Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 49, 7 December 1867 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA.
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE VI. HELU 49. HONOLULU, DEKEMABA 7, 1867. NA HELU A PAU 314.
KA NUPEPA KUOKOA,
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU I kela Poaono keia Poaono,
$2.00 No na mahina he Umikumamalua! $1.00 no na mahina eono,
ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA— aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi. L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA,"
I s published in Honolulu EVERY SATURDAY,
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.
A DVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAU S will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PA YMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M. L. H. GULICK. For the Publishers.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Pe rsons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
HALE PAI KII!
AIA KO'U HALE PAI KII MA MONIKAHAAE, Mawaena o ka HALEKUAI BIPI a me ka HALEKUAI MEA AI o S. SAVIDGE ma ke Alanui Papu. He emi loa ke kumu kuai o na KII. H. L. KEIKI (CHASE.) Mea Pai Kii. 267-1y
KE KUNA MALOLO!!
E HOLO MAU ANA KEIA KUNA ma na awa o KONA, HAWAII, i hui like me ke kuna "KONA PAKEKE." No na ukana a me na ohua, e ninau ia KAPENA RATHBUN ma ka moku, a i ole ma ka Hale Oihana o C. A. WILLIAMAS. 308-tf
No Hana, Kaupo, a me Kahului.
KA MOKU KUNA 'MANUOKAWAI,' O Akoni ke Kapena. E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I NA Awa i haiia maluna. No na ukana a me na ohua, e ninau ia C. BREWER &co. (BURUA MA)
HE MOKU HOLO MAU NO KONA
—A ME—
KAU, HAWAII.
E HOLO MAU ANA KE KUNA "Kona Packet," KAPENA BALAAMA, mawaena o Honolulu a me Kona, Kau, Hawaii. No na ukana a me na ohua, e ninau i ke Kapena ma ka moku, a i ole, ia G. A. WILLIAMS. Honolulu, Aper. 23, 1867. 281-6m
Papa Nukama ( R. Newcomb),
—A ME—
Toma Kea (Thoma s Cross)
NA MEA HUMU BUKE. Alanui Kalepa Makai o Hale Luina. 275-1y
No Hilo.
KA MOKU KUNA "MELE HILO," O Sebastian ke Kapena. E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I KE Awa maluna, no na ukana ame na ohua e ninau ia HULIPAHU, (L. L. TORBERT).
HE MOKU HOLO MAU
No Lahaina, a me Makena.
O KE KUNA KALEPA PAA maikai, "Kate Lee." O Crane ke Kapena, E HOLO MAU LOA ANA, A HIKI MAI no hoi ma na Awa i olelo ia maluna. No na ukana a me na ohua, e nina i ke Kapena ma ka moku, a i ole ia ia C. BREWER &co. (BURUA MA) 228-tf
Na Buke i Paiia e ka Papa Hawaii
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.
Baibala Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 25
Li ra Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Li ra Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekale sia, 50
Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sa bati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½
Haawina Kamalii, Buke 1, a me 2, 12 ½
Haawina Kamalii, Buke elua i huiia, 25
Moolelo o Heneri Opukahaia 25
Hoike Akua, 25
Eia na buke i haawi wale ia.
Ui.
No ka Aoao Pope.
Hoike Pope.
Ka Ekale sia Oiaio.
Palapala Liilii—
Helu 4—Makemake anei oe i ke ola?
Helu 6—E hele i o Kri sto la.
Helu 7—Ka hoi ana mai o ke Keiki Uhauha.
Helu 11—No ka hoohiki wahahee i ke Akua.
Helu 16—Ka Eehia ana o ka Ahaaina a ka Haku a me ka Papekiko ana.
Helu 17—Mai hana ino i na Holoholona.
Helu 18—No ka mahi ana, kuai ana, a me ka inu ana i ka Awa.
Ka Davida Malo Kumumanao.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.
L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o ko Hawaii Pae Aina.
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.
NA S. M. KAMAKAU.
HELU 50.
NO KA NOHO ALII ANA O LIHOLIHO MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA II.
3. O ka powa—He hana kaulana no ia i ka wa kahiko, a ua kaula pu no hoi me ko lakou wahi e noho ai e hao i ka hai waiwai, a e pepehi kanaka ai no hoi. Ua hana ia keia hana ino no loko mai o ka oihana Kuielua, a he poe kanaka hihiu lakou, a ua noho lakou ma kahi mehameha, kahi aoi e hele mau ia ana e na kanaka a me na huakai e lawe ana i ka waiwai.
Ua kaulana o Oopuola, Akiala, o Kuanuuanu, Hanaieie, Aalaloloa a me na pali o Molokai, ma Kahakuloa, a pela no ma Hawaii, ma Oahu a me Kauai, a ua piha ka aina i ka powaia a me ka pepehi kanaka.
O ka haha ulua kekahi hana pepehi kanaka o ka wa kahiko, a ua nui na kanaka i pepehi wale ia i mea kupalu mano na na alii; a o ka make hoopea wale ia ae no hoi kekahi, e ulia wale ia ae no e ka make a na'lii, no ka aahu kapa, no ka hume malo, no ke kakua pau, no ka moena, no ka ipukuha, no ka ipu baka, a me na kumu e ae no he lehulehu wale e ulia wale ia ae ai e ka make a na alii o ka wa kahiko.
4. O ka mai ahulau—Ua hiki mai ka mai ahulau nui mai na moku haole mai, i ka manawa e noho ana o Kamehameha I ma Oahu. I ka makahiki 1804, he mai ahulau nui ia, a he nui na alii a me na makaainana i pau i ka make.
KA NUI O NA KANAKA O KEIA LAHUI I KA WA I HIKI MAI AI NA MISIONARI.
I ke au o Liholiho, i ka wa i hiki mai ai na misionari i Hawaii nei, he nui loa na alii elemakule a me na alii wahine luahine, a o na alii opiopio kane a me na alii wahine opiopio, ua lehulehu loa. A o na alii kuaaina a me ka poe koikoi e noho ana a puni ka aina, ua lehulehu loa lakou; a o na puali o na alii kahiko, o Peleiholani, Kumahana, o Kahahana, Kahekili, Kalanikupule, o Keawemauhili a me Keoua Kuahuula, oia no o Koakanu ma, Kuakahela ma, Kaeleowaipio ma, a pela aku he lehulehu wale. O Kekuohi, he wahine oia na Kalaniopuu, he ehiku ana kane i ke au o Kalaniopuu, a he wahine naauao nae oia i ka heluhelu a me ke kakau palapala i ke au palapala iho nei, a he lehulehu loa lakou o ka poe kahiko i hiki mai iloko o ke au palapala. A pela no hoi ka nui o na makaainana, ua paapu loa ka aina mai Hawaii a Kauai. Ua manaoia keia lahuikanaka o Hawaii nei i ka wa i hiki mai ai na misionari, he alua haneri tausani a oi aku, malalo mai hoi o akolu haneri tausani. Ua umi mau makahiki a keu o na misionari ma Hawaii nei. I ka makahiki 1831 paha ka helu ana a na kumu kula, aole nae i pau pono loa ia helu ia ana, aka, ua loaa nae ma ia helu ana, malalo mai o alua haneri tausani.
O KE AU O KA HIKI ANA O NA HAOLE I HAWAII NEI, O KA MANAWA IA I MAHUAHUA HOU OLE AI KA LAHUIKANAKA.
He lehulehu na manao hoopaapaa no na kumu i ikaika loa ai ke emi ana o ka Lahuikanaka ma Hawaii nei. Ua pau na kaua luku ino, ua pau na powa, ua pau ka haha ulua, ua pau na make hoopea wale a me na make ulia wale ae no maluna o ka lahuikanaka. Heaha la ke kumu ikaika loa o ka emi ana o ka Lahui Hawaii nei?
1. O ka hiki pinepine ana mai o na mai luku mai na haole mai, na mai lele, na mai awaawa a me na moonihoawa, na kanapi, kopena, makika, nalo aki, a me na mea awaawa ano hou o keia wa.
2. O na wai ino i loaa mai loko mai o na wahine hookamakama a me na mai luku, na mai lele a me na mai aai. O ke au ia Kamehameha III ka manawa i loaa pinepine mai ai na mai ahulau mai na moku haole mai.
I ka makahiki 1826, ua hiki mai hoi ka mai ahulau i kapaia he "kunu, he aheahe, he malenui a me ka puu awaawa." Ua pau i ka make he mau tausani o na kanaka mai Hawaii a Kauai, a nui loa ka poe i make ma ke kuaaina. O Luanuu Kahalaia a me Keoki Humehume, a me kekahi poe alii e ae no i pau i ka make ia mai. I ka malama o Feberuali o ka makahiki 1829, ua lawe mai ka moku Kai (Qukoke) ka inoa, o Hanale Pecka ke Kapena, a ua make oia ma ka moana. Ua lawe mai oia i ka mai ahulau mai Varaparaiso, Kili mai, he ai-ku, he auwae pahaha, a he opea hehee. Ua nui no ka poe i make ia mai ahulau. O Kinau ke alii i make a me kekahi poe kaukaualii. I ka malama hoi o Sepatemaba 1848, ua ku mai kekahi moku manuwa Amerika ma Hilo, ua lawe pu mai oia i ka mai ahulau a me ka mai luku, i kapaia he "ulalii a he lepo hehee." He mau tausani ka nui o ka poe i make. O ka hapakolu hookahi o ka lahui holookoa kai pau i ka make ia mai luku. Ua nui na alii a me na kaukaualii i pau i ka make, oia hoi o Mose Kekuaiwa, W. P. Leleiohoku a me Kaiminaauao. Elua a'u hale i ike ma Kipahulu, oia hoi ka hale o Ilimaihealani ma Kukuiula, he umikumamaha ka nui o ka poe maloko, ua pau aku ka nui i ka make, a koe wale iho no ekolu; a pela no hoi ma ka hale o Kapule ma Papauluana, he 13 lakou, he 9 i make, 4 wale no i koe. A ina pela ka make ana ma na wahi e ae o keia mau moku, alaila, ua oi loa ka make mamua o ka poe i koe mai e ola ana ma ke aupuni nei.
Ua hiki mai no he mai ahulau iloko o ka makahiki 1844, a ua kapaia he "Laepunia, he Poohuai, a he Haalilio" kekahi inoa. Ua nui no ka poe i make i keia mai ahulau. Pela no i ka malama o Ma raki a me Aperila o ka makahiki 1853, ua hiki mai ka mai luku i kapaia hoi he "Hebera, he Samola-boti, he Kapuahikuni." Ua hoopaeia ae na haole i loaa i keia mai ino ma Kahakaaulana e Kauka Poka; a i ka malama o Mei, ua hu ae maloko o ke kulanakauhale alii o Honolulu. O ka mokupuni o Oahu kai kuhohonu ke komo ana iloko o ka lapalapa o keia ahi, a o ka hunahuna kai lele ae ma na mokupuni e o kakou nei. He mau tausani ka poe i make i keia mai ahulau. Ma ka pa o Kaaione ma Kikihale ke kumu, ua loaa i kekahi wahine maka paele. He mai luku makaainana keia.
I ka makahiki 1857 iho, ua hiki hou mai no he mai luku i kapaia he "Punia, he Nalulu, he awaawa ma ka puu, he paia na pepeiao," a ua nui ka poe i make, a ua make no hoi kekahi mau alii, o Keoni Ana a me Konia.
O ka mai Lepero, oia kekahi mai lele aai i loaa iloko o na kanaka o keia manawa, mai ka poe haipule a ka poe hoomaloka ka loaa ana i keia mai aai, a ua make kekahi poe, a eia ae no hoi ke lapaau ia mai nei, aole nae he ola. O keia mau mai ahulau me ka luku ka mea hoi i holo oneanea ai ka Lahuikanaka iloko o ka make. He kakaikahi loa ka make ana ma na mai e, aka, o ka make ana i na mai luku a me na mai ahulau, ua oi loa aku ia mamua o na kaua a me na powa o ka wa kahiko.
O ke kumu i loaa mai ai keia poino a me ka hooneo ana hoi i ka lahui Hawaii nei, ua maopopo, o na haole no ka poe pepehi lahui; a o ka puni hanohano me ka puni waiwai, o laua no na hoa'loha no ka mai luku; a o ke kaalalo ana malalo o na kanaka o na lahui e, he mau keena hookipa oluolu ia e hoolaka ia mai ai na mai lele a me na mai aai, e hoopaholaia ai keia lahui i ka neoneo, e kau ai ka lia a me ka weliweli, a e naka ai me ka haalulu ka lahui holookoa, no na mai luku a me na mai ahulau, a no na mai lele me na mai aai ola ole i ka poe kahuna lapaau. He mau popo auhuhu keia e panoonoo ai keia lahui, a e puaamo ole ai na kanaka i ka make.
O ka emi o ka hanau ana kekahi kumu nui o ka emi loa o ka lahui kanaka o Hawaii nei. O na kumu o ka emi ana o ka hanau keiki iwaena o ka lahui holookoa, ua lehulehu wale na kumu, aka, ua lehulehu no ka poe hanau nui i na keiki i keia wa e like me ko ka wa kahiko. Ua hanau nui no kekahi poe wahine o keia wa a hiki i ka umi, a pela aku hoi a hiki i ka iwakalua, aka, he pomaikai nae ke ola i hookahi keiki a elua paha, a o ka make no ka nui. Aia no ma Kipahulu i Maui kekahi wahine hanau lehulehu i na keiki, a ke hele nei i ka umi ka nui o na keiki, ua hanai no a nui, make aku ana, a pela wale aku, aole keiki hookahi i koe e ola ana, ua pau loa no i ka make, a pela no ka nui o na wahine hanau mai o a o e noho mai nei; aole nae no ke kolohe o na makua, oiai ua malu ka noho ana o na ohana ma kuaaina, aole hoi no ka pili ana ma na wahi hookamakama, aka, ua pau nae i ka make.
O NA HANA IKE A ME KE AKAMAI MAMUA O KA HIKI ANA MAI O NA MISIONARI.
Ua oleloia ka lahuikanaka Hawaii, he lahuikanaka ikaika i ka hana, a he loea a me ke akamai, a ua kuonoono me ka naauao ma kekahi mau hana, ua lokomaikai ma na mea kino, aohe i like me na lahui e e noho ana ma keia Moana Pakipika.
O ka mahiai ka hana nui a na kupuna kahiko o Hawaii nei, ua akamai loa me ka ikaika, aka, ua hemahema nae ma na mea mahiai, aole hoi i like me ko keia wa ka lako i na mea paahana hao. O ka maiuu manamanalima na oo-hao, a ua kokua ia mai na lima hana e na laau oolea o ke kuahiwi i o-o, oia hoi ka laau uhiuhi, ka mamane, ka oa, ke kauila, ke koaie, ka hame, ka ulei, ke alahee a me na laau oolea e ae. Ua kalaiia i ke koi pohaku a like loa no me na oo-pe; a o kekahi mau o-o, ua hooia iloko o ke ahi, a pela e hooikaika aku ai ka mahiai ana. O kekahi poe ua Kanepuaa a Kukeolowalu i ka lakou mahiai ana, a he hapa uuku ia o ka poe mahiai, a o ka mahi wale no ka nui. A ma ke oo ana o ka hua mua o ka mahiai ana, ua kaumahaia aku ia na ke akua. O na hua kanu i kanuia maluna o ka aina i mahiai ia, o ke kalo, uala, wauke, maia, ko, awa a me kela ano hua keia ano hua i kanuia maluna o ka aina. (Aole i pau.)
Ke Kaao o Hesana.
HELU 24.
Ua aneane ae e hiki i ka ainaawakea, aia hoi, ike ia aku la ka halii mai a ka noe i na kuahiwi; a mamua ae hoi o ka hiki ana i ka hora 4 o ke ahiahi, ua hookomo aku la ka moku o Soda ma iloko o ka mokupuni melemele, a ku iho la ma ke awa, hookuu iho la oia i kona waapa a holo aku la i uka o ka aina. I ka wa e hoomaka ana na mea nana e hoehoe aku i ka waapa i uka, ua piha loa lakou i ka makau, a olelo mai la lakou ia Soda, "Ina eia no ke ola nei na'lii nona keia mokupuni, o makou no ka lakou e kii mua mai e pepehi mahope iho o ke kii ana mai e pepehi ia oe." Olelo aku la o Soda ia lakou, "Mai hopohopo oukou, no ka mea, o ka enemi nana e kii mai i ko oukou ola, oia no ko'u enemi, a o ka mea hoi e imi mai ana i ko'u ola, oia ko oukou enemi, a e nana wale mai no oukou maluna o'u. Ma ka mana wale no o keia pahikaua e hilinai ai kakou." Hoe aku la lakou a pae i uka o ka aina, a lele mua aku la o Soda i uka, a iaia hoi i keehi iho ai iluna o ka lepo o ka aina, olelo mai la oia i kona poe hoa i holo pu mai ai. "E hele au e imi i na waiwai i hunaia iloko o keia mokupuni, a mai hahai mai kekahi o oukou ia'u," a iaia no hoi e kamailio ana pela, ike ia aku la ka hoea ana mai he mau puulu tausani kanaka a me na moku e holo ae ana ma ka moana. Aia hoi, hoomaka mai la ke ano hou ana o ka aina, o na wahi oneoneo neia mamua, ua piha ae la i na hale hou o kela ano keia ano, a lohe ia aku la na leo olioli e hookani ana i na mea kuolo kani, e hokiokio ana hoi, a e haa ana hoi kekahi poe. Ku iho la o Soda ma e nana i ke ano o keia mau mea, aole he mau leo o na enemi kai lohe ia aku, aole hoi na hooho ana i ka lanakila, a me ka liuliu ana no ka hoouka kaua, aka, he mau leo olioli no ka hemo ana mai loko mai o ka paa pio ana, a me ka hookuu ia ana mai o lakou mai loko mai o ka paa ana maloko o ka mana kupua.
Ua hai e ia aku ia Hesana ka lono ua hiki aku la o Soda ma na kaiaulu o ka mokupuni, a e halawai kino ana laua he maka. a he maka ma ke ahiahi o ua la nei, nolaila, ua iini nui loa iho la oia e ike koke aku ia Soda. I ko Soda manawa e ku ana me kona poe hoe waapa ma na ae kai o ka mokupuni, aia hoi, hiki mai la kekahi poe me na kaa kaua a me ka hanohano a pau i ike ia iloko o ia mau la. Kulou like mai la lakou imua o Soda a hoomaikai mai la hoi iaia i ka i ana, "E ka Haku kaikunane o ka mea i hoonele ia i kona mau pono o keia ola ana, a e ka hoahanau hoi o ka Hoola o keia mau mokupuni, ua hoouna ia mai nei makou e ka Haku Alii Hesana, ka Hiwahiwa nona na Pae Aina Uhane nei e lawe aku ia oe a hiki i kona wahi e noho la maloko o ka hale Kastel Melemele o ke aupuni nei." Lohe aku la o Soda i keia mau leo makamaka i pane ia mai, a i ka inoa hoi o Hesana i hoopuka ia mai—Nolaila, ekemu aku la ia, "Aloha oukou e na hoaloha, e hele aku au e ike i kuu Haku." A o kona wa no ia i kau aku ai maluna o na kaa i ukali mai iaia, a iaia hoi e hoomaka ana e holo aku ma na alanui e moe pololei ana a hiki i ka Hale Kastel, aia hoi, ua piha u na alanui i na kanaka a me na wahine i haiamu mai e ike i ke kaikaina o ka Hiwahiwa o Bohemia, ka hooilina kalaunu hoi o ua aupuni la. Ua puia pu ka lewa i na leo huro i pae mai la mai kela pea a me keia pea. Ninini mai la na kaikamahine no lakou na makahiki he umikumamalima a keu ae i ko lakou mau ipu pua ma na alanui i holo aku ai o Soda. Nana mai la hoi o Hesana a ike i kona hoahanau e holo aku ana iwaena o ke anaina e haawi mai ana i ko lakou aloha nona, i mai la oia. "Pela e hoonaniia ai ke koa o na koa, e wehe ae i kou mau kukuna e ka ipukukui aladana, a e leha aku maluna o ke keiki o ke kai e pii mai la mai ke kai mai, me he opuu rose la i pua mai mai ka upoi ana iho a kona mau lihilihi."
Holo mai la o Soda a halawai pu ae la laua me Hesana ilokoo na puiki a ke aloha, a na ka lani i hoomanao i ka nui o na kulu waimaka i hookahe ia mai ko laua mau punawai mai. Ninau mai la o Hesana i ko Soda pakele ana mai loko mai o na lumilumi ia e na ale o ke kai. Hahai aku la no hoi o Soda i kona moolelo mai ka mua a hiki i ka hopena, a pela no hoi me Hesana, hahai aku la oia i kona moolelo mai ka mua a hiki i ko laua halawai ana maluna o ka mokupuni. * * * *
No ko makou manao e hoopokole i ke ano o ko laua halawai aloha ana, a me na olioli i haawi ia ae no ko laua la hanohano, nolaila, ke waiho ae nei makou ia mau mea mahope, a e hele aku kakou imua, i ka hoomaka ana o ko laua hele ana aku i ka ha o na mokupuni kupua. O keia ka mokupuni Omaomao, a ua hiki aku no hoi o Menia ma iluna o keia mokupuni kahi i luku ai i na mana kilokilo he nui, a ua haalele iho lakou i keia mokupuni, a aia lakou i keia manawa iluna o ka lima o na mokupuni, oia hoi ka mokupuni Ulaula. O ka hoomaka ana aku keia o ka makolukolu o na mokupuni ikaika i piha a hookui i na lapu ino hoomainoino a me na mana kilokilo he nui wale, a maluna o keia mokupuni i hoomaka iho ai o Dasi ma e haalele i ko lakou poe hoa, a lele e aku ai lakou i ka mokupuni Eleele, a malaila i lilo pio aku ai lakou ia Ma jo a me Anejao ma.
Mahope iho o ka haalele ana mai o ka moku nana i lawe aku ia Hesana ma i ka mokupuni melemele, ua kauoha koke ae la o Hesana e hookele ia aku ka moku i ka mokupuni omaomao, a elua no hoi po a elua ao, ua hiki aku la ka moku i ua mokupuni nei, a i ke kokoke ana aku o ka moku i ka aina; eha paha haneri i-a ka mamao mai kuaau mai, olelo ae la o Balada ia Hesana ma, "Eia malalo nei o keia wahi a puni ka mokupuni he wahi e lawaia ia ai na papaua, a mai loko mai o na papaua he haneri e loaa ai kekahi mea e hiki ai ke hoopakele ia oe mai loko mai o ka wela o ke ahi." Olelo ae la o Hesana ia Soda, "Ua hahai ia mai au e ka'u kumu aloha eia malalo nei o keia mau kai he mau papaua nunui, kahi e loaa ai ia kaua kekahi mea nana e hoopakele i ko kaua ola mai loko mai o ka enaena o ka ula o ke ahi e hoopuni ia i ka mokupuni ahi. Nolaila, ina he mea pono ia oe, e luu iho kaua iloko o keia mau kai e hoiliili ai i mau papaua, a o ko lakou momona ke hoolapalapaia iluna o ke ahi a hiki i ka piha ana o ka omole hookahi, no ka mea, hookahi omole oia mea, e lawa no ia no ko kaua hele ana iloko o ka umu enaena okooko o ke ahi a pau ka makahiki okoa." Ae aku la no hoi o Soda, nolaila, auau lealea iho la laua iloko o ke kai, a luu iho la iloko o ka hohonu o ke kai, a i ka hoiliili ana ae i na mea i loaa ia laua, aia hoi, ua lawa na haneri papaua elua a me kanalima. I aku la o Hesana, ua nui loa paha keia i oi ae mamua o ka mea e lawa ana no kaua, a ia laua no hoi i ka ka kau ae ai iluna o ka moku, aia hoi, ea mai la na ao hakumakuma, a me ka eleele ino, "E wiki" wahi a Hesana, "e hoomoa koke aku i na papaua, no ka mea, ei ae ka ino nui e hiki mai ana." Aole i liuliu iho, aia hoi, kawewe mai la na ale o ke kai i ka makani, a okaikai mai la no hoi o uka, a o ka nou koke mai la no ia o ka makani ikaika mai ka Hikina Hema mai, aole i kanamai ka ino, a li ia ae la na pea o ka moku, me ka hookuu ole ia o ka pohaku, a ia wa i hoohuli koke ia ae ai ka ihu o ka moku i ka mokupuni ulaula, kahi a Menia ma e noho la me na puali kaua o laua. He oi nui aku ko Soda makemake e lele i uka o ka mokupuni omaomao e hoomaikai hou ai i ke ano o ka aina mamua ae o ko lakou manawa e holo aku ai i kekahi mokupuni e aku, aka, ua koi nui ia mai ko Hesana manao e holo aku i ka mokupuni ulaula a me ka mokupuni eleele, e hoopakele mai ia Dasi a me kona poe koa mai ka paa pio ana malalo o na enemi.
Mahope iho o ka hala ana ae o na ho ra he iwakaluakumamaha, ua hiki aku la lakou i ka mokupuni ulaula, a o ka manawa koke no ia i ike ia mai ai o Hesana ma e Dasana a me Menia, a o ko laua manawa no hoi ia i lele mai ai a haule iho la iluna o ka moku me ka hoopuka ae i kekahi mau huaolelo pule no ka manawa loihi, a mahope iho o ka pau ana o ka lakou kamailio ana no na mea e ae, ua lawe koke ia aku la o Hesana a me Soda e Dasana ma laua me Menia i uka o ka aina, a ia laua i ike ia mai ai e ko uka poe, aia hoi, he mau tausani leo huro kai hoouna ia ae e lakou no Hesana ma, a haalulu ae la ka honua i ko lakou mau leo wawalo. Aole anei o na enemi kekahi i hoohikilele ia mai e ko lakou leo wawalo ano e, a me na kupinai loihi e hei ana i na palena o ka mokupuni Eleele. Ua haohao nui lakou no keia mea, a ninau ae la o Majo. "Heaha la keia haunaele nui ma kahi o na poe hupo o waho?" Aka, aole i liuliu iho ko lakou nune ana pela, aia hoi, ua hoike mai la na hiohiona o ko Hesana hiki ana aku i ka mokupuni ulaula, a oia ko Anejao manawa i kahea aku ai i kona poe koa i ka i ana, E ikaika oukou e na lapu mana o ka mokupuni Eleele, no ka mea, aia ka enemi ke hookokoke mai la i ka ipuka o ko oukou hale, a oia hookahi ka wa i hoouna like mai ai lakou i ka leo hookahi penei: "I ka mana kupua Eleele a me Anejao, aohe makau iloko o na mamo a ka mokupuni Eleele. * * * *
Ia He sana ma i ku iho ai iluna o ka honua, aia hoi, ike ia aku la ka pouli ana mai o ka lewa i kekahi poe e lele mai ana. Nana like aku la o Dasana ma, a ike aku la i ko lakou ano, aole lakou he mau enemi, aka, o ka Haku Alii o na Feare a me kona poe koa, a ua hoohauoli nui ia mai lakou e ka hiki hou ana mai ona mau kokua no lakou. Halawai like ae la lakou, a hoopuehu koke ia aku la na enemi i koe maluna o ka mokupuni ulaula, a ia wa i unuhi ae ai o Hesana i kana pahikaua, a lulu aku la hoi ka Haku Alii Barona i kekahi mea ala ma kapa kahakai o ka mokupuni, me ka namunamu iho i kekahi mau hua i lohe ole ia, a ia manawa i pii mai ai kekahi nalu nui a kiekie a popoi i iho la maluna o kahi a Barona i lulu aku ai i ka mea ala, a i ka wa i mimiki aku ai ke kai mahope iho o ke poi ana o ka nalu, ua haohia ia aku la ke one a me ke aa, a ike ia aku la ka hulali ana mai o kekahi puka keleawe nui e waiho ana ma ka papa ku olalo o ke kai, a o ka wa no ia i kauoha ae ai ka Haku Alii Barona o na Feare ia Hesana e iho aku iloko olaila, me ke aoao pu mai iaia i na mea a pau ana e hana aku ai. Mahope iho o kona aoao ana mai ia Hesana, iho aku la o Hesana a ku ma ka puka, unuhi ae la oia i ke kauwahi ki a hookomo aku la i ka puka ki a wili ae la ia i kanakolu wili ana, a ma ia manawa i lohe ia aku ai kekahi leo e kahea mai ana iaia i ka i ana, "Ulaula a me ka Eleele," pane aku la no hoi o Hesana, "Ulaula a me ke keokeo," a o ke ano o keia mau huaolelo i pane ia aku e Hesana, "Ulaula," oia ka hookahe koko ana, ke kaua a me ka hakaka ana, a o ke "Keokeo" hoi, e hoike ana ia mahope iho o ka hookahe koko ana, he maluhia a me ka pomaikai ko hope aku. I ka lohe ana o ke kiai maloko mai i keia mau olelo a Hesana, wehe mai la oia i ka puka a kulou hoomaikai mai la oia imua o Hesana i ka i ana, "E hoomaikai ia ka Hoola o na mokupuni Uhane." Hele aku la o Hesana mai ona aku la a hiki i ke kauwahi ala ololi mawaena o na ohuku pali elua, malaila e koo ana kekahi mau kanaka nunui i ka laua mau pahikaua i na kihi o ka pali, a i ko Hesana ike ana aku i ko laua la kulana, paa pono ae la oia i kana pahikaua i kona alo me ka puana ae i keia mau olelo, "E ka enemi, auhea kou lanakila ana?" a i kona wa i puana ae ai pela, aia hoi, huli ae la ua mau kanaka la a nalowale aku la iloko o na pali. Hele aku la o Hesana mawaena o ia wahi me ka hoopilikia ole ia mai, a i kona hala ana aku ma o o ke ala ololi, aia hoi, ike aku la oia he rumi poeleele, a e moe aku ana mawaena olaila ko Hesana kuamoo e hele aku ai. O kahi hoi keia i olelo ia mai ai iaia, mawaena aku olaila e ike aku ai oia i kekahi lua hohonu, a he wahi papa kahulihuli wale no kahi alanui e hele aku ai a puka ma kela aoao, a ina e puiwa iki no oia i na leo kupinai e wawalo mai ana mai na paia mai o ka rumi pouli, alaila, o kona hulihia no ia a haule ilalo o ka lua hohonu e waiho ana malalo ae. Hoopaa mua ae la o Hesana i kona mau pepeiao me ka pulupulu, a hele aku la oia maloko o ua poeleele la, aole nae ona ike pono iho i ke ano o kahi alanui, no ka mea, he pouliuli loa, e like me ka po.
(Aole i pau.)
KE KAAAHI MUA. O ke kaaahi mua loa i hanaia ma Ame rika Huipuia i ka makahiki 1833, a i holo ai hoi mawaena o ke kulanakauhale o Alabani a me Sekenetade, eia no ia ke malamaia nei, he Milimili maloko o kekahi hale hana hao ma Alabani, e kokoke ana i Seroi. O Keoni Bulu ka inoa o ua kaaahi nei.
HE WAHI NANE. Heaha ka mea i like ai ka haumana me ka onohi maka? No ka mea aia ka haumana malalo o ka laau hahau a ke kumu, a o ka onohi maka hoi malalo o na lihilihimaka oia kahi i kau ai, a no ka mea no hoi ua like wale no ka inoa o keia mau mea a i elua ma ka olelo haole he pupil.