Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 5, 2 February 1867 — KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

' Na S. M. Kamakau. | IIKLU 13. | N() KE KU ANA O KAI'KNA KL*KF. I HA- | W'AII KE AU lA KALANIOl'LU. Ile umikuiminuikahi ln o K;)|>cnn Ku- ; ke o ka nalownle ana mai Mnui nku, h«ea aku la <iia ma ke kowa mnwaena o I Mnui a ine Ilawaii, e kokoke aim i KoI haln. O ka la 2 ia o ka malama o De- \ kemiihn kona hoen onn mni—un uhiia o Mnunnkea n me Mnunaioa e kn papaie kapu keokeo, he hnu. Mn kahi kokoke i Kukuipahu kona wahi i ku uiai ai. I ka ike nnn o na knuakn o Kohnln, me na wahine n me na knmalii, ka poe kolopupu me kn poe ma-un-ua, un hele ka pali knhnkai n laehnu i ka lelehu a pnnpu— Mni Awini a Kekniin, ka hele o ku makaikni ; o ukn o Wnimea a me Kahuwa. Knh ihn aku la ua knnakn (> knhnhn ! puj liuliu n puniuniu aku In iluna. O kn hoI pe o ko lakou w»q, me he mano kihikihi j la, o ka ihu, me he kolomio In, n winiwini aku In—hoe-hna onnhnnaha o waena, lonulonu kannka o luna. FIo)onku la nn kanakn iluna okn moku, u ike nku la i kekahi mnu haole e kiei mai nnn mn kn pukn mnhope, olelo ae la na kanaka, <4 0 na akua kela o uka o , Kanukuhinuhinu, o Kiei o Halo." A ike |aku In i keknhi hnole me ka ohenann, a joleloae la lakou, k, 0 Makalon me Na- ; makhokna, o Inun nn kilo nnna i ike i ka 1 lani n me kn honua." Kuai iho la o Ka- ! pena Kuke i ka puua no ka pauku hao !a me ke knkaki—i mea kaua, i koi, i pa- | hiokioki, a i makau lawni-a. O kn puaa janann, hookahi pauku hao, o ka pauku | hno loihi, he iwilei ; he pahoa kaua ia > na ke alii—aole e paa i ke kanaka ke j ua lawe wale ia, ina e nua o ka make no ka hope. Holo aku la o Kapena Kuke a mawa* ho ae o Hamnkua, Hilo, Puna a me Kau. i He umikumamaha la, a hoea mai la ma- | waho o Kona Hema, a ku ma Kealakekua i Kona. | O ka la 17 o lanuari ke ku ana o ka | moku ma ke kaikuono o Kaawaloa, i ka jmakahiki 1179. I ke ku ana nmi o Kaīpena Kuke i Hawaii, o Kalaniopuu no ! ka Moi o Hawaii—Aia no nae o Kalani- | opuu i Maui, i ke kaua me Kahekili ka | Moi o Maui. | I ka nmnawa i ku mai &i o Kapena . Kuke, he mau la kapu makahiki ia, aole j pono i ka waa ke holo i kai o ka moku, o pili i ke kanawai, a hao wnle ia hoi ka waiwai o ke knnaka, a me ka lilo hoi o na mea a pau loa. Aka, no ke ku ana mai o Kapena Kuke, ua kapa oiaio maoli aku lakou i kona inoa o Lono, no ka Imea, no Kealakekua no ia akua kanaka ; |a ua manao ko lakou poe kahiko, ua holo i Kuhiki akahi no a hoi uiai. Oiioli iho la lakou; a no ke kupono loa i na la kapu o Lono, pakela loa ko Inkou olioli,

me leleie ai.a iluna—ola na iwi. ua 1 hoi mai Ka amnakua—no ka htki (»<> ke- ; kahi i kona mau la kapu, hoi mat nei. ' I'au o!e ke kuhihewa. he akua hueio loa, ' a he mnonihuawa, a he kuaiulau pepehi ! kanaka. A'l»»ha inu. Manaoio iiio ia lakou, me ke kapa ana, ;, 0 Lono he 1 akua ! O Loi»o he akua i" O Ilikiau ka heiau a Lono, aia no ma Keulakekua e kokoke ana i kahakai; a o na kahuua a me ka poe paa mua, me ka poe kaumaha ai a ke akun, o lakou pu kekahi i hui pu i ka manao kuhihewa me kanako. Holo aku la na kauaka i ka moku me ka ; pupuahulu i ka ike maka ana i ke akua. A ike aku la he keokeo kanaka ; ; he alohilolii na maka, he lupalapa hoi ka j ihu, he ehu ka lauol.o a mae—a ua mai-; kai ka hiohiona o na helehelena ; he poe> akua kanaka maikai ka ! hiohio na wahi' waha i ka olelo, uluula ka wnha o ke j akua A ike aku l.i na kanaka i na haole e| okomo ana i ka lopi mawaho o ka moku, j kapa aku ia lakou, o Kupulupulu a me | Mokuhaiii, e kanili ana i na waa o lakou. | O laua na akua o ka p«»e kalai waa o ka j poe kahiko. A ike aku la iioi lakou i j kekahi mau haole e pena ana mawaho oj ka mokn—Aia o Maikoha me Ehu, e ka-; pala ona i ka waa o lakou—a o Lanahu | ia e knpnla mai la i ka eleeie. A ike aku la*i ka p«>e e puhi paka mai ana—Aia o! Lonopele ma ke a mai la ke nhi ma ka j waha. A ike aku la i ka haole huki hae, | e huki ana iluna o.ke kia, a kapa aku la 0 Kukalepeonionio. 0 kekahi kanaka o Kiln kona inoa, ku : mai la oia a liai mai ia i na kanaka i ka] ; inooolelo o ka moku a me na kanaka, e 1 anai "O ke alii o keia waa, o Pakaku nui ikaika ; a o na kilo. o Namakaokaa a ine Makaloa. Penei nae ka mooolelo, I ka holo ana mai nei o l ikou nei a ka moann, kahea aku la o Pakaku ia Nainakaokaa a me Makoloa, penei ; E Namakaokaa ma e, Ha—lo. E pii waie ae hoi j olua a iuua o ke kia o ko kakou moku la, kilokilo hia, imiimi hia, nana hia aku ke kupu, ka eu o ko kakou moku la. 'Uae-hoe-ke.' E Piikaku nui iknika e, *Ha—lo ! lia—lo !' Eia ke kupu la. 'Howai ? Ho—wai ?' O—ho ! O—ho ! Ku-j ilioloa, ke haniama mai nei ka wahn ma-| luna o ka moūu o kakou, eia ke-a luna oi ka ilio maiuna o kakou, a o ke-a lalo. eia j malalo o k-i moku o kakou, hookahi no i ke ale la, pa-papau kakou i ka make. j Alaila, kahea ae la o Pakaku i na kana-j ka a pau o luna o ka moku, ia Lonopele | mii, ia Kahuila ma,ia Anapu ma, ia Kan-| ila, ia Kanehekili ma, ia Louomakua ma, ia Kukuena ma, ia Mahuia ma, ia Nako-i loilani mn, ia Lapalapaiki. oia kahi iuna,j ia ia ke ahi. "Lapalapaiki, Lapalapaiki." | Ha—!o! Ha—lo! "Makaukau, liuliu, | wikiwiki." Hoi-he-ke, Hoi-he-ke. Ala-j ila, ku ae !a o Pakaku nui ikaika, a kahea aku la i ka waiki a me ka wai-pahu, fi E ki au e lele oe, e ki au e lele oe, e ki au e lele oe ; e kaala neinonemo o Pele-1 kane,e ka a!a nepunepu oPelekane, e; ka waipahu o Mnreka, e ka waipahu o! Mareka, e ki au e lele oe, e ki nu e lele j oe." O ka lele no ia o ka poka a ku o | Knilioloa—O ka lae o Kuilioloa, ua maihii.i ka puniu. O keia alualu e waiho nei, no Kuilioloa ia; a o ka niu e waiho nei, no Niuloaihiki ; o keia kaula nui o | ko lakou waa, o ka naau o Kahonunui-i maeleka—o ka lapalapa o ka heleuma. o| I na lae e Lonokaeho—o Kuanuenue, o | ILeleianaha. Nolaila, o na kupua a pau ' i loa o ka moana, ua pau loa mni nei i i»a. j luku ia." j | I ka pau ana o na olelo a Kila, olelo j ae la na kanaka, "He oiaio, o Lonoo noi : keia, o ko kakou akua. O Lono no keia ! o ko kakou akua. O Lono no keia o ko kakou akua." (Ua !ohe paha keia kana- ! f ka i ka olelo a Lelemahoalani, ke alii wa- : hine a Kapena Kuke i moe ai i Knuai, a : ua hai mai i kn inoa o Kapena Kuka, ua, | kapa aku ka inoa Hawaii—Paka-Kuka, i oia o Pakaku Kapena Kuka). Nolaila, |haawi wale aku na kanaka i ka puaa, i | ke kalo, uala, maia, moa. a me kela mea ; keia mea i makemnke ia e Kapena Kuke. A no ko lakou manao o ko lakou akua no o Lono. 1 ka holo ana o Kapena Kuke iuka o Kealakeku.i, ua ahkai ia aku la oia e na : kahuna iloko o ka heiau, me ka manaoia ! he akua, a ua laweia a hoonoho ia iluna |o ke kuahu, a nia kahi e kaumahaia'i na !mohai, kuemi hope aku la ke kahuna.

ua kaei ia i l;e o!<>a ke«»keo ma ka hof>e: a ua hoaahu ia ;:ku la o Kapma K«ike i ke kopa uiaula, hc haena, e ltke nie ke ano akua. alaila. pule aku (a kc kahuna penei, 4, 0u mau kino e Lono i kn !ani.' He ao loa. bc co poko, he uo kiei. !ie ao halo. he ao hoopu-a i ka lani, mai uliuli, niai melemele, m >i k;:hiki. niai uiunui, mai haehne, mai umaokuuiuiu, niai hakalauai, mai ka aina o Lono i wahi aku ai; i ka lewanuu i ka lewahni, i ka pnpakn i ka papakahui a Leka—O lalo hana, o ole puu ka honua—E Ku, e Lono, e Kane, e Kanaioa, e ke akua niai ka apapul.im, o ka apapanuu, mai kahikiku a kahikimoe, eia ka mohai, eia ka alana, e! ola i ke alii, e o!a i na pulapula, a kau a' kau i ke ao maiamaiuma, īa lana houua- ; Ama-ma—ua noa. M j Ua ae mai paha o Kapena Kuke i keia hoomana ana o kahuna, uole puha. Ua| kuhihewa paha oia e iiue me ka hooma-; na o kona aina. Aka, ua hewa noiail kona ae ana e komo iloko o na kuahu! I o ka poe hoomunakii, no ka mea, he kanaka oia no ka aina Krisliano, akn, uu. iieua oia i na alana o na akua kii, a ua ui oia i na uiea i houlaa ia, noiaiia, ua j liahau mai ke Akua ia ia. Mah«>pe iho o ia mau la, ua i»olo nwi, na waiiine i kai o ka moku i ka Imoku-. makama me ka haole, a ua loaa ka i»ao 5 , ke aniani, ka upa, ka pupu lei. I ka na-j ua ana o ka wahine i ke aniani, a ike iho| ia i ka uunui o ke aka iloko r» ku aniani,; wauwau ilio la lakou i ka heu o ke kuaj 0 Ke aniani, a mukapo ilio la Ua i:\c ana,! a minamina iho U lakou i ka ike <<ie. j Lawe aku la na kanaka i kn puaa nui j 'anana, e kuni i ka pu i ka nuiki'iral>e i | ke kani o ka pu, a oU:lo aku la ke kana-! ka, "Kuai, kuai. kuui ka puaa i ka ws»iki, i ka wnipahu, pupu-pu. M Olelo m«:i ia ka haole, 4< No. ? ' "Kuai, kuai, pupupu." ' No mt»a." "No Molea, Ilama--luia, pau ka moa.' > Olelo la na kanaka, Knhaha l ike 110 ka haoie i knhi i kahi i kakauia'i o ka i-a, e ole no ia )>oi ka like he akua huelo loloa, a ke lawe nei i na wahine a kakou ilunn o ka moku." I |Ke Au ia Kalanioiu.u A. D. 1779. Noi j KA MAKK ANA O I\APENA Kl KK, j j 01 A nOl o LONO. i | I ka la Q4 o lanunri, hoi mai la o Ka-| [laniopnu me kona m<iu aiii a me kona | !mau koa nioi Maui m ii, a pae m>i Awilii |i Kaawaloa, a noho ma Hanamua ma ko j Keaweaheulu wahi, aka, i Mnui pu no! lakou i ke kaua me Kahekili. . A ike iho )a o Kolaniopuu i ka holo nui o ka wahine i kai o ka moku i ka |hookamakama, nolailn, hookapu iho la o Kalnniopuu, aole e holo hou ka wahine i jkai o kn moku. A ike iho la na Imole i |ka-holo ole aku o na w.ahine i ka !r>oku. jholomai!a na haole iuka o Nnpoopoo, |a ma Kahauloa, a ma keia aoao o Kaajwaloa i ka hookamnkanm, a he nui hoi na opala haole i loaa ma'i i ka wahine. Haua lokomaikai aku la o Kalaniopuu ia Kapena Kuke, a haawi wale aku !a i |ka puaa, i ke kalo, i ka uwala, i ka maia, |i kela mea keia mea, a haawi pu a l >' la i |aahu ahuula, me ka mahiole a me ke kaihili a me kalei-hulu, me na ipu-latf« Linikai, a me na kapa ano maikai o kH i ano keia ano, a me na moena ahuao o Puna, a me na aahu hinalo—A ua hnawi mai no hoi o Kapena Kuke i kekahi mau opala ia Kalaniopuu—(Un olelo ia, aia Ika papale a Kapena Kuke i haawi mai jai ia Kalaniopuu, nia rna ke kaai o ke poo o ; I ka la 4 o Feberuari, holo aku la o j Louo ma kona moku, a mawaho ae o J Kawaihae, ike iho ia o Lono ua popopo Ikekahi kia o kona moku. alaiia, manao ' iho la oia e hoi hou e kapili, nolaiia, hoi hou aku la oia a ku ka moku ma Keala|kekua, a kapili iho ia. A ike na kanaka 1 ke ku hou ana mai o ka moku, launa jhou aku la na wahine a me kanaka—aok nae i launa nui e like me mamua, r»o--i laila, ua pahaohao ka manao o kanaka. oleio kekahi "aole he akua, he kanaka no keia kanaki, he haole» r»o ka aina ' o Kukanaloa ma keia kanaka." Olelo hoi kekahi. he akua no—a olelo hoi kekahi, <c 0 ua mooolelo o Kane, o Kana- . loa, o Ku a me Lono, oiai loko mai no |lakou o Kahiki, aole e # noe i ka wahine, aka, o Lonoikamakahiki, he akua kanaka no ia, aole ia he akua maoli." Olelo ;ae la no hoi kanakn, iI L T a olelo )mai ka wahine e holo nei i ka moku, he | uwe no ka lakou i ka eha, i ka umiki a ;ka wahine i ka aono; a olelo inai ka ka

{i.K»!t.\ 'hkeiike pueo, ka maiuu. a waluwalu likeiike kakn,' aofe mnopopo. na ole'o inai a ka ha»*le." Nolaila, imihaU iho ia ua kanaka me ka hoohaehae ia Lono—aole paha e huhu mai he akua, no ka mea. ua kaumahaia me kamolia i ka puaa, i ka aahu, i ka ia ula. ka maia, ka niu, a ua oluolu ke akua o Lono. Nolaila, holo aku la na kannka iluna o ka moku. a lawelawe i kekahi mau hao o luua o ka moku ; aiaiia, ike mui ia na iiaoie i ka lawelaweia o ua mea o luna <> ka moku, o ke ki ia mai la no i ka pu, a o ka hakaka iho la uo ia me na. kannka. Lalau mai la na hanle ika waa o kekahi nlii, o Paiea ka inoa. o ke aikane hni a Kalaniopuu, a kue aku la oia me Ke pale aku ika haole. 11010 mai la hoi kekahi haole me ka pauku laau. a hahau ia Palen, a hina iho la. A ike aku ' la kona poe kanaka. a ieie aku ia maiuna ; ona iiaole. Ala ae la hoi o Palea a hoo-; ki i ka hakaka ana. A no ka makau hoi o pepelii mai o Lono, hoopau ae la i ka * hakaka ana. (Aole i ptiu ) j