Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 11, 13 Malaki 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

KAUA ANA IA KAKANILUA. Ua ano like no keia ano hanene me ka wa ia Meheula. No ka mea, aole o Kekuhaupio i kokua ia la kaua. Ua olelo ia, ua nui ka hee ana o ko Maui ia Inaina ma, mai Kalepolepo mai a i Wailuku a malaila lakou i hoomaha ai me ka pololi. A no ka lohe kaua ole o Kalaniopuu, i ae la ia, "Inu aku la a'u wahi alapa i ka wai." Ua inu io no, aka, o ke kokua ole ia aku ka hewa. KA HEE ANA O INAINA MA. Aia hoi, ua makaukau ke kaua huluhulu ilio a Kahekili e puka mai ana mai Kalanihale mai, ma Waiehu mai, a hoouka ae la i ke kaua pu ana me Inaina mai, oiai e nanea nui ana i ke kaulai i na wahi malo o lakou, ua auau nui, a e manao ana o ka hoi ka hope. Hoea ana ke kaua, o ka hapuku wawe ae la no ia a paa ana i ka hope na malo, a o na ihe i na lima, o ka hoouka haele aku la no ia, aohe make; a hala ka halawai o Wailuku, a hala o Kalua ia lakou nei, pii ae la hele i Waikapu ma kahi apaapaa. E hooke ae ana ko Waikapu kaua ia lakou nei, nolaila, pii ana lakou nei i kela a me keia lapa one, ilaila pau ke aho aohe kokua, nolaila, ahu iho kupapau i Kakanilua, a o Honuanele wale no kai pakele mahunehune aku, a lohe ana ke alii. Ua pau makou i ka make, a owau wale mai no koe ia. A he make aku make mai, a he hee aku hee mai wahi a ka olelo kaua Alaila ko ka Puna olelo. HELE O KEKUHAUPIO A KAUA AKU. I ka lohe ana o Kekuhaupio i ka make a me ka hooauheeia ana mai. Ia la ae, hoomaka o Kekuhaupio i kana mea he koa, ua oleloia ma Kamaalaea kana hoomaka ana ma ke kuamoo ma Puuhele, no ka mea, he nui ka ilima loloa ma ia ala, ua ololi no ka hele ana o ke kanaka ma ia alanui, nolaila, ua manao o Kekuhaupio, oia kahi kupono iaia ke koa aku. Nolaila i kapaia ai oia e na wahine waha lea, o Hewahewa koa o ka moku ilima. A malaila kana hoouka kaua ana me Maui. Aohe no hoi he koa a koe aku i ka noke a ka ihe o mua mai iaia nei, a o ka ololi nae o ke ala, nolaila, hookahi aku hookahi mai. A eia ka mea kupanaha o kahi a-ipuupuu, i ka wa e ai ai e lele mai ana no na ihe, olopu ae la keia i ka ai a haawi ae la i kahi umeke e ua a-ipuupuu nei, o na ihe no e lele mai ana a hala ia Kekuhaupio, pela no i ua a-i-puupuu nei, oiai e mau ana kela olopu ai, a me keia olopu ai a Kekuhaupio, a pii ana ka la i ke awakea, lohe o Kahekili i keia mea, alaila, hoouna ia mai la o Oulu he kanaka ka ala mana, i ko laua halawai ana kokoke e lele ae ka ala, e noi koke ae ana o Kekuhaupio i ke akua

ona. E Lono e, kau ala hoi, a i ka lua o ka ala, e noi hou aku ana keia. E Oulu e, ka'u ala ia, pela i lele ole ai ia ala. Nolaila, hoi aku la ua Oulu nei a hoike aku la i ke'lii, aohe kela he kanaka heaha la, ua hala na ala a kaua, o ka ala mua hala, a o ka lua hoi, e Oulu e ka'u ala hoi ia, oia ke kupanaha. HIKI ANA O KIWALAO MA. Ia laua la e kamailio ana me Oulu, poha ana ka leo kapu-moe, o ke alii ae paha keia, alaila olelo ae la o Kahekili ia Kalola, e wehe koke ae oe i ka eka o kuu poo, no ka mea, ei ae ke alii, he lauoho kui ke ano, aka ma ko ua Kahekili nei ike ana aku o Keaweheulu mamua, iaia ka laau kapu-o, a o na kaikaina o laua mahope mai o ke alii, ia laua ka ukana, he ahuula a me ke kahili i kekahi a o ka ipukuha a me ka moena i kekahi o laua, alaila i ae la o Kahekili i ke kaikuahine, ua oki iho no pela kuu oho kui, no ka mea, he kanaka no hoi keia mamua e hele mai la, ina o na wahi pokii o kaua la, alaila ua pono ke wehe ae oe. O Kamanawa a me Kameeiamoku. A ma keia pii ana mai o ua alii nei, ua moe kela aoao kaua keia aoao kaua, a i mea e pau ai ke kaua ana, pela i malamaia ai ua kapu la i olelo mua ia kakou. HUI NA ALII ME KE ALOHA. Ia wa no hui iho la ua alii nei me Kahekili, a me na kaikaina mai o Kalaniopuu, me ia lakou i launa nui ai, a me ka olelo ana e oki ke kaua, a ua ae like na makuakane o ua alii nei ia olelo, nolaila, i ka hoi ana o ua alii kapu moe nei e hai aku i ka pau o ke kaua, a pela no hoi ke kukala ana i ka pau ke kaua mamua o ko ke alii hoi ana i kai. I ka lohe ia ana o na olelo a ke keiki, no ka pau o ke kaua, ia wa ua ike ae la na makuakane o ua alii nei, a launa aku launa mai, a pela o Kalaniopuu i pii ai a i ike pu ana me ke kaikoeke, a liuliu wale ka noho pu ana i Maui me ka maluhia o na aoao a elua, a mea wale ae hoi, pela ka manao o ko Hawaii, e ake no e hoi a ua oleloia pela e noi no ko Hawaii. HOI O KALANIOPUU A I WAILUAIKI. I ka makaukau ana o na mea a pau no ka hoi, ua paniia iho paapu ke one o Kahului i na waa o Hawaii a Paia, a i ka pau ana o na ike hope no ka hoi ana me na kamaaina, pela o Kalaiopuu ma i eu ae ai a kau i na waa a haalele ia Kahekili ma. A oiai ua hoonohoia Kahooluhina i alihikaua nui ma ko Inaina ma wahi A i ka hala ana aku o Kalaniopuu ma i ka moana, oiai aole ko Kameeiamoku mau kaulua i holo pu aku, no ka mea, e kali ana laua ia Kahekili a holo pu e like me kona makemake, a no ka mea, he huakai hakilo kana, a e manao ana e poi po ia Kalaniopuu ma ke mae iuka o Wailua iki, no ia mea, ua hoouna e oia he elele, e makaukau mua na kanaka o Koolau ma keia ano. Holo pu iho la ua Kahekili nei me na kaikaina ma ko laua mau waa, me ka ike ole mai o Kalaniopuu ma iaia a hiki ana i WAILUA IKI. A no ka haiki oia wahi, ua hooponopono maikai mai o Kahooluhina i ka pae ana o na waa iuka, o kaukahi mamua o ka hoopapa pono ana mai kela aoao mai a keia aoao, a pau mua kaukahi iuka; alaila, o na kaulua aku, e like me ko na kaukahi hoopapa ana, pela no keia a pau wale no na waa iuka. A no keia hooponopono ana o na waa a pau pono iuka, ua manao o Kahekili e moe ana la iuka, aole ka uanei pela. PAU HOU NA WAA I KAI E LANA AI. I ka hora 4 a mamua ae paha, kukala mai ana ua Kahooluhina nei. Na waa a pau loa i kai, mai kaulua a kaukahi, pau ana i ka moaana, a paa i ka pohaiia na waa, a pela na kanaka a pau loa iluna o na waa, a me ke alii pu, a i ka po ana iho ua ho-a ia na kukui ihoiho, aohe wena ula aku a koe mai. Alaila ike iho la o Kahekili ia hana ana a mahalo ae la, a ike iho no hoi ua hooneleia kona manao poi po. A no ka mea, aia lakou la i kai kahi i hiolani mai ai. A i loa no i ka wehena mai o kai ao, o ko lakou la haele aku la no ia a Hana, a pae ana i Hawaii. E kamailio iki ae hoi kakou i keia makaukau e waihoia a hala i ka make o Inaina ma, alaila hoonoho ae ka mea makaukau, aka o kahi no paha a ka make e kii mai ana ia lakou pela. HIKI O KALANIOPUU MA I KAU. Ua hoi aku la na'lii nei me na keiki, me ka makaikai hou ana i ka aina a hiki ma Kau, a me he la ua ano elemakule

mai paha oia, a no ia mea, aole ia i makaala i na wa kaua ana ma Kepulu i Kahauloa ma Kona Hema Hawaii, a me na kaua ma Maui a nolaila, ua like ole me na kaua lanakila ana ona ma Puaaloa i Paieie, a i Mokaulele hoi. Aka hoi, he kanaka ikaika loa oia i kona wa ui, a ua oleloia, ua lawe mai oia i kekahi hui o ka honu mahope o kona puoho ana a luu aku, ina e loaa i ko ia la lima kela, ua ea mai no me ka hui o ka honu ma kona lima, pela no ka puna ko i ka poho o ka lima wale no, ua like loa me ka mea nau wili ko ka maloo maoli o ka wai oia mea iaia. A pela paha i lilo ai ke kuekue o ka wawae o ke kanaka, ma kona lima, mai ke kino mai o ke kanaka mai nona ia mea. A pela no ka ke kama ia Naili he kaikunane no Kamakaimoku mai Oa- hu nei aku, he aha hakoko ma Nalihilihi i Waipio Hamakua Hawaii. O ka hina ana o Keoua i ua makuakane o laua ka mua, alaila o ua Kalaniopuu aku nei hoi, a i loa no i ke kuikui ana o na lima o laua a paa pono, o ka manawa iho la no ia i ka ia ai ka makuakane ilalo a me he wahi kanaka uuku la ka hoi ua mea nui, ua oi ae mamua o Kalaniopuu, aka, ua lilo i mea ole ko ia la nui a me ka ikaika no hoi, i keia ikaika, a pela no ka i ke kaua ma Kauiki Maui, aole loa ia i makau i na pohaku i lele mai a pa no iaia, a mai manao ae no hoi a e hoi mai ana ia pa, pii no, a pela no ka eha ole, a oia ka mea keu o keia kanaka, o ka ikaika, mamua o na kanaka ikaika a pau o keia pae aina. A no keia ano no o Alapai i lawe ai iaia ma kana mau huakai kaua ma Maui, a hiki wale i Naonealaa i Kaneohe Oahu, a ua manao na makamaka, ka poe akamai oia aina, o ka pikoi keia nei mea e paa ai, i ka wa i ike ai o Alapai me Peleioholani, aka he mea ole ia paa i keia kanaka, a pela no o Alapai, o ua keiki nei no kona hoahele e halawai pu ai me Peleioholani, a o ua Naili la hoi kona hoa i haele pu mai ai e ike me Alapai, oia no ka mea i pau ai ke kaua ana iwaena o laua, no ka mea, ua ao ae o Naili ia Peleioholani pela. A ma keia maalea ana o Naili, ina ua lilo kahiko o Oahu nei ia Hawaii ia manawa. Mamua ae nae o ka halawai ana o ua mau alii nei, ua lele mua ae o Keoua iuka o Mokapu, ma ke alo pono, e nana ana ia uka o Kaneohe; a i kona ku ana iuka, paa mai la oia i ke kea mua o kona mau waa, a pela mai na waa a pau o ka hoonohoia ana a hiki wale i Naonealaa. A malaila mai o Alapai ma a ku ana hoi i Naonealaa, a ike ana me ka maikai maoli. A pela wale iho la no ka hoopau ia ana o ke kaua iwaena o laua. NA HANA A KALANIOPUU I KONA WA ELEMAKULE. O ka hula kana mea makemake loa i kona wa elemakule. Ina ua makaukau ke anaina hula, e ku ana, a e noho ana paha ka aha makaikai hula, e nana ana i ka poe kupono no ka hula—he alaapapa paha, he kuolo paha, he ka laau paha a pela wale aku. A i ka wa e haa ana ia ano, alaila, puka ae la kela me kona wahi pau a ku ana imua o ka aha hula, me ka nana ana i ka poe e haa mai ana. Eia nae ka ia nei e noi mai ai i ka poe hoopaa mahope mai o ka poe e haa ana, oiai e kau ana ko ia nei mau lima imua ona, a pane ae la, "o haunele la, o haunaele la" a pela aku. A o ka poe nae i ike ole o Kalaniopuu keia, waha a ae la no me ka i ae, "Lea wale hoi ka hula, o ka hoa ka hewa o keia elemakule." MAKE O KALANIOPUU. Ua oleloia, ma Waioahukini, i Kailikii, ma o iho o Pakini, ma Kau, Hawaii, ia i moe a mai ai, a make no malaila. A pela i kapa ai o Kamehameha, he kanawai ia nona, kahi i make ai ka makuakane o laua. A ua oleloia no hoi, ua make kauoha ole oia. Pela io paha. AHAOLELO ANA O NA'LII. A pau ae la na la kumakena, olelo iho la na'lii o Kau, e mahele na moku aina, i ekolu no Kamehameha, a i ekolu hoi no Kiwalao. No Kamehameha o Hamakua, Kohala a me Kona; a no Kiwalao hoi o Kau, Puna a me Hilo. Aka nae, ua noi ae na'lii o Kau ia Kamehameha, e lilo ia lakou o Kona Hema, i noho ia hoi ka pohu o Kona. Ua ae aku no hoi o Kamehameha. Nolaila, ua hooholoia, e waihoia ke kupapau o Kalaniopuu ma Haleokeawe i Honaunau. HOI O KAMEHAMEHA I KOHALA. A pau na mea i oleloia i ka hookoia, a ku ae la o Kamehameha, a hoi ma kona aina paa, ma Halawa, i Kohala. Ua oluolu no hoi kona manao no na mea a pau i oleloia ma Kau, a me kona manao nui i kona kaikuaana. (Aole i pau.)