Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 5, 2 Pepeluali 1867 — Mai ia J.A. Kaelemakule mai. [ARTICLE]

Mai ia J.A. Kaelemakule mai.

E nn makaniaka a pnu iloko o ka Hnku ; lesu Kris(o c noho ana rna ko Hawaii Pae ninu. Aloha oukou. Ua knumnlm au e pnlnpala pakahi aku ia oukou, a o imi pu \ n:\ inoa o'u mau hoa iloko o ka Haku inai Hawaii a Milmu; a ina keia wahi Episctole, e inaina ai ko kakou halawai ana me ke aloha. Eia no maua mc ka'u wahine ma keia Kihapai o ka Haku, ma Nawiliwili nei, ua na* wa'iwuli ke kino o ka'u wahine i na wa i hala, a im mnikai kona ola i keia mau la. No K A UANA A KA HaKU. Mni ka inalama o Nov\ 1565 mai, mahope iho o ka hoi ana aku o Hokuao a keia la, ua mnu na halawai Sabati, Poakolu, Poalimn, Poaono, a me na wa halawai wahine, Poalua,a me ka Poaha. Ua mau ka akoakoa tnai o »a haumani, me kahi poe kahiko, a me kahi mau alii wnhine kanaka makua. Ke hni nei i ko lakou mnu manao mihi iloko 0 keknhi mau wa halawni n\ihi,a pela kekahi o nn'lii wahine; o kekahi o laua, ua make 1 ka la 1S o Mei, maho{>e iho o kona hele ana i ka Mula ; mai kona wa tnai i inai ai, u.i pau koke ka Hula, a i kona inake ana, ua nui ka poe olelo, ua make no kona hele ana i ke no, a "bar jeblak," iloko o ka olelo o keia aina; a oia ka huli hou ana mai ke ao aku, ma ka kakou ole.'o. No ke Kula. Ua inau iiq ke Kula mai Nov. 1565 mai a keia wo, o ka nui o ka poe kupono e heluhelu, ua aneane 70 lakou: (Ja aoia nia ka heluhelu, Helu, K. lima, na hu i hoonui me na mea nnn, Palapala Aina, ,Buke Jokrabi, Pa-ko-li, me ka Buke A, He nne holo iakou ma \u pnlapala e ae, aole nae pahee loa i ke» ia wn, o na ouli o ka hoio, ua maopopo ia, itu\ e paa ke Knla i na Wa & pau, a e mau no hoi ka hole mai i ke Kula; e akaka lea auanei ia mea ia kakou i nn iflakahiki e hiki inai ana, a hookahi palapala paakiki, o ka Pa-ko-li; note rm ka holo oie o ka peanaau o na hua mele' he hikiwawe malaila, a ma ka leo kti pankiki loa he kauo pu,aole kiekie, aol« no hoi e loaa ka haahaa, he hke pu wale no; a mamuli paha, e loaa ka maikai. Rlua mea keakea i ke Kula i kahi wo, o ka hana aila a iia haole kuai aila, a me ka huna a naMii. Aia ma ka inalama o Mei 29, Hoike na haumana Kuta, a heie pu mai lakou me ka ai, a nkoakoa pu mai na'lh, me na makua mn ia Ju, a hiki i ka hora 3 mahope o ke awakea. ba hoikeia na palapala i oleloia ma k| jmua o keia ieta, a maikai tio ka Ua hana au i kein, e like me ka hana ana a ko Hnwaii inamua i kuu wa knmalii, a nui ka olioii o na makua ia wa, no ka ike ana 5 ka lakou mau keiki, ho maalea i ka wehewe* he ma na ninau n ke kumu ; a o na keiki hawawn, kauiuaha na makua o lakou, a jviu

pu lakou i poe paipai i oa keiki a iakou. 0 ni makua oiioīi. patp.ll ako i ka lakou mau keiki, "E hooikaika ioa ako oe i nui ka kou akamai. * m» kau olioli/' O Wa inaku' hoi :o ke keiki havra\ra. pai«*3J aku. * V E booikajk.i (01 oe i kc Kuia. mai it>o{o3, mai beSe r wale. i akarnsf ai olioli ao t .nani kua hiiih:fa a kaumaha i-i c ; i kou ha«a»*a, aooe, aote anei ou kaumaha i kou hawa-. n*a i" (traika hou ke Kula, a aluaiu ka poe hawawi i ka poe akama: i !ike pu, a i eo paha. O ka hoike, b« kumu hoai.i ;a i na rr;akua. e aiu ma ka paipoi pu ana me ke ku-; mu ī na keiki, Pela. a meia ike o'u ke ku-, mu o keia Hoike, a o na uiaku ine na'lii oo ; ka pov> makaikai. O ka iua hoi keia o ka s . Hoike ana. O ka mua, ma luiai2l, 1665. .Mata Hoike, ua wae uukuia mai kahi poe e heiuheiu, a ma ka A ka nui. A ma keia | ' Hoike ana, ua oi ae mamua o keia. Ua oli-' joii iike na haumana, me ka poe makaikai.' : So l'E KL*la *Sab\ti. i Ua mau, a ua maikai no ke KuU Saboti, mai Xov. IS6o mai, a hiki i keia wa. O ka ; tuau ioa o keia kuia ka inea i nui ioa at o ka poe ike i ka heiuheiu. 1 ka malama o; Feberuari iho nei, he 47, a i keia wa, ua; janeane e 70. O kn poe ma ka heiuheiu, he | ; mau pauku paanaau ko iakou 7 ; a pau hoi j i ka v;ehewehe ann, heluhelu hou i hookahii | mokuna a pau, a hm na oapa ma ke peia a ; ! rne lea ninau Ui; a pau ia, hookuu. 0 na ; ' papa e ae, ina ka A a me ka hookui.- A o | | ka poe ano heluhelu, ma ka heluhelu, a ma ! ka hope, ma na ninau Ui. j La Makahiki Hou. j Ua hoomaka ia ka ia makahiki hou ma ! Namnk nei. I ka ia mua o lanuari 1666 nei, ua nui na kanaka i hele mai, a he .nau alii kekuhi; a pau loa mai hoi na haumana me na mea ai pu. 0 ka liana mua ma ua j la h, he anaina pule hoomaikai i ke Akua. i Ma ka hora 10 ki hoomaka ana. Pau ke! anaina hoomakaukau ka hele huakai. Hora 12, hele ka huakai. Ma na wahi hot i ku poai ai ka huākai, malaila no na wahi j himeni ai ī kahi mau himeni kupono no ia la, iiiaku ia e a'u ma ka olelu o keia aina. A pau ka hele huakai ana, hoi mai ia, a hui ma kahi ahaaina na inea a pau. Himeni mai na haumana nui kekahi hiineni i hakuia, a i kupono hoi no ka ahaaina o ia la. A pau ia, puie a pau, haawi iike ka ai na na j mea a pau, a paina pu iho la. A pau hoi ke j paina ana, ku mai ia kekahi mau haumana !a hai manao mai la iinua o ka lehulehu, me I ka mahalo hoi r,o ka ike ana i ka la makaJ hiki hou. Me he mea la, o ka wehe nna ke« ia o ka malamalama tna keia nina, a ikea mai na mea pohihihi ike ole ia manuia, i ike ia e ka poe i malamalama mua a pela aku. A pau, hookuuia, a o ka hora 4 paha ia. 1 ka malama o Alaraki iho nei, hoomaka }kahi mau wahine makaainana ma ka hale o j kekahi kanaka kuui aila e hula, na ua kanaj ka kuai aila nei no i kena. Pela kuu lohe | pono, a oia no hoi ka mnnawa o iaua (na ka[naka kuai aila) e kue ana ia'u, no ke puhi | ole o kekahi poe i ka paka, (oia no na haumana) nolaila, imi laua e hoohiolo i ka iiana a ka Haku maanei, ma ka hoala ana i ka hula, me ka hoopuhi i na haumana i Ua baka. O kekahi nlii wahine iuahine haumana, heie aku e makaikai, a hookomo ia hoi e kela kanaka kuai aila iioku o ka hula, a komo ua alii la, ikaika loa ae la ka hula, a nui ka poe kahiko hele i ka hul.i,* a me kekahi poe opiopio. A o ua alii la, hihiu aku la oia mai o'u aku, aohe launa mai. 1 ka hapa hope o Aperihi, mai ua alii wahine la,<hiolo ka hula a pau iho la. A ma ka la 1S o Mei. inake iho ia oia. Hookaulana ae la lakou, 'Hookahi kumu o konannike, o ka hoi hope ana." Aole hula hou a hiki i keia wa. No ka mea kve mai. Aole au i ike aole hoi i lohe i ka mea kue mai iwaena o na kamaama, aka, o na enemi 0 ka hana a ka Haku iwaena o na kamaaina kahiko, ke ola nei no, aole i make. Aia iwaena o na haoie hoomaloka e kuai aila nei, ka poe makemake e hoololi i na aoao o ka Huku me kana mau hana, aole nae lanakiia iwaena o ka poe i ao ia. Aia tnn ka malama o Dek. 1565 ka hoomaka mua ana o keia huhu, a hoohaunaele a keia mau haole. Ekolu pule mahope iho, heie aku au e ao ia iaua, a imhi mai laua. 1 ka malama o Marāki, hoomaka hou laua e kue inai, a nni na oleio kue me na olelo ino. I ka la 25 o Mei, hele aku wau ma ko iaua wahi, kuka a ao hou aku, a mihi mai no laua me ka i mai, U ua pau ae la, aohe kue hou." Aole nae akaka ia'u ka pono o ia olelo, o ka Haku no ka mea ike. Na nea hoū. lune 17, hoomaka au ine na haumana e hoa!a a knkulu i hookahi hale halawai ina ka aoao hema o keia mokupuni. He 27 kapuai ka loa, he 30 kapuai ka iaula. He wahi hale maikai no kehi. O ka hana ana, penei, O na keikikane, i ke oki laau, ma ka hilo kaula aha me k« kukulu ; a o na kaikamahine, ī ka ohi lauhala, me ka houhou ana i ka niau e hoopaa i ka lauhala me ka aho ; o na keikikane, i ke kau ana i ka aho i paa me ka luuhaia īluna o ka hnle. Eliina ia mui ke okī ana i ka laau a pau i ke kukulu ; eiua la hui ma ke ako anu a paa ; a boi ia 7 la ka nui. luiai 6, komo makou i ka hale. Ua hoomakaia n\e ka halawai ma ka hora 9. Pau ka halawai, ahaaina ma ka aioaawakea. Pau ka ahaaina, hookuu ia ka aba. ; Ua kokua niai kekahi poe kahiko ia mat;ou tna keia hana, a me kekuhi niau aiiL O kahi poe kahiko hihin, hooweiiweli no i na haumana tne ka i aku, >k Aloha oukou, ke kukulu uet oukou i ka hale o Kaelemakule a paa, kukulu hou aku, elua haie o Kaelemakule i koe." Ao no au a kuhikuhi i na

hauman*. mat he mau pahe'ē ia no oakcj. Ke barta nei kakou ha!e no ke A*'ua, fae «rabi e fohe ai kakou. a nie n* kaoaka a pau o keia aina, na nukaain*nana ; aoīe no T u wale. so!e hoi no kakou wale, no na mei no a piu e ana e lohe i ka o!do ke Akua. Eia hou keia mea hou u.i plapila aku au ia Mr. Kano, e hoeuna mai i m-.u buke Mata!o. Mareko, Helu, Himeni. Jokntbi. buke A. L'a h;ki m.ii ma ka mok i Piila, a ke kuai aku eei au me na haumana. a ke kuai nui mai nei na haumana i na buk-e. aohe makau,e like me kekahi mau hahmaoa Hawaii. ma kekahi uiau kula a'u i ao ai. he hele mai no rna ka halekula, aohe wa'ii buke ik» ma ka hma. O ke kumukuai o na Buke, he aiia niu wale no. Va p;tlapala ntai 0 Mr. Kano, pela no ina Eboa, ke kuai nei ka Buke nialaila. Ca lilo keia he kanuwai e hiki ai ke nmlama pono ia ua Buke. 0 ka hana nui a na kanaka o keia mokupuni i keia wa, o ka hana aila niu, me ke kaiai waa no lal.ou. O KA MEi KOKL'A IA MAUA. Ua hoouna ia mai e Mr. Kauo ma, o Mataio Leron a me Hariata Lijenca. he mau hoahanau no Ebon, no ka apana o Take, kahi o maua me Mr. Kapali i noiio mua ai, a ke kokua nei laua i ka hana a ka Haku. O MaUiio ia'u ma na apana halawai. a o Hariata, ia Mrs. D. K. Kaelemakule ma na apana u me na wa halawai wahine. A ua maikai no laua. No KO MAUA Nono ANA. Ke mau nei, a e mau aku no ka paa, ka lana, ka ikaika o ka manao e malaina a e kiai a e hooikaika i ka hana a ka Haku ma keia pae aina e, olelo e ano paakiki, i knpaia e kakou he mau aina pegana ; a he poe pegana no kahi o lakou nei i keia wa. He manao lana ko knkou me ka olio'i iioko o ka Haku, e hoololiia keia inoa pegana a ii!o 1 poē Kris:iano ke ae mai ka Haku. E nonoi nui oku oukou i ka Haku mea kihapai. Aloha oukou iioko o ka Hnku lesu. J. A. Kaele?iakule. PIAKOLIhO, MANUA, KeHEHI'NA, ) lanuari 23. 1567. \ " E Kar.e, e keleakiu. E Kane, e kelekeleakiu. 1 Onehuna, i Onehali. A keleakiu, kelekeleakiu, Ke one iMahinnhina, Ka ipu i olea—a." E ko'u mau makamaka hoa'loha, a mau hoahanau kaikuaana, a mau kaikaina, a he hoaluakaha, a kaana, a haihai mau manao, e kuwiwili aua i na pana olelo, a me na manao Nu Hou nno nui, o ka kakou Kilohana Ahailono. 1 ko oukou ike ana ī na lalani maluna o keia kukulu manao aua, he mou lalani huapule kein, aole nae i pili i ka pule anuana, a niau hana Diabolo. Ua hookomo o Kaeleowaipio i kekahi mau hua o keia pule me ka pule Kristiano; oia ka pule o " Kuaikulani." 0 keia pule, he pule hoola, a he pulo i ka Ia pilikia. Ina i lohe oukou i ka po3 i ola'i i ka moana u Alenuihaha, he 11 lakou i ola i ka make, a pae i Kapakai ma Kohaln, i ke au o Kalaniopuu ; a o kekahi poe i ka moana o Kaiwi.a pae ola i Hanauma, a he nui w;ile ka poe i pakele i ka make. O kekahi mau lalani o keia pule, he pule kaumaha ai no mua,auona h»iau ; e hoola i ka Moi me na'lii a me na mnkaaiaana, ī ke kakahiaka, a me ke ahiahi; ua kapaia kela pule, papaiaawa, he pule ohana. j 0 ke alii, a o ke kanaka e hana mau ana pela, olaila, he nlii haipule ; a e ku auanei 1 ka moku. Aole nae no keia ka'u wehewehe ana, he mau mea okoa ka'u i makemake ai e wehewehe aku. 0 na lalani eha malalo iho. Penei. *• I Onehuna i Onehali, A keleakiu. kelekeleakin, | Ke one i Mahina—hina, Ka ipu i olea—la." Ke waiho nei keia mau wahi kaulana ma ka pule a ka poe kahiko, i ke one a Laamaikahiki, ma Koolaupoko Oahu. Ua kainaaina paha na keiki o Koolaulao, a me Koolnupoko. Ina ua maaio inaka ia lakou, alaila, aole i pili ke kuhikuhi a ke kuhikuhipuuone ia iakou, ua pili no i ka poe ike ole. I ko hele ana mai, mai Koolauloa mai, a hiki oe 1 Waiahole, a hala ia oe o Makuikukui, e kalawa mai no oe i ka Lae o Auliiiii i na hanahanai o ke alanui, a keehi ko wawae i ke one, O ke one i Mahina—hana ia, a e loaa ia oe, Onehuna, Onehali o Kaipuiolea, alaila, e nana ae oe 1 ka mnkani, e ike aku oe, he mau wahi waa pohaku, ua kapaia o Nawaaliiliiakiolea. 0 ka hoailona ia o na waa nana i lawe mai i ua one la mai Tahiti mai, o ke kanaka nann i lawe mai i ke one, e loaa ia oe maloko o ka pule. Ina e hoohewnhewa oe, e nioau oe i kamalii o laila, nana i kanu i kekahi laau e kupu pu ana me ka uiu kukui o Ha,kuikukui. 0 ka inoa oia laau, he mapi2. Ua kanu ia mai no i Kona Hema Hawaii, j aia ma Kapua, na ia kanaka hookahi no \ | kanu—Mai Tahiti in!ii i lawe ia mai keia laau, aole e loaa raa na kuahiwi o Hawaii nei—A i paweo oe ? ke kupouli, e huli ae ko alo i uka, e ike oe i ke kamaaina o oa aina la, e noho mai ana i ke kakai palipali puulaula—O Popoalaea ka inoa, ka wahine a Mailiaala; oia ka noweoweoula o Kaalaea —Malia o hai akea n.ai ia oe, a pau iho kou kanalua ana. Eia ka hailoaa au i olioli ai, a i mnkemake nui loa ni, e hooiaha aku ai, a e hai akea aku i 'ike oukou e ko'u poe hoaloha, a me na makamaka i na mea kahiko a ko kakou poe kupuna—O manao oukou, he olelo wale iho no ka ka poe kahiko me ke &no ole, a me ka waiwai ole, a he poe hupo lakou.

; Or.ehuM. Taipoire-i —A» taa ; \o ZiLtDĪ Lea mau wahi au r hai a*u nsi rt eukou. a;a ka i !ifta ke kumu i hookomo ■ ia'i t\?\ >»> k i hui ptnv, aU no inaioko e k?U U3hi a;xin3 Pepa au » h#xkafca aku ai ma k?U helu 3 o ke Kuokoa—Nohila, ua ii!o ke'a mau hoa po e ai ka poe kahiko. »! 'nuuhua \raiwni i kuu manao. ua ka ! '«aiwai he aina, a:a ma Xu Z».bni—Ai' ko'u hoomaepopo iea loa ana i maopopo Wn o5 ho maoli o ia'u parau aea. aita haamane. ; LTa loaa heu aku no ia'u kekahi mnu' : ' inoa, e ku!i»e ana me ko kakou—Oia hoi o Mahumni, Tanni, Manawai. Mononui, Nu-, ■ nunj. Keahi. \Vairoa. Kauwiiwna, Taurana, Tavvera. Waiu. Patara. Wercro:». Wai-I tani. a he nui loa na inoa a kakou i ike pu :ho ai, eia no i ko knkou mau aina nei—O ' Reahi he vvahi puu no i laila, oia wahi niea ! kupanaha !ua no la— O ke kuhke ana me ; !ko kakou wahi opuupuu o Leahi o Daima> ■ 'na Hiia ika papaa. I ka loaa ana o keia \ niau inoa ia'u o Mahurani a me Tarani.; I Alaiia, kupu kelakela ae ia ko'u wahi rr.a-! | nao niniau, a hoo!ohe!oh« iho fa ka'u ho- j lluheluana i keii niau haiinoa—li iho la au, I i eia aku nei no ka paha i (ai(a na inoa ka-; ; kaakua o ka neneilikapu. ua kapaia paha| [ko laila mau alii ina inoa Ihiihi loa. .\a- j | lampipio, Keopuoiani, Kalanikauiokikilo.! | Ka!\nikauikaa!aneo, lolani, o Kalaniomai-1 | heuila. a pela akn, no ka mea, ua loa iho | I nei kekahi mnu inoa aina ma Nu Zilani, he | jmnu inoa lani, pakela loa aku la paha na , I Alii. Nolaila, ke manao wnle nei ke kakau ; | mooleio, nia i iaila ke koko o na 'lii, a me i na makaainana. Huli ae la au e nana i ke au ia Kuhaiilima, i ke au ia Koaenui n Hikiapeapea, i ke au ia Paianuikaiohia, i ke au ia Kaounui- | nnkaleha, i ke au o Lileanuimakaalawa, i ke au ia Wakea, i ke au ia Kapinao, i ke au ! Kamkapoolulua. i ke au ia Peau, i ke au īa | Leilouo, i ke au ia Pueo, i ke au ia Kahanul.uii, i ke au ia Hikiamalama, a pela wa-' le aku, a huli aku au i \\ aikiki, a ike aku ' la au elua kanaua o Puhiula o Puhipae,! eiua kanaka i Kopua, o Kaipukua oKaipua-' | 10, elua kanaka i Kaluahole, o Holomaalili! 0 Holowelawela—Huli aku la i Puuokapo-• j lei, a ike aku la nu ia Kahaapeape e noho | j mai ana i Waimanalo ; a huli 010 mai la nu | Ima ka noao makani o ka puu, a ike iho la iau ia Lekiapoeii, o ke kanaka nana i kulai ka Moi, o Kaholopapala o Kaholopepele. 1 Huli ae la au i kahi olelo hikapalale, hio-1 luaiki, walawalaki, waiki,a poha aku la au • 1 kahi Nupepa The Weekly News; N'ew Zealand. Opiopi mai au, a nana aku Ia au i ka j poe kalaiaina kahiko, a loaa īho la ka moolelo o keia poe ia'u no Tahiti mai lakou, alaila puana aku la au i kekahi mele knhiko ioa i ka M. H. SOO i ka wa o Keoloewa. •• No Puna !a-e-no Puna-e-No Kau no Makakola, No Oo no Knhe.ipo ia Kane, No Waipapa r>) Waialeale, No Aleaiki no Alaeanui, No Onehuna noOnehali, No Analoa no Anapoko, No Polapola no Nuuhiwa, No Nuao no Nuaihea ke 'kua, He mau akua ke lele nei, Kini lau la i ka moana, No Hawaii-e-no Hawaii, No Hawaii nui ke i. No Hawaii nui ke pane." Huli ae la au i ka " Ahahui Paio o Honolulu." a hui pu aku la au i ka "Papa Huli* honua" a Mathew ma ke Au Okoa Helu 40, aoao 3. E lilo ia lakou ka noonoo ike ku. pono o kahi e ulu ai o ka Lahuikanaka Hawaii. E lilo ka Haihala i kumu alakai no ka aha. o Papa Hulihonua tne Papa Lani, he mau papa kuhikuh: Kalaiaina no ka poe kalaiaina. He mea nui weliweli ke emi ana o ka Lahuikanaka, a he kaumaha me ka minamina. E ikaika ka ahahui i ka noonoo me ke akahele loa—E noonoo i ka inooolelo o ka Baibi>la—E noonoo ika mooolelo o kela poe kanaka maluna lakou hooulu ana i ka Lahuikanaka—E noonoo i mooolelo o Paao i ka hooulu ana i ka ohann alii o Hawaii— I na e hiki ole ia oukou e ka poe kaula uana e hooulu i ka Lahuikanaka-Ke weliweli nei au o pili mai ka pule wanana a Keaulumoku. 44 Nani wale lakon la e mimihi nei, * Ua mihi aku ua mihi mai, Ua haakulou wale ka noho ana, Ua kalele na lima i ka auwae, • Ua ai i ke ana ua kena, I nai i ka ia o ke kanaka." 1 ka poe heluhelu noonoo ko'u aloha. S. M. Kamakau.