Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 13, 30 March 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 21. NO KE KAUA ANA O KAHEKILI ME KAHAHANA, A ME KA LILO ANA HOI O KE AUPUNI O OAHU. I KA A. D. 1772 & 1773. I ka lohe ana o Kahekili, ua make o Kaopulupulu, ke kia i paa ai ke aupuni o Oahu, alaila, olelo aku la o Kaleopuupuu ke kahuna ia Kahekili, "Ua hina ka pouhana o ke aupuni o Oahu, nolaila, e kii kaua, a e ko auanei ko makemake." Olelo aku o Kahekili ia Kaleopuupuu, "E kauoha ia o Kahahawai a me na koa i hele pu me ia i ke kaua i Hilo, e hoi mai lakou a pau, aia ke kaua i o Oahu." Ua pono ia wahi a Kaleopuupuu. Hoomakaukau iho la o Kahekili i na'lii no ka holo ana i ke kaua, a eia ka mea o na'lii, o Kekuamanoha, Kaiana, Namakeha, o Kalaikoa, Kamohomoho, Nahiolea a me Hueu ka pukaua, o Kauhikoakoa a Kahui. O na keiki Alii, o Kalaninuiulumoku, Peapea, Manono Kauakapekulani, o Kalanikupule, Koalaukani; o ka hanau alii o na puali koa, o ke Poouwahi, Kaniuula, ka Pahupu a me ka poe makaukau i ka maa, a me ka poe pana pua iloko o ke ka-kaka. Ua makaukau o Kahekili no ka holo ana i ke kaua i Oahu, no ke kokua ana mai o Keawemauhili a me Keoua Kuahuula i mau waa-kaulua no Kahekili. No ka holo ana i o Oahu. Ma Lahaina i hoakoakoa ia ai ke anaina no ka holo ana i ke kaua. O Halekumukalani ka hale o ke akua, aia ma Puehuehu. I ka pau ana o ke kapu, o ka hoomaka no ia i ka holo a Molokai; o ka i-a o na loko ku-a-pa, oia ke o o ka holo ana, mai Hoolehua a Kaluakoi ka piha i na waa. I ka holo ana o na waa kaua ma ka mole o Lanai, a ua kapa ia keia alanui moana a Kahekili i holo mai ai i ke kaua i o Oahu, o Kaopuakiikii ka inoa, a ma ka lewa loa o ka moana, a loaa i ka welau o ku Aoaoa, a nana i hoihoi i ka aina, a o Waikiki ke awa. I ka pae ana o Kahekili a me na auwaa kaua o na'lii o Maui, ma Waikiki, e noho ana no ka Moi Kahahana ma Kawananakoa, ma Nuuanu, mauka o Honolulu. I ka lohe ana o Kahahana, ua hiki mai o Kahekili me na auwaa i lako i na mea kaua, ua piha hoi mai Kaalawai a hiki i Kawehewehe ka paa i na waa kaua o Kahekili mai Maui, Molokai a me Lanai mai, nolaila, makau honua e wale iho la no o Kahahana, a hoakoakoa ae la i kona poe alii a me na koa. I ka lohe ana hoi o kekahi poe puali koa no Waialua a no Ewa, aohe i huipu me Kahahana, aka, ua hele no kela poe i ke kaua me ka makau ole i ka lehulehu. O ka inoa o ia poe kanaka, o Pupuka, Makaioulu, Puakea, Pinao, Kalaeone, Pahua, Kauhi a me Kapukoa; ewalu ko lakou nui i he!e i ke kaua. Ua komo loa keia poe ewalu iloko o Apuakehau, ilaila kahi i kaua ai me ke koa launa ole, a ua hoopuni ia mai lakou a puni e na koa o Maui, alaila, wahi ae la keia poe ewalu iloko o ka puoko o ke kaua, a naha ae la ka poe i hoopuni ai ia lakou nei. I ko lakou luli ana ae nae e hoi mai, ua piha loa o mua i na koa, aohe wahi kaawale o Kawehewehe, e hiolo ana na pololu e like me na paka-ua, aka, aohe nae he wahi mea a poino o keia poe ahikanana, aka, o kela poe koa o Maui, ua pau i ka make. I ka hiki ana i kuauna o Punaluu, e iho mai ai i Luahinewai, e hiki mai ai i na niu a Kuakuaaka, ilaila i hopu ai kekahi alii o Maui, o Kauhikoakoa ka inoa, ia Makaioulu, oia kekahi o ka poe ewalu o na koa o Oahu. O Makaioulu, he kanaka uhauhalale, he mama ole i ka holo, aka, he kanaka akamai loa i ke koa; a o Kauhikoakoa hoi, he kanaka kiekie o ke kino, a ua ikaika kona helehelena mai luna a lalo,—oia ka makuakane o Hinau, ke kaikaina o Poki. No ke ku ole o Makaioulu i ka ihe a me ka pololu e hou ana mamua, mahope a ma na aoao, nolaila, manao iho la na koa o Maui e hopu a paa, alaila, houhou i ka pololu. Hopu iho la o Kauhikoakoa ia Makaioulu, a hawele-lua iho ia kalawakua, a paa ae la na lima o Makaioulu ma ke kua, alaila, unu iho la i ka pahoa ma ka hono, aohe nae he ku iho; e pahu mai ana kekahi poe koa ma na aoao, ao-

he no he ku mai, nolaila, kahea mai la oia i kana aikane ia Pupuka, (oia ke kupunakane o Piilani, ke kaikuahine o M. Kekuanaona i make aku nei), "Ike aku i ka maka o ka wahine a kaua a me na keiki a kaua." Huli mai la o Pupuka, a ike mai la ua paa loa o Makaioulu, o ka aui pono mai la no ia e pahu. Kahea aku la o Makaioulu, "Pahu ia i kuu piko." E haalele mai ana o Pupuka i ka Pololu i ka piko o Makaioulu, me ka manao e make pu me Kauhikoakoa, aka, e alo ae ana ka piko o Makaioulu, ku no i ka opu o Kauhikoakoa—e unu aku ana o Makaioulu i ka pololu, puka loa ma ke kua, a o ka hee aku la no ia o na koa o Maui. Elua wale no o Pupuka ma ia manawa, nolaila, aole i lilo ia laua o Kauhikoakoa. O ke kumu nae i hee ai ke Oahu, o ka hai ole ana o Kahahana i na kanaka i make mua—pela ka olelo a kekahi poe. Ekolu hoouka kaua ana o na aoao elua, a ua make like no. I ka malama o Ianuari 1, o ka A. D. 1783, ua akoakoa na'lii a me na pukaua, na puali a me na koa o Kahekili, a mahele ia iho la elua poe kaua. Mahele 1. O Kahekili, ka pukaua. Mahele 2. o Hueu ka pukaua. O ka Hueu poe kaua, mauka o Kanelaau a me kapapakolea, mauka o Puowaina. O ka mahele mua, maluna o Hekili a hiki i Kahehuna a me Auwaiolimu. O Kaheiki ke kahuakaua. Ma keia hoouka kaua ana, ua lilo ka wai o ke kahawai o Kaheiki i koko, no ke ahualalakukui o ka heana i ka wai, no ka mea, ua kumano ia ke kahawai i ke kino o na kanaka i make i ke kaua. O ke kaua maluna iho o ka haiau o Kaheiki ke kaua i hee ai, no ka mea, ua pii ae la kekahi kaua ma ke kualapa pili o Pauoa, a iho ma Kapena, a uluaoa ae la ka hoouka ana o ke kaua. O ka puehu iho la no ia o na koa o Kahahana. O Kauwahine, oia no ka wahine a Kahekili, ua kaulana oia no ke koa ia la. O Kahahana a me Kekuapoi kana wahine, ua auhee aku laua a holo i ka nahelehele. Lilo iho la ke aupuni o Oahu a me Molokai ia Kahekili, a hooko ia iho la ka wanana a Kaopulupulu ke kahuna. Ua hele pio o Kahahana a me kana wahine i ka nahelehele no na makahiki elua a me na malama eono; a o Alapai kekahi i hele pu, oia no hoi ke aikane a Kahahana. Ua loihi no ko lakou hele pio ana i ka nahelehele, no ka nui aloha o na makaainana i ko lakou alii, oia no ke kumu o ke ola loihi ana i ka nahelehele, ua hanai a ua hoaahu ia e na makaainana. Oia iho la ka uku kupono no kana mau hana. O Kekuamanoha, oia ka makuakane o Kalanimoku, o ke kaikunane hoi ia o Kekuapoi, no ka mea, hookahi o laua makuahine o Haalou. O kahi i noho hope loa ai lakou, ma Wailele, i Waikele ma Ewa. Ua olelo aku hoi o Alapai ia Kahahana, i ka i ana aku, "E pepehi kaua i ka wahine a kaua, alaila, ola kaua." I mai hoi o Kahahana i ka hua o ke aloha, "Heaha hoi ka mea e pepehi ai o ka kaua wahine, ko kaua hoa make hoi o ka hele ana o ka mauna, i alo ia ai ke anu a me ke koekoe; o ka nahelehele o Wahiawa, o ka moana o Kaieiea. Ina e ola oia i kona poe hoahanau, malia o loaa ae no kaua ia ia mahope." O kekahi kumu no o Kahahana i ae ole ai i ko Alapai manao, o ka nui no o kona minamina ia Kekuapoi, no kona nani lua ole, aohe no hoi he mea e like ai me ia mai Hawaii a Kauai. Ua lohe no hoi o Kahahana ma, aia no o Kekuamanoha ma Waikele, a o Kalanikupule a me Koalaukani, i Kapapapuhi, nolaila, manao iho la o Kekuapoi, e ola ana oia a me na kane i na kaikunane, aka, ua kuhihewa nae ia manao ana. Hoike aku la nae o Kekuapoi imua o Kekuamanoha, a i ko laua halawai ana ia wa, he mea e ko Iaua olioli me ka uwe ana. Ninau aku o Kekuamanoha ia Ke- kuapoi, "Auhea o Kahahana ma?" Pane aku o Kekuapoi, "E ola no nae makou ia oukou?" l mai o Kekuamanoha, "Heaha la hoi auanei ka mea e make ai, no kaua o loko, no kaua owaho; aohe no hoi he poe alii e ae, o kakou wale no." O keia mau olelo nae a Kekuamanoha, aohe no he oiaio, o kona manao, o ka auwaeaina i kona kaikoeke ia Kahekili. Ua olelo aku no hoi o Alapai ia Kahahana i ka i ana aku, "E Kalani e, e holo kaua, e make ana kaua ke noho i keia wahi, a o Kekuapoi no ke ola ana i kona

mau kaikunane." Ina e ola o Kekuapoi, alaila, ola no kaua, wahi a Kahahana. Aole oe e ola, he alii aimoku, a he alii no ka moo, wahi a Alapai. Hoouna mai la o Kekuamanoha i ke kanaka e hele i Waikiki i o Kahekili la, e hai aku aia o Kahahana ma i Waikele. Kauoha mai la o Kahekili, e pepehi ia a make, alaila, lawe aku i Waikiki. Ua hoouna pu mai no hoi o Kahekili i mau waa-kaulua, a pae ma Halaulani i Waipio ma Ewa. Pepehi iho la o Kekuamanoha ia Kahahana a me Alapai kana aikane a make, a wahi ia ae la i ke kaalauniu, a kau ia aku la i ka pola o na waa, a lawe akula o Kekuamanoha ma i Waikiki i o Kahekili la. I ka manawa i pepehi ia ai o Kahahana ma—Ike aku la hoi o Kalawela i ka pepehi ia o kana alii, alaila, puana ae la oia i keia kanikau no Kahahana. "O Pililua oe o hele lua i Ewa, O ka hele oe a ka'u La—ni, O kapiki kolo o lua ia luamea, O mea wale ia iho i ke ku—la— I ka oneanea i ka waile—le, Nolaila ka o ka hapuu kolu, O ka pa i kaunalulu O ka pahu iloko o Kekeiaiku, O hiolani o ka pueo kani ka ua, No Halaulani i Hanapou—ii— No ka welu hau i ke kai i Kupahu, Nolaila ka o Kalohaiopua, O ka pua na ka'u ka malama, O ka malama ia Hikileiakakalea, O hionalele o ka maka o Kemilia, O hiki nauele o nauele kona lua, Elua laua i ka moa—na—e Oia ka i ke awalau o Puuloa, Iluna o Waakaiolohiala—ni, E i lau hoe ia nei Kalani, O oe ka iluna o ka pola waa—e &c., &c., &c. A make o Kahahana, ulu mai la ka manao ino ohumu i kekahi poe, e pepehi i na'lii o Maui. E noho ana o Kahekili ma Kailua a me ka nui o na'lii. E noho ana hoi o Manono Kauakapekulani, o Kaiana, Namakeha, Nahiolea, Kalaniulumoku, a me kekahi poe alii e ae ma Kaneohe a me Heeia. O Kalanikupule, o Koalaukani a me Kekuamanoha, e noho ana lakou ma Ewa; a o Hueu ke alii e noho ana ma Waialua. O ka poe iloko o keia ohumu ino ana e powa; o Elani ke alii—o Pupuka, o Makaioulu, Konamanu, Kalakioonui, a me kekahi poe e ae he lehulehu wale— Ma Waipio i Ewa keia ohumu ino, nolaila, ua kapa ia o "Waipio kimopo." Ua mahele ia ua poe powa nei, penei: O Elani me kona poe kokua, o na'lii e noho ana ma Ewa ka lakou e pepehi; o Makaioulu, o Pupuka a me ko laua mau kokua, o Kahekiii a me na'lii ma Kailua ka lakou e pepehi; o Konamanu, o Kalakioonui a me ko laua mau kokua, o Hueu ka lakou e pepehi. Hookahi no hoi po e pepehi like ai, a e pau like ai no hoi i ka make. Aka, o keia ohumu ino, ua hai malu ia aku i na'lii o Ewa; a ma ia po no i holo malu ai o Kalanikupule ma i Waikiki—a pakele no hoi o Kahekili ma. O Kiko Hueu hoi, e noho ana no oia ma Kaowakawaka i Kawailoa ma Waialua; a make iho la oia i na po i o Kaloa, no ka mea, ua pau i ka hiamoe ka poe kiai poo. A make o Hueu, eia ka olelo hoohewahewa a ka poe kimopo, "A make na Kauai." A mahope, olelo hou ae Ia, "A make na Waipio." I ka lohe ana o Kahekili a me na'lii a me na mea a pau, ua make o Hueu i ka pepehi kimopo ia e ka poe o Waipio, oiai o Konamanu, Kalakioonui a me ko laua mau kokua; a o Elani ke aili i komo iloko o ia ohumu ana. A no keia mea, ulu mai la ke kaua kuloko o Kona me Ewa, na moku o Oahu i luku nui ia; ua luku ia na kane, na wahine a me na keiki, a ua pani kumano ia na kahawai a me na muliwai i na heana o na kanaka o Kona a me Ewa. O na kahawai i oi aku ka nui o na heana, a hoi hou ka wai iuka, oia no o Makaho a me Niuhelewai ma Kona, a o Kahoaiai hoi ko Ewa. He kumakena ka nui o ua mea he make, ke lilo ka wai i mea awaawa ke inu aku. Ua olelo mai hoi ka poe ike maka, "O ka lolo ka mea i awaawa ai o ka wai." Ua luku pu ia no hoi na'lii a pau o Oahu, a ua hoomainoino ia na'lii wahine. O kekahi alii hoi o Maui, o Kalaikoa hoi kona inoa, e noho ana oia ma Moanalua, a ua kukulu ae la oia i kekahi hale halau nui, me ka manao paha i mea e kaulana ai kona inoa. O Kauwalua ka inoa o ia hale la. O ka iwi o na kanaka, ua holehole ia, a pua ia a paa, ua kukulu ia hoi a piha ka hale, a pela no hoi ka pa o wawaho o ua hale nei. (Aole i pau.)