Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 49, 5 Kekemapa 1868 — He Wanana ana. [ARTICLE]

He Wanana ana.

I ke Kiloiiana ke Aloha :— Eia malalo iho nei he wanana e kau ae la maluna, he kumumanao e manaoia ua ku e like me ko Katoiika ma aoao e kapaia la lakou ka ekalesia kumau wahi a ka poeo Pahipahialua. Aia no nae ika poe heluhelu " Kuokoa " ka oiaio o nei inea he manao a kumumanao paka, ka oiaio a o ka ole paha, ka like ame ka ole no. Ano ka mea, ua ike kakou i ka noho ana maemaea hala ole na ekalesia ole wale la, a pela maoli i ke kipi a me ke kue ole i na kanawai a me na apanakanawaioka Palapala Heniolele. Eia hoi (a. Hokukamaialua, Hokeke wainae, Kukii a Kahaloa, Kahua holili aku la Ewa. He oiaio paha nei i kauia maluna'e, no ka mea, ua puka keia wanana i ka wa i lilo ae ai keia mokupuni o Oahu nei ia Kahekili mahope o ke pio ana a r/ie ka make ana o Kahahana ke alii mua. A mahope oka ua Kahekili kipapa pono ana i na makaainana, a ua hoonoho aku la ua Kahekili nei ia Hueu kona hoaloha, iaia ekolu kalana, o Koolauloa, Waianae, a me Ewn, koe ia Kahekili elua, o Kona ame Koolaupoko. A nonei mea he manao kipi, ua hooholo malu ikea oleia ia manao kipi e na apana makaainana

a pau ehma, oia o ka make o Kahekili a me Hueu i ka manawa hookahi, a ua maheleia, o na apana ekolu malalo o Hueu, na lakou no e pepehi īa Hueu, pela hoi e hanaia'i o Kahekili e kona mau apana malalo ona.

Holo keia mau manao, alaila hoala ae la ka noao o ke pookela o ka npana o Koolauloa i ka manawa a i ka la e iho aku ai o Kahekili e komo i ka hale a me na mea i hooinakaukauia no ia la. Ua loihi no nae ka inanawa o ke kali ana a na apana ekolu i ka makaukau pono oka Koolaupoko. Ika wa nae e hoomaka ana keia ohumu ino, pela no ka puka mau ana ma ka waha o ua kaula wahahee nei ua mau huaolelo la maluna, O Kaakau ka inoa po Molokai.

A kokoke mai ka la e komo ai o Kahekili iua hale nei, īa po make o Hueu. ke ike nei ua wahine nei ia a\ea a me ka mea e hanaia mai ana ia Kahekili e like me Hueu. Ia la'e o ko ia la make ana, iUo aku Ia ke 'Lii Kuhekili a auau ana i ka wai o Hauliwai e Kailua me kona lohe ole i ka make o kona hoaloha. A oiai aole i liuliu iho ka auau ana, ku ana ua Kaakau nei ma kae o ka wai, pane ana keia. K ka lani, ua ma-u iho la ka auau ana, hoi mai i kapa eia ka malo maloo, (o kekahi uauke pa-u ona mai kona hope ae,) me ko ia nei paue hou aku. Ua make Hueu ko hoaloha i ka po nei, ua komo hale hou ae la no, ua hiki mai la i Koolau nei, e hoi a akau aku i ka nuku o Nuuanu pale-kana.

| I loa no a pnu ka ia nei mnu oleloao la | ka paa'ku i ka maoao mua, ku ana ma kahi ja ua wnhine nei e ku ana, lalau i ka malo < maloo a hawele i ka hope, liio i ua wahine | nei ka malo wai. E wawe e wawe hala Kaanakamakohua, e wawe e wawe pii ana i ! Kahoowahapohaku, e wawe e wawe a kau ;ana i ka nuku o Nuuanu, hoomaha ke 'Lii ; ilaila, olelo ua Kaakau nei. palekana ua kau ' mai nei i kahi haiki kakou, he hookahi hookahi alo, na ka pali no e iuku. Alaila ku- ; hikuhi pono aku la ua Kaakau nei i ke Lii i na huakai ai e hele ae ana i Kailua. Aoie ' kela he ai wale no, he pohaku nana oe e lui ku, no ka mea, ua makaukau ko lua iwaena : o ka haie nou, i ko nvi e komo aku ai oe a ; ku ma ia wahi, o ka manawa ilio !a no ia e ■ kuua mai ai ka moena mai ka lima o na ka- ! naka e paa ana ia mea, pela e iho pu ai oe me ka moena i ka pilikia. Aka o ka haimu, ' i makamaka oie, Heomu na lehua, ' Haka iiwa. i Mana' Ka lakou la e ike ia lakou hoaia, aole wa* hi manu i komo aku iloko o ka iakou mau upena, no ka mea, ua hoolohe koke mai oe ke 'Lii. Ma ia pakele ana roai, ua imiia na mea nana i pepehi o Hueu, a loaa «o Wai-

pio i Ewa kahi pe-e, oia o Konemanu roa, noiaila kauUni mau ke'aaim Waipio kimo* po no ke*a mooie'« no. E like hoi roe ko ia U pakele ana mat kn niake mai oo kela K«akau. Pela no ka ili kuapapanui aua mai ia ia, a i na meopuna kuakolu ana. E waiho ae paha kakou ia kakou i ka hoIo hou ana i ka mea nana ia e kakau. aka. e huli paha a nana ia Kaiolika ma i ka ekalesia maemae kipi o!e. 1 ka A. D. 1524 paha ua ikea waie ia ia . mau kumu ma Honolulu, a ua haohao nuiia ke ano o laua, i ; o ke Akua mai paha ao!e pa- , ha, oia ka imi ana i ka mea e maopopo ai. ;Ae maopopo auanei paha i ka poe kaohi ī Kauoha Hou. Luk. 10:5—7. Ano ?a mea hoi me he mea la ma ia mau kauoha a ka Haku i hoouna aku i na haumana he 70 e jao aku ai, a me keia mau kanawai pu o ka hoolauna aku i na wahi malihini a pau ia ilakou. Ama keia mau mea a ka Haku i ;ao ai ī ka launa ana, me la maoli eo paha !ka aoao mua i hiki mai i keia Pae Aina, a l (ua oleloia ma Kaiiua Hawaii ko lakou pae ; mua ana, no ka mea. e ake no e ike inaka ipu he maka he maku. Aua hanaia pela, a ; ua ae pono ia e noho mai lakou,a ua puunaJ ueia ma o a ma o e ao aku ai, a me ka haa. ; wiia o na wahi kupono a lakou e noho ai a |me na hale pu. Ano ko lakou ano kipi ole Jke mau nei ia hoomana i keia wa, aka, o ka likaika i ke ao ana a me ka honnaauao ana i |ka mea e ike maopopo ni, a nolaila ua nele loa makou i ka laweia o ia poe a o keknhi paha o lakou ma ke kanawai a mau kanawai paha o ka aina a me ka uku hoopai hoi. jE mahaloia o Kato!ika i ka Aha Kanawai jnana i hoopai a me ka uku hoopai. | ?Sa inoku Kaua Amerika. | He nui na moku ka.ua oia aupuni iku j mai ma keia pae aina mai ka wa o ka 111, ka |IV, ka V. Ua hoopiiia anei ke aupuni Hai waii imua o ia poe moku a o kekahi paha o jia ano moku, no ka lakou ano hoomana ? | Aka na Katolika ma ia e hai ka poe i ike ia iano hoopii, no ko makou ike ole keia. Aka, I o ka ike akahi, ua ikeia kekahi moku o ia jano, aole nae no ka hoomana o lakou, no ka iaie i na haole kalepa, a ua pau i ka hoopo- • noponoia i ka wa o Kaahumanu 1, mamua j iho o ko Poki ma haalele aua mai i ke one hanau. Ka laweia ana o na kumu mua a Kntolika ma. I ka hoi ana mai ke kaapuni ia Hawaii Kamehameha 111, i ka A. D. IS2I e mau ana no ka haohaoia o ua mau kumu la, no |ka hoomana o ka wa i hala, a no ka mea, i ua hoopau aku o Kameh&meha 11, i na kii a |me na lele kahi e waiho ai na inohai a ine jna heiau. A pela i hoolahaia'i tna na Kiaaina a pau ame ka ai-noa pu. Ano ke ku mai o ka laua mau kii e ao ana i na kanaka :a me na wahine ma ka laua hoomana.

I ka makaukau ana o ka tuoku o Kamakauwahine a me ke kapena o Wiliama Sumner, pela laua i lawe ia'ku ai ma na aina ma Kalio o Amerika Hema ko laila kaona ku moku i kai pono o Lima ke kulanakauhale nui o ia kaiana. Hoi hou ana mai o lana. A hāla na makahiki elima ma ia hope mai ma ka aina e, hiki hou mai laua i Apr. A. D. lSi37, Aua manaoia ko laua hoi ana no ka make ana o Kaahuinanu I, aole la he Kaahumanu 11. No keia mea, ua nui ka hana ana mai ka la mua mai o Mei a ka la 20, no ka mea. ua hoolaliaia ka olelo hookipuku na Kamehameha 111, i ka la mua o Alei me ia ka hooko ana ma ua la 20 la. laahiahi r»ae puhi iho la ke Kanikela Beritani i ka hae o kona aupuni ma kona lima iho me kona olelo ae ua kuuia ke aupuni o Beritania Nui eke aupuni. No ka mea, me ia wale no ka hoopili kino ana i ke aupuni nonamai ia mau kanaka, he Forani kekahi o laua.

Ia mau la. ua hoouna na Kanikela elua, he mau palapala hoopii no ke kue ia ona kanaka o ko laua aupuni, oia o Mr. Falane he kanaka Amerika ma keane kalepa, no ka mea, ua hoolimalima ua knnaka Amerika la me kapena Kuakua ka mea moku i hiki mai ai laua la, i ka la 9 mahope o ka laha ana o ka ka Moi palapala ī unuhiia'e ma ka olelo Beritanin. A o ua mau palapala la, ua unuhiia e kahi mau Misionari, e halawai ana lakou ia makahiki malaila,a ua hoehaia mai ma ka lima o Kaahumanu 11, i Honoluiu nei.

Halawai palapnla ana o na Kanikela a me ka Moi ma na palapala wale no.

A oiai ua kue na hapa nuio na haole i kc aupuni Hawaii niai ka 20 i haiia maluna. I ka malama o lune mai, hiki mai ja ka Moi mai Lahaina mai laua o John Gowng nia ka moku o Kai he kiapa. Ina la 7 paha ka ku Moi hoolohe ana i ka ka aoao hoopii no Kaahumanu 11. A mai ka la i kakau inoa ai ka Aloi i kana palapala e like me Kaahumanu I, oia paha ka )a 29 o Apr. i ololoia aenei maluna, mai ko kakou ikena *na i ka wana> no a Kaakau Ki. Hokuku Waialua, Hokeke wainae, Ku kii a Kahaloa, Kahoa holili aku la Ewa. Aka, hoomaoawanui aku la ka Moi i pau pono mai na haina palapaia, a hiki i ka pfflapala hope mai a kela aoao, ikeia ka kee o ua aoao la i ko lakou ike moa ana i ka olelo kukala a ka Moi. I ka hala ana'ku o ia pa« Upala paoe hope a ka Moi i kela aoao, mainua'e paha o ka wa ai-na awakea. ua maoao wale ia, ao!e e palapala hou mai ana ka aoao hoopii. Hoi ana o ka Moi a me kon* hoa. I ka hon» 2 paha o ia ia kau ana i ka waa« pa roai ka moko mai laoa, a haawi aku, a pela iaua i ka ukana mau he aloha, a kaawale aka la laua me ke aloha hoihui maoli. liikiana inai o ka moku Kaua Faram i

lulii mai o ia rr.aknhiki no. A cu*i c ku ana no ka moWa irm aina no H*?ritanja l£jr<ptie koni inoa. a me kona i»»i ainn no kab» h«iki. Ikoia U ku ana ro*ū i* 1* ae ha; mai U na aiii a pau oum m«u nioku I*. i ka ieie aua mai iuka a me ua mau K»*' oikt\a nei, m iaua k* hoopii i k*mtu»oi* mamui'e oei, a kotno ana »ra ko Ka»buma« nu il. hale. aUiUi u* uniia ka mahelo olelo; kupono, a ua manaoKi o L. Anaru. aka aole; hiki w u ke oielo mai. na ka mea. ma ka i unuhi pa;apaU wa!e r,o koua makaukau. No ia mea, pi>ho na'hi mamua la Petero. hoo!e na'lii, a koho lakou ia Hinamu, no kei.t me.i. ua pok*a koke ae ka o!e!o huhu o ke kapena o Ltpoj*U no keia hana ana. hsunae'e koke na haole no ka hoowahawahaia 1 o ka hoomana Faran», oia ka inoa mau ia manawa. } Eia ka o Pope ame Kaiolikn kn oiaio. | A ina haole e kuku ana iluna, ua hoepuka ■ ae oJ. A. Kuakini ke keik\ Kīaaina o lla- 1 waii la wa, oia kekahi e lohe ana i ka lakou ' !a oieio, {H?!a ia i oleio ai ma ka lakou !ac!e- | to, ui hoowahawaha io makou no ka like ole ' me ka Vanekouva kuhikuhi nnn ia Kamehamehi I. Aia ke Akua ma ka iani, oia hookahi Wiile no, inaiuna o na lahui a pau, a«le! 0 keia akua j*.u e maiama nei. Ai ka hiki' mua ana mai nei o keui pee, ua like me ka ia la kuhikuhi ma ka lani, nolaila ua p;»a ko j makou manao ua oi.iio kana. i A lohe lakou la i ka i i nei oielonna, hoo-1 lai like ae la lako.i la, a oiai e ku pu ana uo , ka Adimorala, a no ko ia nei hoi la, jvme • koke mai ke kapena o kahi moku. ahea imi j aina. lna me iaea, ua pono no na'lii aia no j 1 ko lakou makemake. , Huli Uoke ae la o Aiiimnmla i ke 'Lii wa-;

hine a 1101 mai la. Eae mai ia'u e paipni ; koke ia laua i ka auvA u loaa ka moku mua \ e holo ana i na aina e um Honululu nei aku ; e holo no laua. iua e waih'o mai oe i paia- J pala hoopaa no laua e liko me kau e hr.i mai; la e ae no au wahi a ke 'Lii wahine, alaila ; pau kok*? ua hauuaele nei, a hol aku la lakou. j [a manawa poinaae la ua wauaua nei a Ka-j akau. j Ka hiki hou ana mai o kekahi o ko Katolika ina aoao. Mamua o kona hiki ana ua pa-e ia mai ia ano e hiki mai ana mai Tahiti mai, oiai ua ku mai i Kona i ka malama o Bepatemaba j oia makahiki no, he moku kaua lienlania oj , Ka|>ena iirown ke alii, he kanaka launa j | mau me na alii i kona mau la ea nei, launa j i no me ka aoao hoole Pope. ! j iMamua o kona haalele aua i keia pae aina, ua halawai maka no ia nie ke 'Lii Kaahumauu 11. a ua kuka pu no ka lono i hiki mai maluna'e la, a eia ka ia ia mai. Aia no i na alii noho o ke aupuui e like me na kanawai o na aina ka ae ka oie. Nolaiia ua loaa ka palnpala hoopaa mai na mea moku mai e ae ana i ka uku $1,000. ke lele mauka ua mea la. Pe\a i pan ni ma ka moku i ka wa i ku mai ai,a hiki i ka wa i holo pu ai me laua la ma ka moku « ae. No ka hoole i kana oihana i hele mai ai ma , keia pae aina, aka, o ka hoole a me ka hoi- : ke mai ua hke no. 1 Ka hiki ana mai oka Alemika. He moku kaua keia Lapalaki hoi ke lii māi Tahiti mai, ua kikoo nku oia ia aupuni he 810.000. a i kona ku nna mai i Honolulu nei, lulai A. D. IS*9, kikoo mai la he S!20,000. a ua hoihoi mai no nae i A. D. 1546. Ka hiki ana mai o ka Adimarala Farani. Ua hiki mai ia ma Hilo a me Liholiho pu mai Hilo mni, a he mokuahi kona lua. Kah iki oia a hiki mai ka Moi mai Hilo. Ua ma- ' naoia he Aditnarala oiuolu keia. Aka, mahope o ka ike ana ma Hale Alii o laua ua puka ae ka he pālapala noi i ka Moi e kukakuka pu laua wale no, no na kumu hoopii a na Kumu Katolika iaia he 10, wahi a ia palapala no ka hoinoinoia wahi nna e na luna aupuni, a ne ka ae oleia oia nonoi, ua wawahiia na pu nui hao a oinole na pekekeu, a koe wale iho no o na pu keleawe, no kona uaua, a laweia aku na inea e ae o ke aupuni a ine ka moku, a me ko ke Kiaaina mau pono ponoi aku i ka A. D. 1549 o Aug. paha. A malaila ala hou ka wnnana a ua Kaakau nei i lulai 1539, a ine 18-19 mai la hoi, a no ka mea o na Kumu Katolika io no na mea nana i hoala i keia mau ano kipi i ke aupuni Hawaii o na Moi na Kamehameha. Ninau 1. Ua like io anei ka aoao hoomana mua e oleloia he kipi me Konomanu ma nana i pepehi Hueu, a pakele wale Kahekili ia Kaakau ? Ninau 2. Pehea hoi ka aoao hoomana oiaio ku mau a maemae hoi, ua kipi io no paha ia ? Ninau '3. Pili ka hoomana Kaona ia wat o laua la ? A ua waihoia keia mau ninau na ka poe e ike ana mai ka mua a ka hope o keia mau kumumanao a pau. E oki no, ua pau na wahi a ka inanao i kau nui ai. J. I. Kakwau.