Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 4, 26 January 1867 — Page 1
This text was transcribed by: | Codi-lee Reiny |
This work is dedicated to: | Awaiaulu |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE VI. HELU 4. HONOLULU. IANUARI 26. 186
KA NUPEPA KUOKOA,
MAU IA MA HONOLULU
I keia Poaono keia Poaono.
$2.00
No na mahina he umikumamalua!
$1.00 no na mahina eono.
ME KA HOOKAA MUA MAI.
@
" KA NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu
EVERY SATURDAY ,
$2 00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.
@
J.W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!
O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KO-
kua ma ka @
Kikihale,
ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka
Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu.
Honolulu, Feb. 9, 1866
MOKU KUNA WAWIKI!!
E HOLO MAU ANA KEIA WA-
hi moku i Molokai i kela pule keia pule mai
Honolulu aku nei. A in a he ukana hooili ka
kekahi, a e holo ohua ana paha, alaila, o ni-
nau no i ke Kapena ola o
KAHAI, EMAKE.
NO HONOIPU me NAOHAKU,
Ka Moku Kuna
"KOHALA"
O Howard ke Kapena.
E holo mau ana keia moku ma na Awa i olelula maluna, no na
ukana a me na ohua. E niuau i ke Kapena, a i ole ia, ia
KAKELA me KUKE.
HE MOKU HOLO MAU
No Lahaina. a me Makena.
O KE KUNA KALEPA PAA
maikai.
"Kate Lee."
O fountain ke Kapena,
E HOLO MAU LOA ANA, A HIKI MAI
no hoi ma na Awa I olelo na mahina. Nona ukana a me
Hil olioa, e nina i ke Kapena ma ka moku, a i ole ia ia
O. BREWER keo. (BURUA MA)
NO HILO.
KA MOKU KUNA
"MELE HILO,"
O Sebastian ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I KE
Awa maluna, no na ukana a me na ohua e ninau ia
HULI PAIIU. (L.L. Torbert.)
No Hana, Kaupo, a me Maliko.
KA MOKU KUNA
'MANUOKAWAI,'
O Merchant ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I NA
Awa i haila waluna. No na ukana a me na ohua, o ni-
nau ia C. Brewer &co. (BURUAMA)
Na Buke i pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.
Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 00
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moo-
hana, ili ulaula, 1 00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62
" Okoa, - - - - 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, - - - - - - 25
Hele Malihini Ana, - - - 25
Wehewehehala, - - - - 25
Lira Hawaii, - - - - 25
No ko ke Akua Ano, - - - 25
Lira Kawalii, - - - - 25
Kumumua Hou, - - - 12
Moolelo Ekalaseia, - - - - 50
Hoiko Palapala Hemolole, - - 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, - - - - 12
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12
Kumu Leomele 12
Haawina Kamalii, Buke 1, a me 2, - - 12
Haawina Kamalii, Buke elua i huiia, - 25
Eia na buke i haawi wale ia.
Haawina Baibala.
Ui.
Hoike Pepe.
Palapala Liilii, Helu 4.
" " " 6.
" " " 7.
" " " 11.
" " " 16.
Mai hana ino i na holoholona, Helu 17.
Ka Davida Malo Kumumanao.
Ka Moolelo O Batiniee Puaniki.
L. II. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hookoo ka AHahui Euane -
lio o ka Hawaii Pae Aina.
KA MOOLEO O KAMEHAMEHA I.
NA S. M. KAMAKAI.
HELU 12.
A oau ka olelo aua a Kapupuu me ke alii Kaeo, holo aku la ua Kapupuu nei iluna o ka moku, a ike aku la i ka nui o ka hao e ahu mokaki mai ana iluna i ka moku, alaila, hopuhopualulu iho la ia e hao, a hoolei iluna o ka waa, alaila, ike mai la haole i kona hao wale ana i ka hao, alaila, ki ia mai la i ka waiki, (pu) a make iho la i ka wai-pahu; a o ka nui o na kanala a me ka auwae naholo mai la iuka, a hai mai la i na'lii a me na kanaka, no ka make ana o Kapupuu i ka mea make a ke kea, ua like me ka wai ke kiki ana aku, a pahu aku la. Olelo ne la kekahi poe, "he waiki, e like me ka wai iloko o ka ohe." A olelo ne la hoi kekahi, "he wai-pahu." Ua kapa ia nku e lakou ka pu, "he waiki," a l.e ' wai-pahu"
Ua ninau mai ka haole i ka wai mauka, me ke kuhikuhi iho o ka haole i ka wai. Pane mai hoi na kanaka, "nuinui wai mauka." A no keia olelo ana aku a na kanaka, nolaila, holo aku la na haole iuka i ka ukuhi wai. A ia lakou hoi e holo ana, olelo ae la na kanaka, "A ia ke keiki ke hanai mai la ma ka aoao" A no ka hina kua hoi o ka hoe ana a ka haole, kahaha aku la na kanala me ka olelo ana, "He how hoehaa ko lakou waa, ua pelupelu ia ka lau o ka hoe." A no keia mea kapa aku la lakou i ka waapa, he "waa pelupelu."
I ka pae ana o ka waapa i ka nuku o ka muliwai o Waimea, ua piha ke one o Luhi a me kela kapa o Laauakala, aole waji kaawale i ka nui o na kanaka; ua piha na wahi kiekie a me na wuhi haahaa i na'lii a me na makaainana, i na kolopapa a me na kamali'i; mai Polihale a Napali, a hiki aku i Kipu, i ka hele mai i ka makaikai- hewa i ka wai na kanaka. O kekahi poe alii nae, olelo aw la lakou, "e pepehi i keia poe, (haole) no ka mea ua make mai nei o Kapupuu ia lakou nei." A lohe ke kahuna, oia hoi o Kuohu, pane mai la ioa, "Aole pono o ia manao, no ka mea, aole no lakou nei ka hewa, ua hewa mua kakou no ka pakaha wale, me ka hao wake aku, no ka mea, ua hele wale aku o Kapupuu e hao. Ua papa mua aku au ia oukou, a he kanawai paa no ko kakou e noho nei, in a e hao wale kekahi, a e aikue, e holehole ia kona mau iwi. EIa wale no ka pono, e hooluolu aku kakou ia lakou. Auhea hoi oukou e na'lii a me na kanaka, ke olelo aku nei au ia oukou, ua kanalua au i keia poe, he akua paha aole paha. EIa nae ke ano o ke akua in a e hoowalewale oukou, a i wehe ole i ka ipu aumakua, aliala he akua lakou, aka, in a e wehe i ka ipu kapu o ka aumakua, alaila, aole lakou he akua - no ka aina o Kawkae a me Kukanaloa ma. He haole keia poe kanaka."
He nui no ka poe kanalua o ka poe kahiko no keia mea, aka, hookuamoo mai la ma ko lakou lohe ana i ke ano o ka haole. A o ka lehulehu o na kanaka a me ka poe opiopio, e oleo ana, "He akua! He akua! he akua o Lono! He akua o Lono!!" nolaila, ua lauhala ka inoa o lono mai kauai a Hawaii.
A i ka po ana iho, ki mai la ka pi, me ka hoolrlr ana o na kao-ahi-lele iluna, no ka olioli paha o lakou i ka loaa ana o ka aina mua o keia pae aina o Kauai, nolaila, ua hoike lakou i ko lakou olioli, ma ke ki ana i na pu-kuniahi a me ka hoolele ana i na ahi kao lele. Aka, kapa aku la nae na kanaka i ka inoa o ia mau mea i hana ia, "O ke ahi a Lonomakua." A kapa aku la i ke ahi anapu mai, maloko mai o ka pu, o "Kahuila;" a o ke kani ana, o "Kanehekili."
I kekahi la ae lele mai la o Kapena Kuku me Kona Poe alii, me kekahi mau koa, me ko lakou mau makaukau pu no hoi, a ua lawe ia imua o ka Moi ( Kaeo) a me Kamakahelei ke Alii Wahine, a me na'Lii. Ua hoomaikai aku lakou ia Kapena Kuke; ua makana aku i ka puaa, i ka moa, ka maia, ke kalo, uwala, ke ko, ka uhi, ka moena pawehe a me kapa. Ua lawe no hoi o Kapena Kuke i na mea i maka ia mai ai, a ua lawe ia paha i mea hoikeike i ko Beritania, no ka loaa ana o Kauai. Ua haawi aku no hoi o Kapena Kuke i kekahi mau mea makana; he lole, he hao, he pahikaua, he pahi-okioki, he lei a me aniani.
Haawi aku la no hoi o Kaeo i kana kaikamahine, ke kaikamahine hoa a kana wahine a Kamakahelei, ka Mei Wahine nona ke Aupuni o Kawai - O leileimahealani, ko Kaumualii kaikuahine i wahine na Kapena Kuke. Haawi mai la no hoi o Kapena Kuke i mau makana ia Kaeo, no Lelemahoalani. A ike hoi na wahine, ua moe ke alii wahine i ka haole, aliaila, moe pu aku la na wahine i ka haole no ka lole, no ka hau a me ke aniani.
Kapa aku la ko Kauai i ka lole, "heaa-kahiki," no ka like pu me ka aa-niu. Kapa aku no hoi i ke aniani he kilo, a o ka hap hoi, he pahoa. A pau ae la ka manao ana he akua. Ahoomaopopo aku la i ke poo, he papale, he pii kihikihi; a o ka ili alualu, he aa-kahiki ua uhiia mai luna a lalo.
A pau ko Kapena Kuke ku ana ma Kauai, holo uku la oia ma ke Komohana Akau o Amerika, a hiki ma ke kowa o Berina, e imi ana i na aina ma ka aoao akau.
Eia hoi na waiwai hooilina a Kapena Kuke i waiho mai i keia Pae Aina - _ la uku-lele, oia ka hiki mua ana i keia pae aina. O ka hookamakama; a o ka hua i loaa mai, oia ka pala, ua huiouiia me ke kaokao; he mau mai ino loa keia, a he mau kumu nui no hoi o ka emi ana o keia lahuikanaka mahope mai o Kapena Kukue.
Hoouna mai la o Kaeo ke alii o Kauai, e hai mai i ka moolelo o Kapena Kuke o ke kua ana mai ma Waimea, Kauai, a me ke ano o ka haole. Holo mai la o Kaneakuhoowaha a me Kaukapuaa, e hai ia Kahahana ke alii o Oahu; me ka hahai pu mai i ke ano o ke kanaka a me ka helehelena a me ka olelo - he kani ka leo o ka olelo me he manu la, a me he leo la no ka manu O- o ka palale a halale, kukuku a kuolo aku la me he lale la no ka manu la a wi-wi aku.
O ke kapa, ua uhiia mai luna a hala ilalo, e like me na manaimana o ke kanaka, a he poo-kihikihi ma ke poo, ua wahiia na kapuai i ke kamaa. A hai mai la no hoi i ka moolelo o ka lakou kuhihewa i ke ano o ke ku ana mai o ka moku a me na mea a pau.
Oleo mai o Kaneakahoowaha, "aole he akua, ua wehe i ka ipu-kuaaha a ka aumakua - ua hoomoe o Kaeo ma ia Lelemahoalani i ke alii o luna o ua heiau la." Olelo aku la hoi ke kahuna nui a Kahahana, o Kaoupuhuluhulu ka inoa, me ka i ana, "He haole na kanaka no Hiikua, no Uliuli, no Melemele a me Keokeo - - O na kanaka na nana e noho aku ka aina." Olelo aw la hoi kehahi, O ka lahuikanaka paha keia a Kekiopolo, ke kaula o Kupihea, nana i olelo mai, e hiki mai ana ka haole, he kanaka keokeo, a o ka lakou mau ilio, he holo ke kanaka maluna, a he mau ilio he holo ke kanaka maluna, a he mau ilio pepeiao loloa. Olelo mai la hoi kekahi, O na kanaka keia e Kekio Pilakalo, I ke au o Kualii - He haole- "He alele Ku mai ka lani, He haole Ku mai Kahiki" A he nui no na olelo na Kapena Kuke.
Pae hou mai la kekahi waa mai Kauai mai a hr kaukualii kekahi, o Kauakapiki ka inoa. A nihau aku la ko o Oahu kanaka ia lakou, a ua olelo mai no hoi lakou ma ke ano kaao. O ke ano o ko lakou waa, ua like me ka heiau, a heanuunuu aku o luna; a o ke kia o ua waa la, ekolu kia, a manamana ae la ahihimanu me he mano pahaha la ke kihikihi, a he laau loihi ma ka ihu, a he mau puka waiki ma na aoao, a he mau puka alohi mahope- O na kanaka, he keokeo, o ke poo, he po kikihi, o ko lakou kapa, ua humu ia a paa i ka ili, a he mau na aoao, he kamaa miomio ma na kapuai he ahi ma ka waha, a pu-a mai kauwahi ma ka waha me he ahi pele la.
Nihau hou aku la na kanaka, "Pehea ka lakou olelo" Alaila, puali ae la o Kauakapiki i ka malo, a opiki ae la i ke kihei i ka hope me na uha i ke kihei a owili ae la i ke poo i ke kapa, a kau ae la i ka pua-ko i ka waha, ua kuniaa i ke ahi, a hoopuka mai la i ka uahi ma ka waha, alaila, hookomo iho la iloko o ke kapa. Penei ka lakou olelo, "A hikapalale, hikapalale, hioluai,olaki, walawalaki, waiki, poha, aloha Kahiki, aloha Haehae, aloha ka wahine, aloha ke kaiki, aloha ka makua, aloha ka hale." Ua lawe kaao ia aku la keia mau olelo a pau a Kauakapiki, a hiki i Maui, a hala loa aku i Hawaii.
E noho ana o Kala i ouu ana Koolau o Maui. I ke kana nie Kahekili ka Moi o Maui, a hai aku la o moho ia Kalaniopaa a ,e na;lii a pau o Hawaii. A lohe lakou i ka moolelo no Kapena Kuke, a me ke ano o kona mau waa. Kahaha iho la lakou me ka olelo iho. "O Lono aku la na, ua hoi mai la mai Kahiki mai." Olelo ae la hoi o Pailili ke kauna a Kalaniapuu e hele pu ana, ke keiki hoi a Haloae. "Ola kakou, ua hoi mai ka aumakua." I ae la hoi kekahi, "O ko kakou akua ponoi no o Lono, ua hoi ma la, e ola ana kakou na pulapula a Lono." NO KE KU ANA O KAPENA KUKE I MAUI.
E uhoana o Kalanipanima Wailua i Koolau o Maui. I ke ahiahi o ka la 19 o Novemaba, i ka A. D. 1778. ikea aku la ka moku o Kapena Kuke, ma ka Hikina Akau mai o Mokuhooniki, e kau ana ka ihu i ka Hikina Hema iki ae, a ua ike ko Kahakuloa, a ua hookani e lakou i ka moku, a me ko Hamakua; a ua ike no joi ko Koolau i ke ahiahi, aole nae i manao e ku mai ana ilaila.
I ka po a ao ae o ka la 20, e ku mai ana ka moku i Haaiuea, ma kai pono o Wailuna - A ike aku la lakou i ka moku a me ko lakou mau ano a pau, alaila hooaopopo ilio lakou i na olelo a Moho, a lakou i lohe e ai mamua, alaila, aole no hoi o kaua mai ka uluaoa a me ka pihoihoi o na kanala, np ka ike ana i ka mea hou kupanaha. A oleo ae la lakou, "Ka anuuanuu o Lono e! Ka aumakua o kakou o Lono e!!" Na ko Hawaii i hapai nuo keia inoa o Lono, np ka lakou akua paha i holo i Kahiki o Lono.
Holo uku la hoi na kanaka i ka makaikai, a no ka nui o na auwaa, aole o kana mai ka nui o na kanaka, a hiki ole hoi ke pii iluna o ka moku. I ka pau ana o ka auwaa i ka hoi iuka, na kaohi ia hoi o Kamehameha e Kalaimamahu, a ekolu lakou i noho iluna o ka moku. A i ka po ana iho, ua holo ka moku, a ua lawe pu ia o Kamehameha ma. A i ke ao ana ana ae, ua nalowale ka moku. Manao iho la o Kalaniopuu, ua lilo o Kamehameha i Kahiki.
A no ka pono olelo o ko Kalaniopu manao no Kamehameha, nolailao, kena ae la o Kalaniopuu ia Kepaalani, e huli ia Kamehameha nia. Ae mai la no hoi o Kepaalani no ka hele ana e huli ia Kamehameha ma. Hoomakaukau iho la o Kepaalani ma, Oia a me na hoewaa eono, he kaukahi ka waa, a he waa nui no hoi. Ua hoolako mo hoi i ka ai a me ka wai, a ku iluna o ka waa. Olelo mai o Puiie, elua po elua la ike lakou i ka moku. Ua nalowale o Maui, e ale ana ke kai iluna o Maunakea, ike mai la o Kamehameha i keia mea keokeo iloko o ka ale, olelo ae la oia ia Kalanimamahu. He waa paha, he ale pahu? Auhea mai la ke kaikaina, Auhea? Aia la. Hoomaopopo loa iho la laua ma ka nana ana, a ike pono loa aku laua i ka waa. Olelo ae la no hoi o Kamehameha, "aole no keia he waa e, o Kepaalani ma no, e huli mai ana ia kakou." Aole uo paha i manao ka haole e lawe loa, aka, ua lawe palia me ka manao i loaa ka mea nana e kuhikuhi i na awa o Hawaii.
Ua holo mai paha o Kapena Kuke ma ke ana, o ke ana a ko Sepania paha - (Nohea ka pololei i na awa kupoo o ka moku, i Waimea, Kauai, Mahukona, Ke alakekua ma Hawaii) - A pili ana hoi ka waa o Kepaalani ma i ka moku, a maha iho la ka manao o ko lakou holo ana i na la elua me ka ike ole ia o ka moku, a ua holo wale aku i ka moana me ka mio o ke au o ka moku. Kuhikuhi aku la o Kamehameha ia Kapena Kuke i ka waa, e hoi iuka, hool mai o Kapena Kuke, a kuhikui iho la oia i ka moku, a kuhikuhi aku la i Hawaii, a kuhikuhi aku la no hoi o Kamehameha i Maui, a hoi ma la lakou i Maui. Hookahino la hookahi no po, pae ana i Wailua ma Koolau. Ua oho o Kalaniopuu ma Maui i ke kaua me Kahekili, a hiki i ka malama o Ianuari, i ka A. D. 1779. (Aole i pau.)
No ka Ai ana.
HELU 3.
O Mr. Birite kekahi kanaka nui, i ke au e noho alu ana o Kini Geoki III. Ua kaulana keia kanaka no ke akamai i ke kalaiolelo a me ka noeau n hoi; aka. aole i loihi loa kona ola ana, no ka mea, make iho la ia i ke kanakolu o kona au makahiki. Aole no i kana mai kona nui, he ehiku kanaka e apoia e kona puliki hookahi, a eono hoi haneri a me ka umikumamaono na paona o kona koikoi. O Mr. Rogers Burine kekahi kanaka nui, he kanakolu na kanaka nana i kaikai kona manele.
O Mr. Sipona O Tamewota no hoi ia kanakanui momona, aole no hoi i kana mai ka nui o keia kanaka, he eono hane-
n a me kanawalu na paena kona kaumaka. Aole e hili ia ia kehele mamaiki, he hoonaue malie loa kona hele ana, aole i hiki ke kao pono kona mau wawae na ka halihali ana i kona hino, eha kapuai a me akolu iniha kona laula mai kekahi kipoohowo a hiki i kekahi. Ua olelo ia no hoi nona, o kona momona ke kuaa i pakele ai kona ola mai make; no ka mea, i kekahi manawa, ea mai la ka hoopaapaa ikaika ana mawaena on a a me ka Iudaio, ma Pohakuatera makeke ko laua wahi i u hoopaapaa ai, a hou ia mai la kona opu i ka pahipelu e ke kanaka iadaio, aka, ua pokole ka laulau o ka pahiprlu. aole i hii mai i ka opu ponoi o ua kanaka nui nei, iloko wale no o ka momona kahi i paa ai ka pahi, aohe i hiki koke mai i ka opu ai ai ponoi.
Aka, o ka heluna o ua kanaka kaumaha a pau, o Daniela Lambert ko lakou alii, no ka meam mamua koke iho no o kona manawa i make ai, ua haupaona ia keia bipi bulu, he ehiku haneri a me kanakolukumamaono ihiha ka loihi o kona pahu, a he kanalimakumamalia ka laula, a hookahi hoi haneri a me ka umikumamalua na kapuai kuen o ka laau elaina i paa ai ka pahu. Ua hanaia he mau iho a me ua hulia no ka pahu i hiki ai ke kauoia.
Eia kekahi kumu e momona ai; o ka hoolio ana o ke kanaka i na mea ai aeae i ai mau nana i kela manawa a i keia manawa ana e ai ai, e like ke ano me ka poi a kakou e ai nei, he ai hoonui kino keia. Penei i akaka ai in a i hanai mau ia na holoholona i na ai aeae, palipali, aole emo e ka-ha koke no lakou, pela no ke kanaka; no ka mea, aia no ke kanaka ma ia kanawai like hookahi. EIa kekahi kumu e momona ai, o ka hoolilo nui ana o ke kanaka i ka hiamoe, me ka hoonele ia ia iho i na hana e hooikaika kino ai. O ka mea nui no nae e momona ai ke kanaka oia ka hoonuu ai ana, a me ka inu ana; he mea ka momona e hooemi ai i ka ikaika, a oiai kou mau paona e hoomahuahua ia aku ana : e hiki ana no ia i ka lawe ia e na kukulu i hoopaa ia no kou kino iho, aka, aole ia he mea e hoomahuahua aku ai i ka mama eleu o kou mau lala.
Nolaila hoi, eia kekahi mau mea kupoao e malama ai ka poe momona nunui hewaahewa o na kino. E ni pakiko, mai hookakahele loa ka ono o ka puu i ka ai ana i na mea ono maluna o kau papaaina - E hooikaika kino ma ka hele wawae ana, a ma ka hololio ana hoi - E hiamoe lea ma kou wahi moe no na hota ewalu, a mai mikiala e i ka wa poeleele wale, e hooniponipo nuanei i ke ao, a i ole hoi ia, e uhi ia mai aua nei ka hiamoe heha maluna ou i ke awakea ana ae, a mahope iho hoi o kou hoomaha iki ana no kekahi manawa hana ou, e hoonipoa ia ana oe a malohi ko kino, O keia mau mea ekoli kekagi mau mea nui e hooemi ia ai ka nui uhalale o ke kanaka A! aole o keia wale no, he mea hikiwawe loa no kekahi i ka hoowiwi ana i ke kino momona, oia ka vinegn mikomiko.
Aka, i ka wa no i lohe ai oia i ka make ana o kana keiki aloha, o ka manawa no ia i ma koke iho ai na ula helohelo o kona mau papalina, a kahuliaw la ka onohi ike, a pau no hoi ka hanu ana iaia no i hehee iho ai iluna o ka papahele. Nawai no la hoi e ole ka make, no ka mea, ua akoakoa mai no ehaeha a kahi hookagi, na aloha a kahi hookahi, ma pilikia a kahi hookahi. Owai la e hiki ke alo iloko o na pilikia e like me keia? Ua i mai o paolo, "he pinepine kona lona ana i na popilikia, he pilikia i na muliwai, he pilikia i na powa, he pilikia iwaena o