Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 28, 11 Iulai 1868 — HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO HAMANALAU, HANAI A HAWEA.

1 laieeia nuiiloko mai o na kaau kahiko o liaieaii nei. HELU 14. [E ka poe heluhelu i kein moolelo nona ln i hala aenei ! Aloha ouliou !ua haohao paiha oukou no ka hiamoe nna iho nei o HaImnnalau i keia mau muhina i hala aenei, ae, haohao io no. Eia nae, ua kuhi nu ua hoo. wahawnha oukou i ka moolelo no ko oukou ike nna i k'H J. JD. Kulanakauhalealii mau hoopohala, u me ka S. M. Kamakau, a me ka Knlaiopuna i kapa mni ai ia mnkou i ke kuhikee. Nolnila, a-ua no hoi au i ka'u j lohe, a hookuu aku no nu na lakou no e hoopau loa inai na kn poe kuhikee ole, oiai he mea luhi no ke kakau ana a me ke kope ana'ku. | Eia no keia, o ha Luna Hooponopono, 'makemake nu e hoopuka i ke kaao, me ko'u | iho pinepine no i na Poaono a pau malaila, jeia no ka ke waiho Inkee mai nei he olelo jhoopohala, he hoeueu hoopaapaa i mea e lilo ! loa ai ka imnno ma ia hoopaapna waiwai iole. Nolaila, he oiakemake ko'u e lohe mua ; inamua o ka hoolaha ana i kumu no'u e hoo- | puapaa ole ai mahope, a e molowa ole ai pa'hai ka hoopuka ana'ku ike kaao. Mamua |nae, hele nku a ike ka lehulehu he moolelo) ;ane hoonanea i ka poe heluhelu, a mahope j Iliele hou aku he moolelo kuhikee, he uuku i wale no kahi hewa, no ka \oaki , ua kuhikee !ka moolelo a pau, o ka pau aku no la hoi ia !he mau helu no koe, alaila, Kalai mai ka | moolelo, i hookuuia aku nei hoi ka hana,aoj le hoi he kalni pinepine ana mni. I J, Kanepuu.] | Ahe me olioli no ia ika ike ana mai o Hamanalau i kona kupunawahine e hoi aku jana, a launa pu hou no Inua, a ke nana ae ,la o Hamannlau i kona mau makua alii, a jme na makaainana e haianiu aua me na maIka hoihoi, i hoohaiamu ia aku i ko lakou |mau onohi no ka ike ana mai i ka nani lua lole o ke keiki maknhiapo a ko iakou mau iaiii. A ke nana iho la na malihini hele mai, | ua pihoihoi no Ukou no k;t hnlawai ana'enei | o Kaiaka a ine Puaena me ka Uun kaiknmahīne, a me ka laua keiki. A ke hoapono | wale la no o Luukia a me kona mau hoahe|le, nme K»ili, a me Uluhoaloha ma t a me ,ka poe i alualu pu mai ai mai Kahana inai, I a mai kekahi mau aina i hui lokahi mai ai e hele iike me keia poe huakaiheie wahine ! maikai, a keiki kane maikai hoi, o ua poe ia .he punahele wale no lakou ia Kaiaka ma,. 'aole no e pololi, ua iako keia mea keia meaj ] aobe wahi e oielo ae ai a kama-aea o kahi! I no e nui ana ka ai a me ka ta, o kahi kupo-' I no iho la no ia o kamahele e noho ai. j ; Ke awo o keia Moolelo. i Ena hoa heluheiu mooleio, ua ike aenei} kakou eia o Hamanaiau i ka Ui o Waialua i kahi i noho ai me koua mau makua, a he ilehulehu nae na mana e hele ai, ke manao | kakou e hoomaopopo pooo i keia moolelo. | ina e hooliloia ko kakou hele ana ma ko Kauluhuaikahapapa ma me kaoa kane no Pa* oa mai i Hawaii. ane ka mana ma ko Kaheakulani hoao ana me kaoa wahine no| Kauai oia lioi o KukmUakamanu, a e hapai; paha kakou ma ka haoaiia aoa o Kukona a Q iii tme ka huli ana mai i kooa mau mai

kua i Oahu ne», a me ka hele pu aoa m«» no m? Kaihuau..aa!ua, a me ka hiki ae-t mai o kekahi mau kanak» huli wahine na ko Uua Haku mai KuaiheUni rnai, oia hoi o Puhikakaino a roe Kupalii, i hele mai i wa hine na Hoomaileanu-e, a loaa ai o Kukona, ka hoao ana o Kaukanapokii me Luukia. a o Kaili hoi me UluhtK»loha, ka noho ana o 1 ka mea nona keia mooieio, a hiki i ka wa i loaa ai o koua kane, aka hoi, no ka manao ia e mōe kahi ka hele ana o ka kakou moo-j lelo i wabi e pau koke ai, he pono no hoi ia, ! oiai mninuli hoouluhua waie moo- ; lelo leUii ia oukou. a uluhua wale mai o J. D. lfuUnakauhalealii. no ka paa loa ona ! kolamu o ka Nupepa ia HamanaUu, a komo ole hoi ka i'la inoolelo, a he moolelo hoi ke-; kahi no keia mau keiki kanaka maikaio; Waiaiua e hoohie ana ia Hamanaiau, aia hoi o Kanailoa a me Kauaala, a me ke kii ! ia ana o na makua o Luukia i Keanae a hoi; mai e noho pu ine Luukia i ka lai o Waia-| lua, a me ko Kaili mau makua no hoi, a mcj ko Uluhoaloha, ua ulua ae na inaka hoaloha j a hiki i ke ehukai olalo. He hoailona pahn ; ia no na keiki a oukou ka poe mea keiki e) ulua aenei a ma kahi o Rev. O. ii. Gulika, a he, mai ka wa kahiko mai no ka, Nolaila, ke hoakaka waie nei no au ia oukou me kn maneo e hoopuka pau ioa nku, akn hoi, ina he mea e make ai ka pepa i keia moolelo kuawili pnha wnhi a oukou, alaila, he mea innkehewa ka hookuu ana ku i ka loa. Ka HOI NUI ANA 0 HaMAN'ALAU MA ILUNA o Kaala. Ua haU p.iha he mau makahiki elua o ka noho ana ilalo o Waialua, ua makemake oe U o Hamanalau, e hoi e īke i kona home. (wahi) noho kuahiwi. Nolaila, pane aku la o Hamanalau i na makua, e hoi paha wau i kuu w-ihi i hayaiia ai. Ae hoopalaimaka mai U no o Kaiaka a ine Puaena, oiai hoi, he inea oluolu no i ko laua manao ka noho pu nna mai o kn laua mau keiki, a poe keiki hoi a laua. Aka, ma ko laua manao mana ole iluni o ka laua mau keiki, noluila, aole o laua kuleana e a-ua ai, aia wale no o Hawea ka mea olelo, aka hoi, ma ko Hawea manao uluhua, no ka hoi pinepine iluna o "KaaU, a īlalo o Waialua, e ake ana o ka pane ae o un moopuna e hoi iiuna o Kaala, o ko ia la olioli noia. llawa noa ho-eu aku o Hamnnaiau ia Hawea, o ko ia la ae-koke inai noia. O ka hoomakaukau iho U no ia ehoi, aka hoi, ma ko Kaukanapokii inanao makemake nui no e noho ilalo o Waialua, i kahi maikai wahi ana, i kahi anu ole, oiai hoi, akahi no ia a ike iho he mau makua noj kn hoi ko laiia e noho 'la mai nei, nna i ku-! hihewa ai, aole o Uua mau makua.o Hama-| nalau a me Hawea wale no la,nie ko Hawea hai ole inai no hoi e he niakua kona aia no la i Waialua, ae, aole no o Hawen i olelo ia Kaukanapokii, ua olelo nae ia Hainanalau. i A mn la manno kanalua ona, ua olelo aku I la no ia imua o kona mau makua a me Hamanalau, a ma ka nana hoomaopopo ana mai o ua kaikuahine, kulou iho la o Kaukanapokii ilalo, a e-a ae la e nana mai ann no ua kaikuahine. A ma ia ea hou nna ae a j Kaukanapokii, Panemai o Hamanalau. Ei manao ana oe e noho ilalo o Waialua nei.j ae, pela ko'u manao, wahi a Kaukanapokii. | Pehea, heaha ko-lakou neikuleana iluna ouJ o ka hanau wale ana iho no ka na mnkua nei j 0 kaua ia oe a me a'u, eia wale no ka mea i kuleana iluna o kaua, o ke kupunawahine j nei o kaua, n ooe hoi, i hanai keiki ia no hoi! oe e a'u, a me ka poe a kaua i ike ole aku! ai. iNolaiU, e u hoi kaun a kahi i hanaiia| o kaua, a malie o kala mai na kupuna e-epai o kaua i ko knua man hewa, mamuli o ka> ana a ianei (kuhikuhi ia Hawea,); aiaila ka hoi o ka pono ia, he mea hoi la mai; | no paha o lalo nei o Waialua. Aole ka hoi ; oe i noho aku nei i Hawaii me ko hoa noho| i mehameha o ka nahelehele o ke kamalei a i | kaua, ko luhi hoi o ke kaikamahine, eia ka ! hoi kau wahi e hooloiohe ai, aole paha o'u | makemake e noho oe. e u-hoi pu ae no kaua, i a me keia poe hoi a kaua i alakai mai nei, | a ina i hoihoi ole lakou ia wahianu. he meai 1 hoi ia mai no paha o Ulo nei o Waialua e | noho pu ae ai me iva makua o kaua. A \ ka I pau ana o ka HamnnaUu olelo ana, o ka ae | koke mai la no ia o Kaukanapokii, ae, ei 1 u-hoi kaua, m;i kau wahi e olelo mai ai ma-j [ iaila waleaku no au. I ka makaukau ana! | e hoi o 1 Hawea, 2 Hamanalau, 3 Kauka- | napokii, 4 Kaili, 5 Luukia, 6 Uluhoaloha, | a he poe kanaka e īho nokeknhi, he 10 paha.i | a me na hookele no o Hawaii m»i, aohe kanaka mai o Waialua. 1 ka pii ana a iakou nei a hiki ilona o ■ Kaaia, oa oi aku ke anuanu a me ka maeeie; ī o ka poe maiihini no ka makena maolī oua mea he anu. A i ka hiki ana aku i kaubaie, he oi aku ka paulehia a me ka pioo o ua i poe maiihini j»ei no ko Ukou ike ana i keia; i aint nam a maikai i lako i na mea ai a pau, (e nnu i ka moolelo o ka poe i kii mai ai a' I iawe maia mai ai ta Hamanalau,) o Kaili oo | kekahi, he kamaaina mua paha laua ke ku- ; uihewa ole au. Ua lealea ka maka oka' : poe malihini oo ka nana an« ma o a maanei. f Ke uwa wale U iakou a ha ka leo, eoe he mea U e a wale : aku ana no, aolo hoi peU! i

n;a ko Ukou ku&hi«>. he 01 aku bot ke»a. I nm he mt-a U o Edeni maoh no, au«re, nwi l hewa ae ja w«u i ua kanaki ol«lo haole rvei r 0 kakou ia ♦» Kalaiopuna East Kauai." « 1 ka hiki ana'ka 1 ka hnte, on makaukau na r nea a peu. ho-a ke ah«. hoopumahani ka ( poe malihmi. kaulai ke kapa «rai. o ka loaa i ana mai h i kn nw, hue-u m«i ia ke kap« t maloo mailoko mai o na ba!e ukaoa, i kau r wale īluna o oa kooieiamoa. hele wale no * j niakaaia wale ka pa-u, na kapa moe. | na moeoa i hele w*le a nuanua wale, hele a 5 ( banmmaj£a hu-i o ka moena a m« ka p*-u, | oia oo oe i ka peia uea la, ke kau ak|i ka oe < ilona, me he mea la e hoohipahapaim aeana. | Ka han.a a Hawea a me na Kaikunane ona | no Ha.mana .au a me Kaukanapokii. i ka hiki ana'ku a lakou a liuiiu iho, ua j hoomakaukauia na hailona,na inea e hannia , ai o Hamanalnu n me Kaukanapokii, no ke ano o ko laua noho ana aku, a tne ka hau- , mia o Hamanalau, a ine ka hoino ana o Hn> , wea i ua mau moopuna, (e nana i na olelo \ hoino a Hawea) a ma keia hann ana e pau t loa ni ia awaawa. Ua pau io no, a ua hoa- j pono loa ia no nae o Kaukannpokii. a ua j haumia ole no oia, a o Kaukanapokii ka mea | o laua e hiki ke aoia i ka oihana ano kiloki- f lo a kahuna o ka wa k-ihiko, me ke kuhiku- e hi ana i ka loina o keU hana keia hana, a: | me na kanawai e hewa ai oia hana a mau | hana paha a ke kannka e hana ai, na loina' j 0 ka lani, ka honua, na inoe uhane o kn po, i n oia no paha keknhi mnu hana a na K<«huna < e hana ai o keia manawa, he mea makehe* | wa pnha ia'u ke hai aku i kekahi mau hana I 1 kupanaha, A oia mau hana kahiko no a t| lakou, ua ewewe mni i nn mamo a hiki i ka | wa i hiki mai ai ka olelo a ke Akua, ua hoo» j hioloia na knpu o Hawaii nei, a no ka maa! | mau 1 kekahi poe ke hoomnopopo nei no. ua , manaoio no nae kekahi poe kahiko ia tnau ] loina, a ua ko no e like me ko lakou manao-' i io ann. Ua pakuwn ptha i keia manawa,; He inau Buke okoa paha ke kaknuia, ke lo- j he nei no au ke hoomnopopo nei kekahi poe' { 1 ka moe wan, moe auaukai, moe lelepalī.: j halawai me ke kuopnu, me na kanaka ane| kupanaha, pio o ke nnuenue mamua mai, j kahea-kua, opea-kua, hookua-kii, a me keka.; hi mau ano lehuleh'i wale aku. Ua pau ia; mau inea ia Kaukanapokii i ke aoia mai, a me na loina, ua kokoke maknhiki paha ke, no nna, me ka hoomaluia o Knukanapokii ina na hana hnumia, me ka ako oie ia o ko-| na lauoho, a hiki i ka wa i hookuu ia mai' ai oia mai kana noho oihana una. Ua hoo<] kuuia oin ine ka hoomaikni ia ; a innhope iho oia wa, ua hoomakaukauia he nhaainn nui no ka la e hoao ai ua poe iwa nei o ka ; ulunahele, ilalo nae o Waialua kahi i hoao nui ai. (Makehewa paha ia'u ke hai nku in j oukou i na moe ino a me nn moe inaikai o. ka po, a me na ouli o ka hele una o ke ao, n ; me na ano o ka noho anu o ke kanaka, i ao| ia ai iu Kaukanapokii, he poe e ae no keka-i hi i aoia i kulike ine ia, a oi ne kekahi a emi mai no hoi kekahi, aia a mahope palia.) Ka HiMO ANA O KaIIKANAPOKU ME LUUKIA, A| o Kaili HOI NH Ui.UHoALoHA. j i ka pau nna o ke aoia ana o ka oihnna nknmai ia Kaukanapokii inaluna o ke kuahiwi oi kelakeh o K>iala, o ka uhoi nui mai la no h ilalo o Waialua. A ma ia nohoana iho a lakou, ua hookaulana ia aku la ka ho-1 ao ana o na keiki a Kaiaka ina ; a ua hoola-! ha iaaku la ka lohe mai o a o, ua hiki aku la ka lohe i Keunae i Maui, ua hele inai !a na makua o Luukiaa me kona mau lehulehu a pau rne na makana kupono e pani aku : ai no ka la hilahila o ka hoao ana o na keiki, a p"ln no hoi ko Kaiii mau makua o Ha* lawa i Molokai, a pela no hoi ko Uluhoaioha ■ mau makua, a lehuiehu hoio Kahanai Koo*, lauloa aenei no hoi, ua ulua mni no lakou a ■ pau, a ki-ki-koele o keiki o ka makua, be ua- i na'ko oo hoi ua hoohiwahiwa ana a na roakua, aohe e loaa aku ; akaka no hoi ua keiki mea makua, heoi loa aku no hoi na ma-' kua o kn kakou mau moho, no laoa keia' mooklo kaao. Aohe no he nana nui mai o Kaiaka ma ma keano waiwai o na makua o Luukiii, nole no, oiai aole o Luukia be >va- ? hine hoopaUu maoli na Kaukampukii mai ka wa uuku mai, e manao ai ia na makua e huli mua a hanai mua i keia mea he waiwai no ka U hookahakaha o ke keiki; ina no ua waiwai ole no o Luukia ma. ua pono no w*- 1 hi a Kaiaka. oiai hoi, he makeinake o Luukia no ko Ha*nanatau ma U pilikia o ka pee ana a oluolu paha ma Keanae i Maui,(i pae makaikai mai no,) a ma keioo helehelena wahine maikai a nani hoi o Hamanalau, enaiaila wale no o Luukia i hookipa haie aikane ai,"a ikeia ae ai, he poe keiki papa okoa no hoi no Puaena i ke ehokai o Waialua. Ua pao like mai la na inea a pau, ua heie a pihakui o Waiaiua i ua me» he hooUukanaka ooi waie, i ka hana hoi o keia mau ! kaeoaa. k ka mnkaukau aoa o kela a me keia o na mea hoao, ua kukalaia o ka po a me ka ia i o Kakw-kulua, ka malama o Kaaona, oia na la e hoao ai. Ua kukuluw kekahi hale nni no Ukoo e noho ai ke pao ae ka hoao ana, ua hanaia he auolo ahaaioa, a me kabt akea kupooo, aia oo m« keU kaha o Puaena; a ua hanaia he mau maneU' okoa eha oo iakou, ko Luukia poe, ko Kaiii, j

ko l'luhuaioha. ko KauW«oap«k(i no hoi ko ke keeki k»misina. Ika bovkupu ana »ho no iko keU a ko krt\ auo. aohe no h* waiwai a k**-e enai. ka Le ahun, he |xh.Ac(* no o Kauknn.ipoku i na waiwai ano pi e-epa Hawej* oka uka kuahiwi ktvk'e. l*a hana ia he inau mnnel*, au « Lukia a me t T lu. hoaUw e noho ann raa kela aoao o Pu.«ena makai J«m. e»a no hoi o Kaukanpokn ma kria aoao maiuna aku o ka muliwai laua m« Ka«I», mo ko laua mau maoHe i hanahaia a I maikai a oolunolu»» ka hum o ka n>oena ma* kalii, a me ke kapa ka pa-u, ua kau ; o ka (nanele, a peU no hoi ko na wabint. La hoahu okoa ia no kekahi mau ahua kapa ma kahi a lakou e hiia«vai ai. he nana oku no hoi i k«t ro*rc ana oia wa aob« no hoi e h>aa aku u* mea he hiehie Uuna ole. me he »ha la i& ka mare aua o keia wa % {koe aku no nae ka poe waiwai.) (kala » mare la ai. ua oi aku ka hanohano a me ka malie launa ole, ua niehann jn>no ka la, ua kalne pono na kuahiwi, ua ike pono ia mai o Knala. A n;e he la ona uluUnu ame ka leo l.eknhi o na mnnu «hiu oia uka e oana |v>no mai ana. a e hooniaikai mai ana i ka U e hoao ni ko Ukou hoanoho oia uka a ka rwni i noho ai. Ua kuponone la i kiekiena 0 k» U, ua hoomnkaia mai U ka lawe hoo» i kahakahn ia ana o un mnu iwa uei oia Ui t he mea e ka hoihoiia, n me kn uluaon ana a nn kannkn mai o n o. hewn i ka wai no hoi un mea he uui o nn kanaka, ke nana aku U oe i ke one o Maeaea, hakinuanua lua i na kannka, me he mea U e hahi aku ana no kekahi maluna o kekahi, a ua kohu pilikia ! launn ole no kekahi poe, o ka poe no hoi e kuku ana ma nae, nnloo ka Uu nahelehele 1 ka wawne o na kanakn. (nole o keia manie* nie e ulu nei i kein wn, ho muuu hou wale J no in.) ke nnio ia nei na alii mnniua, ke ha* ; hai hele mai nei no nn poe knnnka mnknikai mahope; oi papa aku na luna nohe malu iki. I 0 HamannUu hoi, ke noho ne U oia ma« loko o kekahi Unai 'e koke ana ma kahi o ihaUwai ni na kaikunane me «« aikane, ni* ;no ia iluna o kona wahi kiekie i hanaia a j mnikni, i hele no hol a hamnmn kn hua o ka j moetia, ke kapa, kn pau. Ua hele wnlo a | luhe ka pua i HauoU, i ko akn lawe kaniele eMaUmka; ina ooe keknhi ilnila, ina ua : mahaio oe a pnu ka innkeinake. 1 ka hala> j wai ann oe a un mau poe hooknhnkahn nei j n leakou. he mau kane elun, a he mau vrahi}ne hoi elua, ua k'i iho U na mnnele, eliin* paha anana a oi aku, mnlalo mai o ka umi ; pnhn U, ua kuuin iho U iUlo, a ke noho la | no nae Inkou la ilunu, ua halii mua ia o lalo | i ka moena, ke kapa no hoi, un waiho nlnpii !ia me he alanui nnuunuu U, i wahi e iho ; mni ni un poe hnnheo nei. n peln no ka hoohiwahiwaia anu a pau Ukou eha. Ike kai hea nna a ke knnnka nana e k.ilu»a, oin ko ; Ukou wn e iho ni ilnlo, n hoohalnwai pu na ; knne a me na wahino. Aoie * /mu.