Ka Nupepa Kuokoa, Volume VIII, Number 6, 6 February 1869 — Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

Na Hunahuna o ka Moolelo Hawaii.

A pau ko laua kamailio pu ana, alaila, kuu ae la o Keoua i kona kaikuaana, a hoi aku la kela ia po i Puaaloa. I ko lakou la hiki ana i Kalepolepo, olo ana ka pihe make o ua Keoua nei, a pela pu no hoi ka loohia ana malaila i ka poe kaua. He kaua hahana keia, a kaulana no hoi. E pono paha e kamailio iki ae kakou no ia mau kaua ana, e na hoa lawe Kuokoa. A mamua ae o ko Kalaniopuu iho ana i Waiolama, ua hele pu no kona mau puali koa kupono no ia wa a Puuoniheu, maluna aku o ua Kalepolepo la, ko lakou hoomoana ana, alaila kuu mai la ia Kalaniopuu a me na hoahele kupono me ia i o Keoua la. KE KAUA ANA. Ia Kalaniopuu ma e hele ana i Kalakala na Kamaa, lohe mua lakou i ke olo o ka makena e wawe lakou a Kalepolepo hiki ana ke kaua mai kai aku nei, a kaua iho la, a oiai ua huipu koke mai la kona mau puali koa me ia i Kalepolepo, a make na kai, a pela no hoi ia uka mai, a kuluaumoe wale, alaila hoomoe ke kaua a ao ae. A pela o Kalaniopuu ma i hiki ai ma Puaaloa ia aumoe. Nolaila, liuliu e

no ua Kalaniopuu nei i kona poe lawe ukana e hele mua lakou a Mahinaakaka, iuka o Laa, alaila hoonohonoho pono ae la i na huna kaua paa elua paha, a pela na huna kaua lewa, na mea iho mua i kai ma kahi e halawai ai me na poe kue mai kai mai, a o na huna paa, he hope lakou no na huna lewa e alakai mai ana i na kue. A o na poe e ae e moe ana lakou maloko o na auolo hale o lakou i palahaia me he hale kanaka ole la, aka, he ano kaua moemoe no, a o kela mau kaua i hoomakaukau muaia, o lakou na kaua he alo he alo, a komo mua i loko o Paieie, alaila ala ke kaua moemoe mahope aku nei o na enemi. I ke ao ana ae, ua hooko ia na hana a pau loa, a pela ke alakai ana mai o na huna lewa i ke kaua a loa na huna paa ia kai mai, a pela ka hooheehee ana o ua mau huna kaua nei i ko kai poe kaua mai, a komo ana iloko o kanahele o Paieie, he ala ololi hookahi, no ka mea, he a ooi ma o a maanei o ke ala, me ka nahelehele no hoi. I ke komo ana o na enemi i Paieie, a pela na kaua moemoe i ala ae ai a hele aku la mahope o na enemi; a i ka ike ana mai paha o na huna paa a me na huna lele, ua kokoke mai ko lakou lanakila ana, nolaila, kikiao lelepau mai la lakou la mamua mai o na enemi. A ike mai la na enemi, ua puni lakou i ka popilikia nui, ia wa i haule ai lakou i ka make lanakila ole. Aka hoi, i mea e ko ai, he hope ino no na mea manao ino a me ke aloha ole. KAUA HOU ANA. I ka hiki ana aku o ka lohe ia Alapai, ua pau i ka lukuia e Kalaniopuu kona aoao, alaila, hoouna hou aku la o Alapai i kekahi puali koa hou, a loaa aku la o Kalaniopuu ma i Makaulele, ma ke alanui mawaho, oia no ke ala kahiko mai kinohi mai, a mamua aku paha o ia wa. I ka hoouka kaua ana malaila, ua make ko kai kanaka i ko uka. Ma kahi hoi o Kalaniopuu i pahee ai, ua loaa nae ma kona lima ua kanaka la, a i ke aumeume ana, ua lilo ia kai ke kanaka, aka, o ke kuekue wawae nae o ua kanaka make nei ia uka, oia ka lilo ana ia Kalaniopuu mai kona lima aku. Elua mea kaulana ma ia hoouka kaua ana, o ka pahee ana o Kalaniopuu, a o ka lilo ana o ke kuekue wawae. Pela paha na haawina like o na aoao kaua elua, a pela no paha i hoopau ia ai ke kaua ia wa. HOI O KALANIOPUU I KAU, A O ALAPAI HOI MA KAWAIHAE. A lanakila o Kalaniopuu ma ua kaua la, huli hoi aku la oia ma kona one hanau. Penei hoi kakou e noonoo iki ai i ka aneane ko o ka Keoua mau olelo mamua o kona make ana, i kauoha ai hoi i kona kaikuaana. A i ka pau ana o ka hoomaemae kupapau, alaila, huli hoi mai la o Alapai i Kawaihae me kona ano omaimai pu, nolaila, nolaila, manao nui oia i ke one pumehana o Kawaihae, kahi ana i noho ai a kupa i ua one kai hawanawana la. A iaia i hiki ai ma Kawaihae, a liuliu wale iho, aohe nae he loaa mai o ke ano oluolu, a me he mea la e ikaika loa ana ka lanakila o ka mai maluna ona. A oiai o Keaweopala kana keiki e noho pu ana me ia a me na alii e ae no hoi a pau no ka mai o Alapai; a pela ka punee pu ana mai o na makamaka a pau. Pela hoi o Keaka kana wahine, a me Luluka kona kaikunane, ia laua hoi ka malama o ua Kamehameha nei; a malaila pu no hoi o Kekuiapoiwa kona makuahine. Mamua ae o ko Alapai make ana, ua kauoha ae oia, i ka i ana ae, "E kuu keiki, (Keaweopala) ua olelo mai oe, a e ike io no auanei oe i kuu koa ana. Ua ake nui au e ike io ia ano o kau olelo ana mai, aole nae au i ike, aka, o ko hohe wale a me ko holo ana mai i ke kaua makaaaina ma Kohala ka'u i ike aku, a nolaila, aohe o kaua aina, no ke keiki no a na'lii ka aina, (Kamehameha) no ka mea, o na'lii au kai hele pu i na kaua a pau, o na keiki a maua me kuu kaikuahine, (Kekuiapoiwa I.,) a nolaila, no keia keiki ka aina, e malama nae oe, a i kii mai ka makua o keia keiki, pau kau malama ana. A ma ia hope make iho la o Alapai. HIKI MAI O KALANIOPUU MAI KAU MAI A KONA HEMA. Lohe aku la o Kalaniopuu ua make o Alapai, hiki mai la ia i Waiea, Kona Hema, a ua hiki mai no hoi ma Kawaihae

ia lohe ua hiki mai o Kalaniopuu ilaila. Pela o Keaweopala i kai huakai ai ae ai ma Kona a noho ana i Kauluai ma Kealakekua uka. A malaila oia i hoomoana ai me kona nui ma ke ano kaua, aole ma ka ike makamaka. Penei hoi ko ua o Kalaniopuu lohe ana ua hiki mai ko Kohala. Alaila naue loa mai a Honaunau, a i Keei paha. A mamua o ko Kalaniopuu haalele ana ia Hilo, ua kauohaia mai o Kekuhaupio, oiai no oia e noho ana ma Kona Hema, e hele aku i Hilo, no ka mea, ua lohe o Kalaniopuu i ko Kekuhaupio koa ma ke kaua paani; a he hoa ao pale ihe pu no hoi me Kamehameha, a ua hele aku no ua Kekuhaupio nei i Hilo. Maanei e waiho iki kakou no ko Kalaniopuu halawai ana me Keaweopala, a e kamailio iki ae hoi kakou maanei no Kekuhaupio. I ko Kekuhaupio hiki ana ma Hilo, mamuli o ke kauoha ana mai a Kalaniopuu. Ua nui loa ka makemake o na'lii ia Kekuhaupio, no ka mea, ua kaulana e aku i Hilo kona koa, mamua o kona hiki ana aku. Ua kaulana pu aku no hoi me Kamehameha kana hanai, mamuli hoi o ke akamai o ke kumu, nana i ao ia laua i ka alo ihe. Ua oleloia, ua hiki aku o Kekuhaupio ma Hilo i ka po, a halawai mua me Kalaniopuu. O ke kumu nae o kona hiki po ana, no kona manao, i ike mua ole ia oia e na mea e ae a pau, mamua o kona ike ana i ke'lii; a hele kaulua iho la oia ma ke alanui, i ka wa e kokoke aku ana e hiki, nolaila, ua ko ia manao ana ona pela, ua halawai mua io no oia me ke alii i ka po. A ma ke ao ana ae, ua mahaoi ae kekahi mea, e hai ana i ko Kekuhaupio hiki ana ma Hilo a me ka halawai pu ana me Kalaniopuu. Elua paha la o ko Kekuhaupio maalo ole ana ma ke kahua kaua paani malaila. A o ka Lunakoa o ke'Lii, o Meheula kona inoa, nona hoi kahi moolelo, "na kui a Meheula;" no kona hee a hoala hou, a pela aku ke kaua oia a hee mai, alaila, hoala hou no. Oia ke ano oia olelo hapai koa ana. Aka, mahope, e ike paha kakou ia ano ona. Aka nae, ua ake nui ae oia e ike i ke koa ana o Kekuhaupio, nolaila, ua hapai ae oia he kaua paani ma na ahiahi o ia mau la elua, a nolaila, ua ano uluhua paha ka poe a pau e ake ana e ike; a pela mau no paha ia ano a hiki i keia wa a kakou e noho nei. Ma ke ahiahi o ke kolu o ka la, o ko Kekuhaupio noho ana me ke'Lii, ua puka hou ae na kamaaina kaua lealea, a ua hoomoana iho ma ke one o Waiolama, e like me ke ano mau o ia hana, me ka manao nui e ake e ike i ke koa o Kekuhaupio, aka, ua makaukau io no oia ma ia hana koa. I ka puka ana aku o Kekuhaupio a ku imua o ke kahua kaua, ua ike e ia mai la no ko ia nei ano koa, a me ka lawelawe ana i kana mea i hana a maa. Ua hou ia mai oia i na ihe ma o a maanei, aole oia i ku i kekahi ihe hookahi, a hiki wale i ka pau ana o ka oo ana. He akamai aku a he akamai mai, wahi a ko Hilo poe, i ka mea o ke koa maoli. A ma ka ike ia ana o keia akamai nui o Kekuhaupio, ua komo mai ka manao lili iloko o Meheula, ka Lunakoa nui o ke'Lii, no ka mea, aole i like ko ia nei ano koa me ko ua Meheula la. Ua oleloia kona koa, ma ke kaua poe okoa, aole nae pela ko Kekuhaupio ano koa. He koa no nae o Kekuhaupio, mai ke poo a na wawae, ma ona wale iho no, aka hoi, o ka oi o ke koa, o Kamehameha no. A pela i oleloia ai ma ka wanana a ka laua kumu, i ka wa i ailolo ai laua, no ka mea hoi, ua ino ka Kekuhaupio puaa lolo i ka wa i moa ai, a maikai hoi ka Kamehameha puaa. Penei ke ano o ka wanana ana a ke kumu no ka Kekuhaupio puaa; "He koa nui no oe no kaua a pau, aka, i ka wa e ku ai i ka moku ke'Lii au, (Kamehameha) he kaua paani wale no kou kaua e make ai. A o ke'Lii au, he koa oia a moe i ka moena. Pela ke ano o na lolo a olua e hai mai nei." Ua oiaio keia wanana, he ihe kukui wale no ka mea i ku ai o Kekuhaupio, a make iho la oia. Nolaila mai ka inoa o ka makuakane o H. K. Kapakuhaili. Ua lawa keia olelo ana no ua koa nei. KE KAUA ANA O KEAWEOPALA ME KALANIOPUU MA KEPULU, IUKA O KAHAULOA, MA NAPOOPOO. I ka hoomaka ana o na aoao elua i ke

kaua, aole i komo o Kekuhaupio iloko o keia kaua ana, no ka mea, ua mau ka hokuku mawaena ona a me Meheula. Oiai aole laua i launa oluolu iki mai Hilo mai a hiki wale i keia kaua ana me Keaweopala. I ka manawa e hoouka kaua ana na aoao elua, ua nui no ka manawa o ke kaua ana, pela no ka nui o na kukui ana o ua koa nui la, e like me ka mea i hoakakaia mamua. A no ka nele i ke kokua ole ma ia kukui ana, ua pio kona aoao, a make aku la ua koa nui la. Lanakila ae la o Keaweopala, laweia aku la iluna o Kauluwai ka poe a pau i make i ke kaua, no ka mea, e noho o Keaweopala malaila, a me Kamehameha i kona wa kamalii. KUE O KEKUIAPOIWA IA KEAWEOPALA. I ka pau ana o ka poe make ma Kauluwai, hai ae la o Keaweopala i na heana o ka poe make. Aole oia i waiho ia hana na Kamehameha, ka mea nona ke Aupuni. No keia mea, ua kauoha o Kekuiapoiwa ia Kamehameha, e hele aku e ike ia Kalaniopuu kona makuakane, a e haawi aku i ka hai-kanaka iaia. A no keia mea, aohe mana i loaa ia Kalaniopuu no keia ano mamua. A o keia ano, mai a Keakealani wahine mai. KA IHO ANA O KAMEHAMEHA. Mahope iho o ka napoo ana o ka la, a poeleele, iho aku la o Kamehameha e like me ke kena a kona makuahine, me ka hoomaopopo no hoi i na mea a pau i ao ia aku ai e kona makuahine. Iho aku la o Kamehameha a hiki imua o Kalaniopuu, ia wa, lawe ae la ka makuakane i ua keiki a hoonoho iho la iluna o ka uha, a uwe iho la. A pau hoi ka uwe ana a ka makuakane, ninau iho la oia i ke keiki, "Heaha la ka huakai a kuu haku o ka iho ana mai nei o ka po?" I ae o Kamehameha, "I lawe mai nei au i keia mau huaolelo ia oe, O luna a me lalo nei, a o uka a me kai; oia ka'u huakai la i hele mai nei." I iho o Kalaniopuu, "Ua lohe nae paha ko makuahine i nei mau mea?" Ae ae la o Kamehameha. Huli ae la o Kalaniopuu, a i aku la i na'lii a pau, "He wahi malihini waiwai ka keia." Heaha ia waiwai, wahi a ke anaina alii. I mai o Kalaniopuu, "Ke i mai nei. E pai au i ka pahu, a e hai au i ke kanaka." Waiwai io hoi ha, wahi a na'lii. E olelo iki ae hoi kakou no Meheula, a me kona make ana, e like me ka mea i oleloia mamua ae nei, a ua ko io no. O ka hopena iho la no ia o ka mea kaokoa ma kona akamai iho, aohe hope e mau ai ka luna nui ana. Aka, i mea e ike ai kakakou i ka pono ole oia kuokoa ana. Pela no hoi paha o Keaweopala, ke ike ae kakou ma nei hope koke iho no. A no ka mea hoi, ke ike nei kakou i ka olelo a ke keiki i kona makuakane, a pela no hoi paha ko kakou ike ana i ka Keoua mau olelo ana i kona kaikuaana; a me no hoi paha ka Alapai kauoha ana no ua keiki nei ke Aupuni, pela no ke ano lawe o Keaweopala. KAUA HOU NA AOAO ELUA. I ka hala ana o kekahi mau la, hoohui ia na aoao kaua elua, a ua ane liuliu no ke kaua ana, haule iho la ua Keaweopala nei ma ka lima o na puali kaua o Kalaniopuu. Pela ka noho aupuni ana a kuapapanui mai laila mai. Pela kakou i ike ae nei mamua, i ko Kamehameha waiho ana i kona ano alii aupuni ana mai a Alapai ae kona punahele a ia iaia, a i kona makuakane Kalaniopuu, no ka mea hoi, o ke kaikuaana no ia o kona makuakane ponoi nana oia ma o Kamakaimoku la. A pela kakou e ike ai, ua nui na hoike o ko Kamehameha noho alii aupuni ana. A no ke kupono ole iaia ke malama i ke aupuni ia wa, oiai e ano kamalii ana oia, aole paha i loaa iaia na makahiki he 19 a 20 paha, e like la me na kanawai o ia ano e waiho nei. Oia kekahi mea kupanaha, o kona hoomaka ana pela mai kona makuahine ae. I ka lilo ana nae o ke aupuni i kona makuakane ua oleloia, ua oi loa aku kona hopu ana i ke kanaka, i ka wa ona e haipule ai, ke nele i ka mohai no ke akua a mau akua lapuwale ia kakou o keia wa. A pela kela mau aina, o Puuanahulu a me Puuwaawaa, aohe kau e hao ole ia ai na pono a me na pomaikai o na kanaka ma ia mau aina, a me he hala hoomau la ke ano o ia hana ana pela a ia alii. (Aole i pau.)