Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 8, 23 February 1867 — Ka Nupepa Kuokoa. KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

Ka Nupepa Kuokoa.

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 16. KE KU ANA MAI O KAPENA KUKE I KAPAIA O LONO, KANA MAU HANA A ME KONA MAKE ANA. Hc haole no Beritania oia, a ua kaulana oia i ke akamai i ka huli ana i na nina o ka Moana Iniana a me ka Moana Anu Hema, me ka Pakipika Akau, a me ka Moana Anu Akau—Ua huliia na aina i nalowale o ka moana—Ua pokole kona makaikai ana ia Hawaii nei, aka, ua hoopai mai ke Akua no kana hewa i hoolaha ai ma Hawaii nei—Aole he hewa o ka Lahuikanaka o Hawaii i ke kapa ana ana'ku i kona inoa Ihiihi, Hanohano ia ia, oia ke akua i hoomanaia e ka lahuikanaka, aka, ua pepehi kanaka e oia i ke kanaka o ka lahui Hawaii, nolaila, ua make oia me ka mainoino, a ua hooliloia kona naau i kaula aha lealea, a o kona mau peahi lima hoi, ua lilo i men kahilihili nalo i ka aha lealea hakaka moa. A oia ka hope o ke kanaka hewn O Namaka keknhi kanaka kaulana i ke Au o Kalaniopuu, he kanaka akcakamai—Ua olelo oia, "A loaa kona haku, alaila, hoike oia i kana mau hana akamai, oia hoi ke kalaiaina, ke kakaolelo, ke kuauhau, ka lonomakaihe, ke kuhikuhi puuone, ka lua, ka lele a me ke kilo." Ua ao ia oia i na oihana ike i Kauai, a akamai loa, alaila, hele mai oia i ka imi haku, a o Kalaniopuu no nae kona haku i makemake ai. I kona holo ana mai Kauai mai a pae i o Oahu, ua lohe oia no Pakuanui, he kanaka no Nuuanu, he kanaka akamai i ka oihana kakaolelo a me ka lua. O Pakuanui, oia ka makuakane o Kaeleowaipio, kekahi kanaka akamai i ka wa o Kamehameha. A o keia Kaeleowaipio no hoi ka mea nana i haku i na kanikau o Iesu, ma Kailua i Hawaii. I ka halawai ana o Namaka me Pakuanui, ma Kahaukomo, i Nuuanu, a malaila no ko laua wahi i hoike ai i ko laua mau makaukau a me ko laua akamai ma na mea i ao ia ia laua. Aka, o Pakuanui, ike aku la oia i ke akamai o ke keiki mokumoku aweawe o Kilohana, hakihaki lau koaie o Kaililaau. I ko laua ulele ana iho i ko laua mau akamai, unuhi kai o pokeo i ke keiki o Kauai—me he anuenue la ka hau o Kahaukomo, ka pipio i ka ua ulalena, ka noeo ua i ka ua kiowao i na pali, ka holu pio i ke kawelu o Lanihuli, ke ku-ku o ka lau o ka ahihi o Malailua, i ka welelau o ka makani o ka holo—aohe wahi paa ole i ke keiki o Kauai. Olelo mai la o Kukalalani, he kanaka ike maka, "Ua like ke keiki o Kauai me ka puhi-pnlahoana ka pahee, me he pakauale la ka pakika, me he opule kakalii la, e pakelo ana i na lima o Pakuanui. Aohe wahi paa ole i ke keiki o Kauai, he puu no ka hoi ka lae, ua paa ae la, he puu no ka hoi ka ihu, ua paa ae la, a pela aku, aohe no ka hoi he wahi paa ole." A no ka make ole ana o Namaka ia Pakuanui ma kahi a laua i hakaka ai ma Kahaukomo, nolaila, manao iho la o Pakuanui, o ka pali o Nuuanu kahi e make ai o Namaka, aka, i ka iho ana i ku pali o Nuuanu, a hiki i ka pili ana i ka pali o Kapili, kena ae la o Pakuanui, me ka i ana, mamua ae oe." Kaha ae la no hoi o Namaka mawaho o Pakuanui, e keehi ae ana o Pakuanui ia Namaka, a lele aku la o Namaka i ka pali. Ma ka olelo mai a ka poe i ike maka, "Ua like ka lele ana i ka pali me he Io la ke kauaheahe i ka welelau o ka makani, i ka lele ana i ka lewa o Lanihuli; a i ka owili ana o ka welelau o ka makani, ua like me he lupe la ke oni iluna ; i ka huli ana a ka lau o ka welau o ka makani e huli i ke alo o ka pali, o ka lele no ia o Namaka a kau ana iluna o ka lau o na kukui malalo o Kawaikilo." I ka hiki ana o Namaka i Maui, aia ma Kahakuloa kekahi mau pali ana i lele ai. He keu no hoi a ka mama, I ka hiki ana o Namaka i Hawaii, o Kalaniopuu no ka Moi o Hawaii, a ua lilo nae ka Moi i ka Kauakahiakahaola mau pono, he keiki Kauai no hoi ia, ua imi mai no hoi i haku nona; aole no hoi ona makemake e lilo kona haku i ka hai mau pono, nolaila, nele iho la o Namaka

i ko haku ole. A no keia nele ana hoi o Namaka i ka noho ana mamuli o Kalaniopuu kahi ana i kuko nui rnai ai, nolaila, imi aku la oia a loaa kona wahi haku, o Hinai ka inoa, he alii no Waimea, a ua pili hoi ia Kalaniopuu, me kona manao hoi e ao ia Hinai i kekahi mau mea akamai, a ike o Hinai, alaila, na Hinai e olelo aku ia Kalaniopuu, alaila, o ka lilo no la ia o Kalaniopuu i haku no ua o Namaka, a o kona ao aku no hoi ia i kana mau oihana ike a pau. Nolaila, ao iho la o Namaka ia Hinai i kekahi mau oihana ike, a akamai no o Hinai. Ua ao ia o Hinai i ka lele, a ua akamai no, a aia no ke ku la ma Waimea i Hawaii na pali a Hinai i lele ai, a ua ike kekahi poe opiopio e noho la rna Waimea, i ua mau pali la, mamuli o ke kuhikuhiia e ko lakou mau makua. I ka lohe ana o Kauakahiakahaola i ke kanaka akamai no Kauai mai, aia ma Waimea kahi i noho ni me Hinai, nolaila, manaoio loa iho la no o Kauakahiakahaola, o Namaka no kela kanakn, nolaila, olelo aku la o Kauakahiakahaola ia Kalaniopuu, "O kekahi kanaka ao i na oihana kipi i ko aupuni, aia ke ao mai nei ia Hinai ; a akamai i ka lele i ka pali a me na wahi kiekie a pau, aole no e make ; ua hiki no ke lele i na kuahiwi a me na kahawai, i na pali a me na puu, a me na wahi papu, aole no e make ; a o ke kipi ka hope i ko aupuni." A lohe o Kalaniopuu no keia mau huaolelo, ui ae la oia i ka i ana ae, "Pehea la auanei ka pono?" Pane koke mai la no o Kauakahiakahaola, "E kii koke no e pepehi i keia manawa." Kena koke ae ana o Kalaniopuu i kekahi mau koa e kii e pepehi ia Namaka, a ina e aua o Hinai, e kaua aku no hoi ia Hinai. Aka, o Namaka, ua hana no oia i kona makaukau i o la honua, ua eli ia he lua malalo o kona hale a puka aku ma kahi mamao loa. I ka wa hoi a na koa i hoopuni ai i ka hale o Namaka, me ka manao e loaa ia lakou, a e puhi i ke ahi, aka, ua pau lakou i ka hoohokaia.

Ua pakele o Namaka i ka make i Hawaii, a ua hoi mai oia a noho i Maui a me o Oahu, a hoi loa aku la i Kauai. A nolaila oleio iho la o Namaka i kana olelo wanana, "Aohe alii aimoku o Hawaii e keehi kona wawae i ke one kapu a Kahamaluihi; aohe waa kaua, aohe alii mana e hiki i Kauai, ke ole e hanaia ke kuikahi iwaena o na'lii aimoku elua." O Kahaumanu kekahi mea kaulana i ka wa o Kalaniopuu, he wahine oia no Kahuwa. O Puaiea kahi noho o Kahaumanu, a o Hinupau kana aikane, no Hamakua. O Mua ka wahine a Hinai, ke alii o Waimea, ka hoa hele o Kahaumanu. Aia ma Kahuwa kona puoa ame kona mooolelo. O Keauulumoku kekahi kanaka kaulana i ke au o Kalaniopuu. He kanaka kaulana o Keaulumoku, he alii nui kona makuakane, oia hoi o Kauakahiakua Nui, ke keiki a Lonomakaihonua me Kahapoohiwi, aka, o ka makuahine o Keauulumoku, no Naohaku i Kohala. Ua kaulana oia no ka haku mele, oia hoi na mele no ke kaua, na mele mililani, na mele aloha, na mele wanana a me

na mele koihonua. I ko Keaulumoku hoi ana i Hawaii me Kalaniopuu, hu mai la kona aloha ia Kameha Nui a me Kahekili i kahi a lakou e noho ai—o na Hamakua elua—a ua make hoi o Kamehameha Nui, a o Kahekili hoi ke noho alii ana no Maui, nolaila, halialia mai la ke aloha, a puana ae la oia i keia mele penei: " Alo—ha—e—alo—ha— Aloha wale o'u maku—a la—e o'u makua, Aloha wale o'u makua, Mai na aina Hamakua, He mau aina Hamakua elua, No'u mua kaikuaana i noho ai, He alapali na'u he he mau alii ia, O ka hanai ana komo ke aloha, Lele hewa au i i he mau kaikuaana—e, Aole—he muu mea e wale no o laua, He ua i pono—e — pono ia ua, A he ua i halaka, he mahala, Pehi hema i ka nahele, Kuaoa kanikani i ka pua lehua, Ua ua lehua, he lehua hala, Ua i ka lehua o Kailua, Lehua maka konunu i ka wai, Konunu konunu ohaha, Halana makapehu i ka ua, Halana makapehu wale no kie ia, Pehu ua mae ka maka mua o ka hinalo hoi, Hoi ka ua ma Hanehoi, Ma ka lae o Puumaile i Hoalua, Ma kahakua o Puukoae, Ma ke alo pali o Huelo, Ua poha Kaumeaalani, Ua ko ia e ka pua nui, Hukia aku la i kai, Lilo aku la ua i ka moana, He maka o hawini ia, ua, He ua alo ma ka lae, Nihi pali nihi lae,

Nihi i ka lae o Mokupapa, Hele wale ka ua a kipa wale, Ka ua pee hala huna kai o— O-huna huna lauki, Huna ke kupa i ka hala mua a kau, U-u-e ua wahia e ka ua o ka hooilo, E ke kuawa kahi o ke kau, Nana i hookoo nei ka pua, Aui ka pua noho aoao i ke ka, Aui e noho e na pua polo pea, Pala kaao kaao ka pola. Loli helelei ahu ilalo, Loli kaao ka hala me ka hinalo. O ka hala o ka ohia lana i ka wai, I ka i ke kahawai o Kakipi, Hina iluna o ka mauu kuku. I ka pua poo o ka mauu puukoa, I kahi a maua e hele ai. Me kuu wahine i ka ua hala o Kulo—li, A oia loli ke ala iho ma ka lau, Lauhala—e a ke oioina oe i Koolahale, Ike aku i ka mahina hikialoalo, One ku a kii i ke kaha o Malama. Malamalama ke one kea ke hele ia, Kipa ke alanui mauka o Waiakuna, He kuna—e, Me he kuna kahe la ke oho o ke kukui, I ka hooluu lupekolo ia e ke hau, A lipo a elele i ka waokoa, He eleele ko ke kukui noho malu, He lena hoi ka lau o kekahi kukui, O ke kukui aku i wahi i ka la, I ka ua ia e ka ua ulalena." He nui ka poe kaulana i ke au o Kalaniopuu, a ua kauluna oia no kona puni kaua a me ka luku a me ke paia i na makaainana a me na kamalii opiopio—he makua aloha ole i na makaainana. NO KA HOI HOU ANA O KA PUALI HIKINA O MAUI IA KAHEKILI. I ko Kahekili lohe una i ka nawaliwali o Kalaniopuu a me ka hoolilo ana ia Kiwalao i hooilina no ke Aupuni o Hawaii, nolaila, manao iho la oia e hoihoi mai i ka puali hikina o Maui, ka apana hoi a Kalaniopuu i lawe wale ai i apana no Hawaii. I ka A. D. 1781, kuahaua mai la o Kahekili i na Kuhina, i na'lii, na pukaua a me na mamakakaua, i na puali kaua a me na koa, e hele i ke kaua ma Hana. O na'lii o Hana me ka puukaua o Kauwiki—O Mahihelelima, o Kalokuokamaile, o Naeole, Malualani, Kaloku a me na moopuna a Keawe, a me na'lii o Hawaii i makemake ia Hana, a me ko lakou mau koa me ka makaukau i na mea ka-

ua, a me na alii kamaaina, a me na makaainana i huli ma ka aoao o Hawaii, a kaua mai la ia Kahekili. Hele mai lu o Kahekili me kona poe alii a me na koa e kaua. Ua maheleia na huakai kaua, ma Koolau a ma Kaupo, he kaua huliamahi. Aole o kana mai ka nui o na koa o na aoao elua. Ua makaukau na aoao elua i ke kaua ana. O ka puu kaua o Kauwiki, ua makaukau loa, ua paa pono i ka hulili, ua lako i na mea kaua, a ua lilo i puuhonua no na'iii a me na koa o Hawaii. O ka nui o ka ai o Kuakaha, a me na okana mai Pihehe a Kahookaakaana' ua lako i na mea ai. He makahiki okoa ka loihi o ke kaua ana, me ka make hapa o na aoao elua. Ua iho mai ka poe o luna o ka puu kaua, a ma na kahua kaua kahi i hooukakaua ai. Ua imi hoi o Kahekili i wahi e lilo ai ka puu kaua o Kauwiki, aohe nae he wahi mea a lilo iki. Olelo aku o Kualaamea ia Kahekili, "Ua lohe au aia kekahi kanaka kahiko o Hana nei, ua olelo oia, he puu hehee wale no ka o Kauwiki nei." "Pela?" wahi a Kahekili. "Ae, ua lohe au pela." Ninau mai la hoi o Kahekili, "Owai ka inoa o ia kanaka, aia hoi i hea kona wahi i noho ai?" O "Kulaahola, aia i Oleawa kahi i noho ai." Olelo aku

la o Kahekili ia Kulaamea, "E hiki mai no anei ke kauoha aku e hele mai?" "Ae, he hiki mai no ke kauoha ke alii." Olioli iho la o Kahekili, no kona lohe ana, he puu hee wale no o Kauwiki. Mai ka wa kahiko loa mai a hiki i ko Kahekili la i lohe ai, akahi no a lohe ia, he puu kaua hee wale no ka o Kauwiki. I hee no o Kauwiki i ka wa i kaua ai o Umi, no ka hiamoe ana o na koa o luna o ua puu nei, a hee ai ia Piimaiwaa. I hee no hoi ia Peleioholani, i haawi maoli ia no e na koa. A he nui wale na mooolelo, he puu kaua ikaika o Kauwiki. Kena ae la o Kahekili i na elele ana e kii ia Kulaahola. He manawa ole, hiki mai ana o Kulaahola imua o Kahekiki, a ninau aku la o Kahekili ia Kulaahola, i ka i ana aku, "Ua lohe au nou, a nolaila au i kena aku nei e kii aku ia oe e hele mai imua o'u. Hc oiaio anei kuu mea i lohe iho nei nou, he puu kaua hee wale no ka o Kauwiki me ke kaua ole la?" "Ae, he oiaio no ka mea a ke alii i lohe ai," wahi a Kulaahola. Olelo hou aku la o Kahekili, "Hc oiaio no auanei la, e hee io ana ka puu kaua o Kauwiki ?" Pane aku la hoi o Kulaahola, "Ke hai aku nei au ia oe i ka oiaio, aole e eha ka ili, aole hoi e luhi i ka hole i ka ihe, i ke kuia, i ka laumeki;

aole hoi e luuluu i ka lawe i ka ala. Ia Kahikopawa ka hee ana i keia kaua, —ia Kalakoleiulu, ua hee o Kauwiki, aka, ua nalowole ka mooolelo o keia mau kaua kahiko loa i ka poe kuauhau, nolaila, hee ole ka puu kaua. Ke hai aku nei nae au ia oe i keia wa, ke ike nei no kaua he puu kaua, aka, ma keia hope aku, e lilo ana o Kauwiki i honua, a i alahula na ka holona, aohe ona puu kaua ma keia hope aku." Haohao iho la o Kahekili no ka olelo a ua kanaka nei, nolaila, ninau aku la oia, "Pehea la e lilo ai i honua haahaa ka puu kaua o Kauwiki ?" Olelo aku la o Kulaahola, "O ka wai ke kumu o ka puu kaua o Kauwiki, a maloo ka puu o Kauwiki i ka wai ole, alaila, e lohe ai oe i ka leo o na kanaka e olelo ana, hee Kauwiki i ka wai ole." Ninau hou aku la o Kahekili, "Pehea la auanei e pono ai?" Pane hou aku hoi o Kulaahola, "O na'lii, o na puali, o na koa, e pani i ka wai. O na punawai o Punahoa, Waikaakihi, Waikoloa, o na loko o Kawaipapa, a hiki i Honokalani, ma ka aoao Koolau o ka puu o Kauwiki. Ma ka aoao Kipahulu o ka puu kaua, mai Kalaniawawa a Haneoo, e pani i ka wai i ka po. O ka noho iho a make i ka wai ole, au ae o kahi e loaa ai o ka wai, alaila, pau i ka pepehiia." I ka lohe ana o Kahekili i na olelo a Kulaahola, hooko iho la oia i na olelo ao a pau. Ku makena ua mea he make, o na'lii, na koa, na kamalii, na wahine. Ua olelo mai ka poe ike maka, aohe make mainoino e ae e like me ia kaua. Aole i ike ia o Kahekili, ua hoomainoino i na kaua mamua e like me keia kaua ana. Ua pakele mua o Naeole, ua hookuukuu i kona mau waa ma na niu a Kane, a pakele aku la oia a holo i Hawaii. Mahope iho, pakele aku la o Mahihelelima ma ka waa, a pae aku la i Kohala, a ua pepehiia oia ma Makapula. O ka nui hoi o na'lii a me na koa, ua pau i ka luku ia. Aia ma na heiau o Kuawalu a me Honuaula, e pili ana i Kuakaha me ke kumu o Kauwiki ka nui o na umu i kalua ia ai ka heana, a ua kaulai ia i ka la. Ua kapaia hoi keia kaua, o Kaumupikao. I ka pau ana o ke kaua, a me ke pio ana o ka puu kaua o Kauwiki, hoi ae la hoi ae la o Kahekili a me na'lii a me na luna kaua, a me na koa, a noho iho la i Makaliihanau, he kahua akea mauka o Muolea e pili ana me Koali, noho iho la i ka mahiai, oia ka A. D. 1782. (Aole i pau.)