kona makuahine nana i hanai i ka waiu a me ka ai paa ma ka makahiki 1858. Aka hoi, ua manao wale paha kekahi poe, e huli mai ana i kona mea nana i alakai lima i kona wa ike, aka, aole no nae ia i kukala ae ma ke akea e like me Petero. Ina pela, aloha ino! Aka hoi, ua pule na haipule i ke Akua no ia ano, ma ka hebedoma mua o Ianuari o keia makahiki. Maanei hoi, e kamailio hou ae kakou no ua Kaahumanu la, no kana hoala ana i na Kula Pi-a-pa a me ka heluhelu palapala, ma ke kulanakauhale alii o Honolulu, mai ka poe kahiko a ka poe opio, a mawaena hoi o na aialo a pau o na'lii. Mamuli o ka ikaika maikai o ua Puritano Amerika mai Bosetona mai, mamuli o ka ke Akua kahea ana mai ia H. Opukahaia, i ka makahiki 1806, no ka mea, ua hiki ia ma ia mokuaina o ua Amerika la mai keia aupuni aku. A ike hoi ua makuahine alii nei o ka lahui, ua loaa ka ike palapala i kona poe kanaka, nolaila, hoouna papakahi a papa lua aku la oia i kekahi mau kanaka ona, mai Honolulu nei aku a i kona mau aina ma Waialua, a ma kona mau aina no hoi a pau ma na mokupuni e ae. A pela no hoi kekahi poe alii e ae i hoouna aku ai i ko lakou mau kanaka ma ia ano. Nani
ka waiwai o ka lokahi ana o na'lii o ia wa. Aka hoi, i mea e ike lea ia ai, aole nona ke kanaka ia mau hana, aka, na ka Haku mai no. Kupanaha no—I ka wa e ao nui ana na kanaka i ka pi-a-pa haole, ua hoemi
ia ke ao ia ana o na kanaka ma ia ano, a o na'lii wale no a ua Kaahumanu la. E nana iki ae kakou malaila, no ke aha la? I mea e holo koke ai ka ike o na kanaka i ke Akua, ma ka olelo ponoi o ka aina. Kupanaha no—I ko ua Kaahumanu la kaapuni ana i na mokupuni, maluna wale no ia o na waa e hele kaapuni ai, no ka mea, ua ike oia i na loina no ka holo waa a me ka heenalu, mai kona kaikunane Haku mai o Kamehameha I. Kupanaha no—I kona hiki ana i Kawaihae, Hawaii i ka makahikiki 1830, a pii iuka o Waimea, e hoolaa i ka luakini malaila, i kapaia o Mahiki, no ka mea, no Mahiki wale mai no na laau a pau o ia hale. I ka pau ana o ia hana, kaha mai la ua Kaahumanu nei a iho mai la i kai o Kawaihae, maluna o kona wahi
kaa kauo, a hiki ana i kai o Kawaihae, a kau no maluna o ka waa, a holo aku la no ma kai a pae ma Waipio, no ka mea, ua hala ae mauka ka Moi a me na'lii, ma Mahiki aku a iho i Waipio. I kekahi la ae, lana ana na waa o ua Kaahumanu nei mawaho ae o Waipio, a ua puni hoi ka pueone mai o a o i ka nalu, a he kaikoo puni hoi aohe awa e pae aku ai, no ia mea, kena iho la ua Kaahumanu nei i na i hoe waa o kela aoao a me keia aoao, e lauhoe iwaho, a mai waho mai. I ka lua o ka hoi ana iloko, a kokoke i ke kua pono o ka nalu, e a-io pono ana mawaena o lakou; paipiai ikaika ae la kana kena ana e hoe malaila, a pili loa aku la na waa i ke kua o ka nalu. A i ka pii ana a ka nalu a lahilahi e poi ana, a pahola aku la ka hua iuka; a pela no lakou nei i komo aku ai iloko o ka hua-nalu, a loaa mai la ka ihu o na waa i na kanaka o uka, a palekana iho la. He akamai aku he akamai mai ka uka olelo, a ua lilo iho la ia i mea kamailio nui ia. Kupanaha no—O ko ua Kaahumanu la hoala ana i ke Kulanui o Lahainaluna a me kona haawi ana i kahi apana kula ma Paunau, pela no na'lii mea kula e pili ana malaila a me ka wai o Auwaiawao, a me ka ia o Kaipaki ma Molokai, na na haumana o ia Kulanui, kahi o ka poe e imi ana i ka naauao, a ua kapae ae la hoi i ka noho'na naaupo. Aka, i mea hoi e akaka ai keia malalo ae nei—
na hale kuai lama, a me ka ona ana o kona lahui, pela no ka mea make alii oiaio, a me ka make lahui oiaio. A nolaila ua moe aku la ia me ka maluhia, i kona wa a ka enemi ikaika e manao ana e lawe i kona ola, aka ua hoopakele ae kona Haku Iesu mai ka lima ae o Poki, i mea e ko ai ka Solomona. "E uhiki ia ae no ka poe hewa mai ka aina aku. Nani ka maluhia io o ka haipule io a moe aku la. Kupanaha no.—Mamua o kona hele ana aku mai keia ao aku, i mai la ia i kana alii, a me na keiki ana, a me na makamaka e pane ana iaia, a me kana kumu Binamu. I mai la ia, "Hele au la." O ka pau no ia o kona pane ana a hiamoe iho la ia. Nolaila, "he mea manao nuiia imua o ka Haku ka make ana o kona poe haipule," wahi a Iehova ma o Davida la. A ke i mai la na hoa lawe nupepa Kuokoa nei paha; hoike mai la oe i ko ia la huli ana ma ka aoao ekalesia Roma me ke kumu ole. A he mea kupanaha no hoi paha; a oiai ua ike kakou i ke kulana kiekie ona mai Lahainaluna ae a ka Ahaolelo ma Luaehu, A. D. 18l2. A pela mau mai no hoi, a i kahi manawa he luna kuai aina aupuni ma ka apana o Kipahulu Maui, a he lunakanawai apana ma Wailuku. Pela no e oiaio ai paha ia i olelo mai la. Kumu o ka haule ana.—Elua mau kumu e maopopo ai ia ano. 1. O ka ike ole i ke Akua ma ka naau. 2. O ka hi-
linai i na mea o keia ao wale no. Haule mua ana.—Ma ke kau Ahaolelo o ka A. D. 1855, oia ko Wailuku ma ia apana koho, a o ka mea nona keia pulima, he luna makaainana no ka apana koho ma Kohala akau, he pani ma ko Wm. Lee wahi o ka Aha kiekie, oiai ua hele aku ia ma Amerika Huipuia, malaila i ikeia ai ka hana ana, no ka mea, oia kekahi ma ka hapanui e hooholo ana i haawina no Dr. Lekope he $2,500 dala, no kona o lima ana i ke kau hebera, aole nae mai ka Papa Ola mai kana. A me
he la ua apu uhi mai la kela i ka hapanui o ka hale i na wai momona a mau mea e ae paha. Nui na olelo o na aoao a elua e mokuahana ana, no ia haawina i ka o lima ana, nui ka poe ma ka haawi he 2,500 dala no ua kauka la. Nolaila ua hoopauia ua hapanui la e koho hou na pani ma ko lakou mau noho e ka Moi Aha. Pau pu me ka lunakanawai apana. A ma keia haule mua ana, aole i huli aku ma ua aoao la, aka, ua pau nae kana mau hana i ke auhee mai ona aku. A e noho ana ma Lahaina ma ke ano koou, mahope iho o ke kuuia ana o ka Ahaolelo. LOAA ANA O KAHI NOHO. I ka haalele ana o V. K. Kaahumanu ia Honolulu, no kana huakai makaikai hou ia Hawaii, i ka malama o Aug. 1855.
Mahope mai o ko laua la noho ana ma Lahaina, ua hiki aku keia huakai malaila i ka po ana iho, a i ke ao ana ae, lele aku la ke'lii iuka, i ka auau ma ko laua pa auau, ma kahi o Kuakamauna. A oiai e luana ana ia huakai malaila, a hoi ae i ka moku, hiki ana hoi ka i ala wahine ilaila me ka umeke poi a me ka puaa, mai ka aoao hikina hema mai o Lahaina, a honi ana ka ihu i ke kahu wahine o ua 'Lii nei. A no keia mea, he hailona ia no ka launa mamua o laua; a no ia mea, nonoi koke ae la ua kahu wahine nei o ke'lii ia Keaweiwi, no kekahi aina kupono o ke'lii ma Waihee, oia hoi o Makaaka. A no keia loaa ana ia laua o kahi kupono, pela no laua i haele aku ai a noho ma ua aina kupono la. Malaila laua i hooikaika ai ma na hana pono, a kaulana loa ae la ka laua mau hana ano haipule, e hoomakaukau ana e hoopaa maikai loa ae i ka luakini paia pohaku ma Waihee, a ko ke'lii mau la hana a me na kanaka i ka wa i ua Keaweiwi la. A ma ka laua nei hoolaulea ana me na hoahanau a me Rev. W. P. Alekanedero ke kumu ma ia hana maikai. A ma ia hana manawalea ana, ua nui na dala i loaa, a ua oi ae paha mamua o ka paa kupono a maikai o ka hale o ke Akua. HOOLIMALIMA ANA. Ua oleloia, ua hooholo pono ia ka aelike mawaena o ka aoao mua a me ka aoao alua, oia hoi ke Kapena o Moi moku, iaia ka lawe mai a me ke kuai ana i na
ka buke nae o ia mea, aia no ia Mr. Alekanedero. HOOPII ANA O KA AOAO ELUA. Mahope mai o ka paa pono ana o ua luakini nei, ua kikoo mai ka aoao alua i ka aoao mua, i kona kuleana e like me ka olelo aelike, aka, ku koke ae la ka aoao mua i ka puu noa o holowale. A no ia mea, ua hoopiiia ka aoao mua i ka Aha Jiure o ia mokupuni, oia no paha ka makahiki 1858. A ma ka hooholoia ana mai a ka Aha, ua hoopaiia ka aoao mua, ma ka uku ana i na koina a me na poho a pau o ka aoao nana ka hoopii. A maanei hoi kakou la e alawa iki ae ai i ke ano naauao a me ka ole, a i ka ike ana hoi i ke Akua oiaio a me ka ole, no ka mea, aole i hooko ia ka ae like me ke kanaka, ole loa aku hoi paha ka ae like me ko ka lani, ka mea olelo pu ole he waha a he waha; pela no ka ka Baibala mau pono, nolaila, pau ke dala ma kahi e e helelei ai, alaila, hopu iho la ia Ka kakii, ka laau a Peleioholani. Haule akolu ana—A no keia mea, ua hoohuli ae la oia i ka noonoo ana, he pono paha iaia ke imi ae i mea e pomaikai ae ai oia no keia lauwili ana, nolaila, huli koke kela i ka aoao Katolika Roma, ia wa no. I ka malama o Novemaba o ia makahiki no, loaa mai ana i ka mea nona keia pulima, he palapala e nonoi mai ana iaia, e ae aku i ka pono o kona kuai ana i ka luakini o Waihee, a lakou i hoohui ai me na hoahanau, i oleloia ae
nei hoi e kakou maluna, a e kuai aku kela me ka aoao Katolika Roma, no na dala he tausani, no kona poho ka i na hoahanau wahi ana. Aka, i mea hoi e maopopo loa ai, ina paha ua oiaio na mea i weheweheia mamua aku la a me keia hoi, alaila, e maopopo no auanei ia kakou, aole io no ka i naauao ae, no ka mea, ke hooili hou ae la, no na hoahanau ka kona poho. Kupanaha no! Iaia no ka ka malama o ka puu dala, a hooili aku la i kona poho maluna o na hoahanau. Ua oleloia, ua loaa pinepine aku ia Kaumaea keia mau dala, i mea hoopukapuka bipi ma Lahaina ia mau malama, mamua o ka hoopii ia ana. A o ka mea nona keia pulima, ua pane aku oia ma kana palapala, a penei ke ano: O keia mea au i pane mai nei, e kuai ka luakini o ke Akua i ka aoao Katolika Roma, e lilo ana ia i mea hoike no kau olelo kue i ka pono o na'lii a me na kanaka no na la hana i ua hale la, a me na hoahanau nona na dala i poho ai. (Aole i pau)