Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 22, 1 Iune 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. Na S. M. Kamakau. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakau.

HKLU 29. .\<) K A 1101 MN* O KAKOIILA.NI 1 KAU*I, A NK KE KAIA HOU A$A MC KALAMMPULE I KA i A. L>. 1794. i A pau ka noho ana o Kaeokulani ma Knilua uie K.i!«i(iikupulc fca Mui o Oahu, hnpai hou ae la <»ih i koua uianao e hni i Knuni.aka, holoaku la a pae i Waiolun. mailaila nku a pa« i Waiauae, a u«)ho iki iniilnila uo kekahi mau hi. A 116 ka * no hoi <» kona innuuo i ka hoi i Kauni, nolaila, hooinakaukau iho la oia no ka i holo nnu, ak.i, iohe iho la oia i ka ohuimu a Kahiwa a ine kekahi poe alii e ae, i kokua »a hoi e na hookele? e i an.i, 4i lj hulo a waeua inoauo, ahiila, kiola iu Kaeokulani." A lohe o Kaeokulani 110 keia oliunni jino ia ana, a niauao iho la oia e inake |hookahi aun oia i k* inoaua, a e alio hoi ka muke aun i ke kaua he nui na inoepuu, nolaila, hoopau iho la oin i kona manao hoi i Kauui, a kau<«ha ne la oia e wawahi i na auwna a f»au, a e hele hou |e kaua ine Kulaniku(iuk*.- llni pu uini |la hoi na kanaka koa o Waianae ii ine i Wuinlua inaho|>e o Kneo. A o keia ma.11:10 aua o Kaeo, ur kaulaua aku la hoi a i lolie o Kalauiku(>ule. Ilooui.ikaukau iho la ke knun o nn noao elua, i ka inolama jo lliin;iiaeleele, oia h«>i ka mnlama o NoUemuba, o ka uiiikahiki 1794. | I ku hoouka mua ana o ua aoao elua, ! ua lannkiln loa o Kaeo nmluna o na koa ' o Kalanikupule. Iloko no hoi o la niau In o ke knua nna, ua komo inna mui keiknhi inau inoku rnn ke nwa o Kou ina | Iloiioliilu, oia hoi na inoku uana i komo j iiina ke awa o Kou ; no ke nupuni mai o Ainenka ia mau moku ; o J;ickoll a me Priuce Lihoo ko lauu mau inoa, a o Kapena Baraunu ma na'lii inoku, he mau moku huli ainn, a he ano manua 110 hoi. Ua hoolimalima aku o Kalumkupule ia mau moku, e kokua mui ia iu ma ke kaua ana, oia hoi eha haneri puna, fua like ia me hooknhi lau) a oia iho la kona kumu hooliuialima. Ua ae u.ai no na KaIpenaekokuii ia Kalalanikupule. I ke Ikaua ana ma ke kula o Puunahawele, ua |inake kekahi mau haole ia Mure Aiimm, ;n ua make no hoi kekulii mnii kaunka niaoli ma ia Kiki.i ana, a ua hee na koa o jko Kalaniku()ule aoao. Muhope iho o la muii la, uu hoomaka hou ke knua ana ! iloko o iiu In eono, un mnu uo ka lunakii ln min o ko Kaeo aono ; a 110 kona ike i :kona lauakiln mau, ua komo loa ke kaua |ana iloko o Kwa. 'Hoouka kaua nti ma Kalauao, i Ewa. I I ka la 12 o Dekcmabn, o kn A. 1). ! 1794, ike iho In o Kaeo i ka mnu loa o j kona lauakila ma na hoouka knua ana a |pau, amanao iho la oiu e mau loa aku jkona lanakila ana a komo loa i Kona, a inalailu ke kulanakauhale alii o Waikiki. | A hiki ua o Kaeo ma ma Kalauao i Ewn'uli, ua hoopuni koke ia lakou e na puali koa o Kalauikupule. Ain keia hoouka knua nui ann *nawaena o Kalauno a me Aiea, ma ke kahua o Kalaniinanuia. O ika eheu aknu o na koa o Kalanikupule, o Koalaukani ka alihikaua, aia maluna o hia ahua kuamoo o Kalauao a me Aiea ; o ki» eheu henin, o Kamohomoho ka alihikm.a, oia ma na iliili u Malei ; ma ka honua ka Poe, aia inalaila o Kalanikupule a me nu'lii, mawaeua o Aiea ma kau papaloi. O Kapenu Baraunn ma a me na haole, nia Inkou ma nn nuwaa|ia iualoko inni o ke kai. Ua hoopuniia hoi ko Kneo mau puali kon, a ua halawni pu na kaun elun, a un oki pu ko Koalaukani mau koa mawaena o Kalauao, mn Kuamoo ; a ma Kahuawai, nolailn, hoopuehu ia ke kaua a Kneo, n ua puni o Kaeo ma iwaena, aka, ua hooukn no o Kaeo rae ke koa launa ole, a ua like me he kaihoee la ka uhi aua oke kaua, o oa pu ine im elau, o na phikaua a me na pololu a nie oa ihe, a kmhnuneki ae la hoi ko Kneo poe kokua, ua hualele aku hoi |o Kaeo me aono kokua umhope onn, a |ua iho mui la ma Aiea, he wahi awawa Uuwhī ; a mai nalowaie paha ilaila, nka, ua ike ia tna ka ula o ka ahuula, n un ike ia mai no hoi e ka poe mnluna o im - Wunpa uia kai, a ua hoouka mni i ke kaua, me ke ki nna mai i na pu. Ua hoo* puniia e oa koa uiauka, a iloko o i«i hoo*

ukn ulu3oa .ini o ke k*ua, e alu nun ma un aoao 3 puni. Pela i make ai o Kaeo rne kona koa launa ole. Ua luku pu ia kana mau nahiiie a irc n«i wahine a me ikekahi poe alii a me kekairi p«»e koa. A j(iakapaui keia knua ana, o Kukiiahu. : l ka inalama o Hanniaileele lie 16 ii, a i , ! ka malama hoi o D«kemhb«i, he I*2 la, o , I ka maknhiki 1794 ma Kalauno. Ewa. I I ka aui ann o kn la, ua houluuluia na ; , heana o ka poe i inake i iuku ia i kela \ | kawa ana, a ua laweia ma kai o P;«a:au, ! ī malnila ka ()«»e make kahi i houluuluia'i, | n e ahu a luiakukui ona ko lakou mau | |heana mnke. Mnlaila t»o hoi ka heana j lokeknhi wahine i pepehiia a mnke loa a l | ola hou, n o Knhuluuuiknaunioku kona \ , inoa.— (Ua ike inaka iho nu iaia me ko- j ■ na rnnu pnlnpu manaonao ma konn kino j ,a puni, i ka maknhiki 1834 kona make j | kupapau nna.) I kn hora 1 paha o ka J jla 12 o Dekemahn, A. D. 179-1, ua pe- ; •pehi like ia lakou me Kaeokulani ma, j ma Kukiiahu, a<»le hoi oia i ike ua lawe- j | i«n un kupipau o lakou ma kui o Paninu, i ia mnlailn knhi i wniho ai n hiki i kn hora : ) ! 10 o kn po, lele inai ann keknhi inanu | | pui.'O, a pai ne la i kona innu eheu 111:1 | | ke poo o Kahulunuikaaumoku, a hikilele |ne la kona mnkeme he hiamoe la, a kanI j kna ae la kona mnu maka, a ike iho la in e wniho pu nna oia me ua heann o ka j j poe i uinke, e knu ana kekahi innluna o j j kekuhi; a ike nku la 110 hoi oin i ke ka- j j nnka kiui, e hololmlo ana ma o a mannei. j ! Lele nku la ua pueo nei iloko o ke kai j 1 kokolo aku ia no hoi keia mahope a nu nku In ilolso o ke kni, a nu aku In me ka hoomnnnwnuui lon i ka wulnnia o koun niau ehn, i hnhnunin ni i kn pnhiknun n | me kn ()uhupnhu iu i kn elau wniki u me ka pololu. Alakai nku la ka pue.o in ia ia (>iie mn Aiea, a pii aku la mn ke nwa- ' wa o Ilalnwa, a hiki ma ke kuahiwi, loua j kekahi onn, 11 mnlailn oia kiihi i waiho a r mnke ai ; nole no hoi oin 1 ike, <ia kii un ; pueo nei i keknhi kiiunkn i |»ili knhu 110- ; na, n he kanaka kupa knmanina i nn wn- : lii huna o uka o Hnlawn, a nn ia knnaka i i Inwe nku i ka ni a me ka nini ana i na ehn. Elun In elun po, kukah; ae la hoi ka Moi Kulanikupule i ke knnnwai, e ola | na pio, a e hoopau i ka luku ana i na pio j u ()uu ; n o ke pio e pepehiiH mahope iho 0 ke kuknla ia nna o ke knnawni, inn he alii a he kannkn paha ka inen nnna i pe- ; pehi, e make no, ke inaluma ole in ke ; knnnwni. Ahonui ke nkun in Kahulunuiknnumoku, 110 ka hoolu aun ia ia a iohe oia 1 -kn olelo 11 ke Akua, mu kn iuoa o na Kolukahi Hemolele. lle kaiknmnhine oia nn j Kuohu, ke knhuuu nui 0 Knnai. I kn mnke nun o Kaeokulani ke keiki a KeUnulike, ka Moi oke aupuni o Mnui, a o Holau kona m«ikuuhine. Ua lilo ka ! hooilina o ke aupuni 0 Kauai ia George ■ Kaumualii kann keiki, aka, no.'ie nae hoi 1 kupouo ia ia ka hooponopono i ke au- : puni no kona uuku, a ua iilo i kekahi poe kaiiu ka malamn ana i ke «nupuni me ' ke kuua 110. ; No KA PEPEHI ANA O KALANIKDPt'LE IA | Kapena Baraitnu »MA. ! Mnhope iho o ke knun nna ma Kukiiahu a me ka make ana o Kaeokuiani, ua : lanakiln hoi o Kalanikupule, alaila, koi aku la o Kapena Barnunu ma ia Kalanikupuie, e uku aku i ke aupuni 0 Oahu, i < uku 110 ko laua kolua ann ia ia i ke kaua ann me Kaeo. iioole aku o Kaianikupule, u aole pouo o ke aupuni ka uku 0 ko oiua kokua ana i ke kaua, 110 ka i men. un hooholo mua ia. hookahi lau ; puan ka uku, oin hoi he umi kanaha, a i keia wa hoi ehn haneri." Ua hoole mai no o Bamunu ma, a koi mai no o ke aupuni 110 ka uku. A no keia mea, ua ohujnu iho na'lii, e pepehi ia Baraunu nia. Olelo aku ia hoi o Kamohomoho ia Kalanikupule, e uku aku no i na Knpena o ntt moku i ka puaa, e like ka nui me ka mea i olelo mua ia, a i loaa ole ka paakai e kopi ai, e kuhikuhi a?iu oe i ka paakai o Knihikapu, anoai o pau loa na wanpa i ka holo i ka paakai, a holo pu | no hoi paha me Kapena Barauuu ma, alaib, e kaili kakou i na moku, a e pepe- [ hia ua haole. Ae mai la no hoi o Kaln- : nikupuie. Lawe ia mai la ka puaa a nui : loa, ke hele la piha pono na moku a elua. | A 110 ka pankai ole hoi e kopi ai, nolaila, : nonoi aku la na Kapenn \ piakai no ka 'punn, a ua kuhiknhi» ka paakai ma Kn- | ihikapu ; he wn kai nui hoi ia no Keehi. 1 ka holo ana o na waapa a hiki ma Ka- | ihikapu, liooiliia ua waapa a piha i ka

paakai, a i ka hoi ana mai. m mal»>o ke kai o Keehi. a hiki o!e h«<i na waapa ke hoi mai. Ona hoi eku ana n a ke aia, ua piha loa i na'iii ame na kaa pepehiia o Kn(»€n«i Baraunu ma;o ka poe haole hoi i kii ai i ka paakai. ua pau i ka pepehiia a ua oia mahunehune kekahi poe haoie, a pela 110 hoi ko ka moku, un pepehi ia kekahi poe, a ;ua hoopakeie ia no hoi keknhi poe. a ua |iiio na moku elua ia Kaianikunule. A o jna haole i koe, ua noho pio inkou ine ko , Inkou mnnao hoopea waleia. | Ika loaa ana ona inoku ia K&ianikujpule, me ka lako i ka pu kuniahi a me , jna lako kaua he nui wale, aiaiia, iiu ae; l;i kona manao e holo i ilauaii e knua ai |me Kamehnmeha. | KAILI HOU NA haolk InA >1 !KT. | Ika hula nna ona (»ule ekolu mni keīkaili ana 0 Knlanikupul.i 1 nn moku a me) |ka pepehia nna hoi 0 Baraunu ma,aluila,! ■ hooinakaukau ilio In 0 Kul.-inikupule i ka jholo i ke kaua ; o naMii. nn kuhiua, nn i koa u piha na moku elun, 0 ma ka auwna ; ! kekahi. Oleio aku ia o Knmohomoiio ia I | Kaianikupuie, 4t O ku nui o ki« haole mn i !kn nuwaa, a o nn haole hookele wale 110' i maluna ona moku.' , 4i No no," wnhial Kalauikupule. Olelo hou nku o Knmo-j homoho, '*0 ka nui o nn mea k.iuu inn! Iku nuuna, a o ka pu lnki ole mn ka nu-j jwaa, mn na inoku in." Hoole hou 110 01 ! , i I kalanikupule. j | Iknla 4 o lanuāri 1795, hoopukaakiij jl:i iul moku mai ke awa o Honolulu nku,l me ka pilia i na'lii a me un kon, n liolo| aku in n po, n mni ia po n no ae o kaia m, ua pnu loa na alii a me nn knuaka i kn luni me kn hoopailun, a 1101 hou mui ; nn moku a ku ma Waikiki. ; Olelo hou nku o Knmohomoho in Ka-j lunikupule, "Ile pono ole kn hnnn n Ln 1 hnole, o ke kumu nui i (»nu ai tiu kuuukn' i ka luni, o na ipu pilau h;i< le. oiii; ka mea i pukui ai, a i pau ni i kn iuai, n; uoluila, e kiola ka nui o na h.iole m;i ka | nuwaa, a o na haoie iiookele walu 110 ma ; na moku, a e luwe nn mea kaun a pau; ma kn auwaa." "No no," wahi a Knla-j nikupule. [Ka ino inia |>nu kn hookuli ; onn iilii, ke hnhni loa mni nei. Wahi aj ika mea kakau m<iolelo ] j Ua puu loa nn'lii nme nn knuakn >ka ; ilele i ukn, nohe mau ko.i kini 1 koe malu-• nn o na moku,a he wau 110 nue iiiuluna j 0 kn moku. | I ke numoe ann iho, un mnkaukau kn' moku Prince Lipoo eholo, un mnknuknu' un (>en, a pio mni In me kn hokio i kn 1 moku Juckoll, o ka hoomakuukiiu koke: iho la 110 ia e 11010. O Kulauiku()ule hoi me kana wahine, ein no mnlunn o kn 1110- J ku n me kekahi mau knuaka lawelawe 110. laun. O kn holo aku la 110 ia o na moku.| Ike ao ana ae, i nann nku kn hann o ko ! ukn poe, ua heo na moku. Eia nne hoika meu kupanniia, o kn hoihoi liounnai mai ia Kalauikupule mu a mnwnlio uku o Lneahi, hookuuia mai muiuiia o ka uau. He nanu aloha Knstiano ko kn poeo, lunn o ka moku, aohe hoomauhula, nohe i mnnno i ko iakou poe 1 pepehin a me ka; lawe pio ia ana oua moku. Manao nui| lakou i ke oia o ke nlii, a wniho n mala-! mnlama, hoihoi mai a hookuu mniike; ola o ka Moi. j No ke aupuni o Au>erika Huipuia ke-; ia mau moku. Holo nku ia laua i Hawn-I 11. a hnhni aku la i nn mea a pau i hanuia' ia Kninelhimeha, a me ka pnu loanna oi na m)a kaua oke aupuiii o Oahu. Un| aie keaupuni Hnwaii, no ka pau lon ona mea kaua/a Kainnikupuie. Ina pn-i ha aole e liio i kela mau moku na inea; kaua a Kaianikupule a me na moku, ina paha aole e akaka ka hui nna o na aupu-; jni o Hawaii malalo o Kamehnmeha. | J [Aole i pau )