Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 33, 18 ʻAukake 1866 — Ola a make ana o ke Kama Alii. [ARTICLE]

Ola a make ana o ke Kama Alii.

O oe keoi kumu honua Kalani Owaia, O ka manu kaha i ka leleio Kalani, Lele io io io-iomoa ua loaa i ke Omalani, A ka'u Lani, Lani a Kaikilani alii, A ke Alii o Kalanilani hanau, Hanaua iloko keaka o Lonokapu, O ke kaka lenalena io io lena la, O ke kikoo o peleilena ke kapu, O Keawe o Lule, o Hailuli, o Luli o Hiwa, O Hai-pukolokolo Kalani he alii, O ke alii oe o ke aloha akahi, Akahi au o ike aku o oe i-e la—e. O oe ie laa kukona mak'o ae mak'o pau, Na mak'o pau Kulaekini, na Kulaekini Kuholani Lehiakana, Oia o Kualehia, o Kanaloapulehu Kalani, Na Puelu nei alii, na Puelu nui hana ole, Na ka hana ole o Puelu, oia o pihe a Puelu, Nana mai Lono-nui, Lonokukohana, O ka uila ka pele ia Kauila, Noho ia Kalani Kukuma, hanau ka Haku ma Kailua, O ka liuliu kai eh'o welewelenia, O ka niniu eueu kaa ka lolo nei, O Kalanikupuupaikalaninui, Ohi lani ei-a, eia ua'loha nei i luhi a—i, I pau ai kuu aho i ka uwe a—na, Kuu kei-ki, kuu keiki hoi—e. N.m k an,\ ma Laiiaina. I ka A. D. IS'U, he Ahaolelo mn Luoehu I 0 k»* nupuni Ilnwaii, hului pnu ia na keiki J nui o ua Kuln Alii nei a me na kaikumnhine ! luii, n o u.v keiki nei ka mea uuku ma ia | hunkui a me na kumu,a ua hoonoho ia la- . kou ma Kuloloia hale ma Wainee, ma ka j noao nkau o ka pa Halepule nm ia wnhi. ! A e like me ka mea kupono i ka noho olu- ! olu ftna o na keiki mnlaila, pela iho la ka | nohonnn mulniln n pnu kn Ahnolelo. A ma i ia noho ana hoi la. nin he men mau ka hana I ia no na keiki ke kowali i mea lele no lakou maloko o k;\ lanai lau niu, e pili ana mawa- ! ho aku o ka puka koiuo o un Kuloloia hale ; i»ri ke kowali e lele ai. A ina e lele oia ma i ia m*a, h'laila, e mele no ia i kona \va lele ! koali ana, uin na mele haole nna e lohe ai, a I no kona maa i ka lohe p.ia ia mau mea i ha- : m ni oin peln i wn lele kowali ine ka hi- j kihihi o!e. \ I keknhi wn nae e lele konli nna oia, a j oi.ii un hiki ne mnlaila o Kauikeaouli ma,a | e hooloho ami i ka ia nei oli ana mnluna o j ke kowali e lele ana, |)une ao la kela, (Kaui* | keaouii) u Knikumnhine leo nui ka hoi keia, 1 n e ane like nun no palia niQ kahi mnkuahi- ! ne ka leo'nui." A mai i ae no hoi oe a hi- j 1 \hila iho la, no ka mea» ua maa no, pela kn } nana'ku. | l ka pau nna o ka Ahaolelo, pela makou i | hoopnu ni i ka nohonnn ilaila, n o Honolulu | no kahi noho a hiki waie i kekahi wii mui, ' oiai oia un hlki ne i na maknhiki 6 a e 7 j paha. ■ v j Ho»AD ANA I KA HOl.O UO. } [ ka pau ana o ka ainn-knknhiaka o kekn- J hi la, kau ne la maua ma ua lio, a haele uui- j lie mai la luni ka haio kula uini, a ua hoo- j jwa nu i ke kaula punuku mai ko ia la lio j mai n kuu litnn, peln knu hnele malie ana a j kula o Kahua, me ke ao nna ia ia la penei, n pela nku na r.no a piu o ka holo nna o ka )io. n pela maua i hoi mai ai a ka hale pohaku o Kikaha mn mauka iho, puiwa ko'u lio no ke kaula a'u e pona, no ia mea, haalele kokp.au ja au in n\eauiai ko'u lima e. a uhu mat U ku lio. ia maua, n pela au e hna» lele ai iaia mai ona inai la, a kahi i kualilii mai ni kn ka lio mnu hann, huli ae la a imi aku i kahi a*u i haalele aku ai bfa la, a loaa nku e amo ia mai ana ma ka hokua o kekahi mea, a e uwe inai ana keU me ku poino ole uo nae ona, a papaae U aii i ka uwe mai; p#-Ia i hoopau ai;keb U mea, a hiki ana inaua i ka Uk» iho U ia i mea hou no ia kakahiaka.. . , . . - L ! i » .. i Haiukw WP kwki mr , a H| . KEIKI A PAV AHB i ka A. D, 1843, ua lohe iniu U ho hiu-

naele nui m» Kau, ua kaua a ua kaua mai. o ri«-* aaio e'ua, o ke KaUvin« a me Pope cr»a kekabi la haoa aupuui, p«ria ke aupuni i hooun*'» »a'u e he!e mahila, ma ka m«Wu tnua e holo ana ma Hiio, i ka malama mua o ia makahiki. A i ka hiki ana ilaila, a me ka hooponopono ana, ua pau kahiko no ia haunaeie, a o ka mea i eha a me ka rnea nann ka eba, ua hooponopono kau iike ii no ia vra imua o'u, a ua pau ioa kahi koena opnlapala inoino i koe, a e huli mai ana na mea o laiia i ka pono o ko knkou Haku lesa. a e hele a huakai ana na wahine o ia Apana i Kau komohana, a peia ko ke kornohana i Kau hikina, wahi mai a lakou i keia a me keia hebedoma, a ua hui oiuolu au me ia huakai wahine i ka hele pu ana a kahi e hoomoana'i, ma na buke Baiba!a i;ikou e nana iike ai ma na pauku a keia a me keia men e heluheiu mai ana. A ua hui pu inai ine a'u kekahi kamaaina o keia wahi, e hahai pu ma keia huakai, no konn ike paka ana i ko'u wahi heiehelena. a ua kuhi oia he kanaka nui au wahi mai ana. A ma Kahuku au i haaleie ai ia iakou a pnu, me ka hui aioh'i hope a hoi aku iakou. Kokua iokomaikai ia mai au eia mau tvahine me ko Kapaiiiua a hiki waie au ma Knhakuwai, o Kainaiiu ka inoa nui, maiaiia o Kuakini i ke kanu kope, ma Kona Akau. EkOLU HAU MEA NUI O PfEl HUAKAI. 0 ke aioha nui iauna ole i ioohia mai ia'u no ka Moi a me ke Kuhina Nui, oiai ua ku aku makou ma Lahaina i ka hora 4 o ke ahiahi, o ke koiu paha ia o ko ninkou mau la maonei aku. Kupu mai ia ua mea nui nei o ke aloha, a ku ana me he paii ia, noiaiia aole mea nuna e hoonana e p;vu ai ia hoi, a no ka hoopnnee o ka hoio a kekahi la'e, o ka makaukau koke no ia o na kamaa okohoia ina na kapuwai, me na paiapaia aupuni ma na pakeke, kau ana i Ua waapa, a pae ana iuka, ua haia'e ka hora 4, a iuana iki nna me na hoa'loha o ia Kaona, e hai ana i na kumu o ko'u mnuao hele ma Waiiuku ia wa, nka, kau-a mai na hoa a ioaa mai ka lio, a no keia mea, haia hou ka hora n me ka hapa, a no ia mea, pau ka manno kali no ka lio malaiia, e ah6 bo na ka-lio no e imi ne a kahi e ioaa'i. Peia ka hnaieie ana ia iaua ia, a poeieeie ana \ Waianuukole, aoie halawai lio mahope ae. Peia ae ia ka heie hookahi ana ia kaha mehameha anoano kanaka oie mahope ae a mamua mai ia hoi ia po, a hiki ana i Papa:lnau, e puka mai ana ka mahina, a iho iho ia i ka punawai. ekoiu a eha paha pi ana i ka lima i ka wai, a kuu iho ia ka nae, hano nku la hele a pii nna i ka pali o Manawainui, Aalaioloa, a iho ana ma ka Maalaea, a hiki ana i Wnikapu, ioaa ka iio ilaiia, hoao ne ia, aohe hiki wawe, no ka inea, ua oi.na kapuwai elua i na mea eha, peia ka haaieie ana iaia a hiki nna i Own i ko Ka Moi wahi, iiora elua ia, waiho aku la i na palapalu ma ka lima o na kiai poo, huli ae ia a moe i kahi o ke Kuhina Nui ia mau hora pokoie. He mama'ku he mama mai ka oleio no ke no nna'e, a pau ka paina ann, aiaiia, iho pu ae la miiua me ke Kuhina Nui i kahi o Kn Moi, a hnlawai oluolu anu me iakou, o ka mama no hoi ka lakou wa inai, a no ka nui o keaioha e hoeo mai ana a ku me he {iali ia ka'u nku hoi ia. Luona oluoiu ana liie iakou he wa pokole no. a e kamaiiio ana no ku noho ana o na keiki, oia mau no wahi n'u, kainniiio no ko'u iiele ma Hawaii, " A ka wa hea ? " 11 A keia po no wahi a ke Kapena iNahinu." •' 0 Paaiua ko oukou moku ? " 11 Ae, o ka'u ia, " Ahea hoi oe ? '' " A keia ahiahi, hora 3 paha, maua o Kanuhn, a Knmanlaea kau aku nwi ka waapn," " E ike auanei oo ia Hawaii a pum." O kekahi hapa paha 'ona ka'u e hehi nna. Iloko o keia mau kamailio oluolu ana, pau ae la ke kuuahihi a uiuku ana o ua aioha lipolipo nei, a i na paha he aloha ino, i na no paha ua ieie no i ka paii, uo ka mea, aohe paii i ka niea o ke aioha, peia no kahi ioihi, ua pokoie wale no, a peia no paha ka make, e iiio nna in i mea oie. A peia uo kakou i ike nku ai i ka poe i hoohuiia mn ke ano ino. ua make no no ke aioha. lioko o keia iuann ana, hnnwi nku la ke nioha hope ia iakou In, Ka Moi, Moiwahine, Keomana a me Alapai, ku mai la maua a hoi mai a ko ke Kuhina Nui wahi, luana iho ia ine lakqu mamun o ko maua o Konuha hnaleie nnn'ku ia wahi, o kau wahi kamailio iki ana ia wa, no knu kauoha o!e ae ia Kapono i lio no'u, ia'u ma Lahaina, wahi a ke Kuhina Nui, aole no v koino mai m mea ia wa i ko'n manao, no ka piha o ko'u poo i fca mnnao e hiki ana no «u io laua nei ma o'u iho. A ia inakou e wa wale ana i o ia nei na kamaiiio nna, manlo ana o Kanuha ma na lio, pela'a hoi au i haawi ne a» i nei raea nui o ke n)oha i ke Kuhina Nui a me kona mau hoa, kau aua ma ko'u iio a haeie pu mai ia ine ia la, a iho mai ana i Kamaalaea. Oiai oia pu mni ma ua raoku hookahi nei o makou m«i nei aku. a ma Wa wnapa ae kona holo ana a hiki i kahi a m.nua e-u iho nei, a o ka honi 4 kona wa i hiki ae ai ma Wain»o« aoaau. Hiii ana mnim \ *kai a kati ann ma Va waapa, peta ka hoi ana ma Lahaina a kao ana i ka moku. aia hoi, ua makaukau no ka haalele ia wahi. A owi ua lawe «k« la ka la ma Lehua, a ua ko mai ke ano poeleele ia nmkou, a huli oku ta na' pea heke ua o

A}akai ia mnkou haeie ana ia po, pau ke kama:iīo ana no ke aloha iuiu. H£ XAC PILJSIA XA KA NOANA HA X£IA HUA* KAI hele. I ko makoa komo ana mawaena o Molokini a me Kahoolawe ia po. maluna pono ae makou o Kanapou, f ookahi paha mile ine ka hapa, moku ka pea ibu o makou, pi'noihoi ae la o Kapena Nahinu, a kena i ka ma!jrr.amoku ona a ine Keoniholo e hoopooopono , koke ia mea, alail.i, mahnoi ae la au a pna ana i ka hoe, oiai aohe kanaka oia mea t a kahea koke ae la au e hoaiuaiu loa aku ka ■ menekiki, paa'e hi au i ke kuau o ka hoe ilu* | na ma ko'u aoao hema, a no ka mea, na ka j mahaoi no hoi ka loaa e iike !a hoi me ka , popoki ka miki i kana. I I mai ua Nahinu nei, u E ili paha auanei ! kakou," he hoole hoi ka'u i ka ia la, mo ka ! i aku, " !na e poho pono keia mau pea a ho- j io ka moku pau ka p likia, ka'ku la i ka holo j « kupono ana ka ihu o ka moku i ka lae ma* i laio o n>akou. oiai aole i paa pono ka pea ! ihu," i mai ke Kapena, E kau paha auanei ! kakou i ka lae, hoole au me ka i aku, Aia a holo ka moku, he mea īa e haalele kaawale loa ae ai kakou i ua iae la. A ia maua nae hoi e kamailio ana pela, kau ana ia iaua la ka pea ihu iluna, a no ia mea, hooholo koke ia mai na waiu o ua mau pea nei e iike me ka inea kupono, a no ia | mea, o-i o-i ae ia ka ihu o ka inoku e haaleie . ana i ua iae la e like me ka'u ia ia la, no ka ) mea, ua hoio maoli ka moku, a pela i akaiki | ai ua Kapena nei i kona pomaikai. } Paa iho ia ka manao o ua Knpena nei e i hoopii no pela ka holo ana a komo i Kawai. hae ia po, wahi ann, ke iike ka manno o ki makani me kona, wahi a u. A no ka pau | ana o keia pilikia, waiho ae la i ka hoe ma j ka lima o kekahi kahu-moku. j I ke koke ana iwaennkonu o ka po, ala ' mai ana na mahamaha o ka mo. ea mai ana j na hulu a-i a ka makani, aoie o kanamai, I kaw;ihawaha ana na ale, a uln ana i ka mo- | ku, ia.hemo ana'ku a makou mai ka aina'ku. A mau a mnu mai nna ka ale iluna o na ohua a me na ee moku. A no keia mea, mahaoi hou no, i ae la, Aole pono kakou ke hooinau aku ka holo ona me keia ano, o pau na ohua i ka ppili, no ka mea, he maiama ino keia, a aia'e a Feb. la, pau ka hooilo, e akakuu iho na pea, a e ka'e i ka hoio ka moku, ina e hnla ia kakou na hora 2 a 3 paha, loaa no ia kakou ka pohu, lana ana malaiia a, ao ae hina mai ka eka, a na ia makani e iawe ae kakou a koino ana i Kawaihae, a maiaila ae e pili loko nna, a pela oku. Liio ae la keia rnau haina imua o na mea a pau, peia i hookoiaai keia mau mea. 0 ka lele io ae la no īa a knu ana i Kawaihoa me he mea i hooponopono la la. Aoie no hoi e ole ia mea, ioaa ana ka pohu, akaiki ana na ee moUu, a ao nna ia hapa po i ka pohu, a puka ana ka la, knulai na mea pulu, mai mua a hope, aole no hoi i liuliu pa ana ka eka mukai mai, huli na pea hoio ana ina ka hikuia, a i ka aui ana'e o ka la, komo ana iiuko o Kawaihae, a e pili ioko ana malaila ae a poeleele ana i Kaauhnu, oiai e piii loUo nna no, no ka mea, huii mai ia ka makani nahenahe me he kehau ia mai ka aina mai, a hiki waie i ke aumoe ko makou nanea ana, hoi ana j»u e nu»e ilaio. Piiikia hou. A iloko o ka hiamoe, lohe ana i ka ieo make no Puamana, Mamamake kakou e ! a no ka mea, ua poi ia iho la ka inoku e kekahi aie nui a piha iuna i ke kai, ku ana au iluna, a ike ae la i na piika paiekai e hamaina ana i pau koke aku ke kai. a nana ae la ua pau na pea i ke kuu ia ilalo. holo kiki ae la au a loaa ka malamnmol?U' kena ana e pauma, a ninau ana i ko waena poe i ka \vai, aohe wai wahi a lakou mai a me ka malamnmoku. Pau ae la ka manao pihoihoi ana, a oini hoi ua kualiiii ae ka makani, a o ka ihu hoi o ka moku i ka nana iho aia i Mani, hooponopono koke ae la ka malaoiamoku i na pea, no ka mea, o kana wati ia, a pau i kn pono, liiohou ia'u ka hoe, a loaa ka holo o ka moku, hoohuh ia ka moku e iike me kona wahi e hoio nei, a ine he la ua hala ka lae o Neuo ia makou malaio e holo nei i ka nana aku, a i ke ao ana ae e waiho pono inai ana o Poloiu. A he mea olioii hoi ia i na ee moku, a aui ae ka la, lana ana i Waipio. LoAA HOU ANA I KA LXO Nūl. la inakou e lana ana, ike an i na lala hala me kona ninu lau, a manao iho ]a au, ua wai nui ka paha uka, !au hoe aku la ine na hoe ioioa o ka inoku makou a ahiahi iana ana iwaho o Honokaape, o Kukuihaele ka iiuna a me kona honua, a poeieele wale makou malaiia, a nana aku i ke ahi nui e a tn«i ana iluna o ini mau aina la, a me ke ahi o Mokuaweoweo e wena mai ana maluna o Maueakea. Pa mai ana kahi makani ma Hilo pono mai, manao like makoa i na e mau maikai mai ana n ao kein po. nlaila o ko makoa komo no la i Hilo i ke ahiahi ae, alaila hoohuhia ae la ka moku e hoopii ena iwaho. - A i loa no a huli pono iwaho īea ihu o ka mokii, e hao roni ana ke kiuwai koeuia i ka nvea o.ka makani. kahen koke ke Kapena e kuu loa na pea a pau ilaio, a oiai e kuu ana ia maa mea, pane koke hoi au, Ua hewa paha ia manao o ke Kapena, elua mei e loohia mai ana ia kakou. o ka hai o na kia, a o ka naha o ka moku, i ka huli ino ioa i keU roe keia aoiio ke loaa oie ka mea naoa e hooluiu. A pehea ka po&u l wahi K»pena. £ ii-

ia na li a pau k». a o ke koena o ia mau raea. e kau hou iiuoa i hooiuiu no kakou, ī ka wa a ka ale e hoohuii mai ana i ka moku a huli hou aku iiaiia, alaiia, na ka makani e pa mau mai nna i na pea, aiaila, waiho maikai no ka moku pela. A pela no hoi i lilo ai i pono i ka manao o ke Kapena keta mea, a ua hana ia no peia, a o ka hoe hoi, hoopaa ioa ia ilalo. i lAlaiia hoihoi ia na ohua a pau e noho ana maiuna iiaio o ke Kapeta, iiio pu ae la au a me Kanuha a me Puamana i mau hoa ; iuina no ka moku, aohe moe a ao la po, nai na aku oe papa paakai ka moana i k» mea o ! ke keokeo, aoie no hoi e hiki ke nana'e ma ■ ka aoao maiuna oka inoku, i ka mea o ka I iknikn o ka makani, a me be ia o ka hana a ! na kamana e wawahi mai ana, ka ka mea o ! ka ikaika o na ale. a mai i ae no hoi oe he | uahi poino ae o ka moku, i ka mea o ka paa j o ka Kimo ma hana ana. t A mamua oke ao ana e, ua hai mua mai ! ke Kapena i kona manao, aole e hoohuiiia i ! ka aina ka moku a ka hora 8, i mea e maopopo ai ke ano o ka makani, ina uq ane kuaiiiii mai aiaiiu hoohuii ka moku, peia ia i hoi ai e moe ; aka, i ka wa no a ka la ipuka mui ai, o ke kii koke no boi ko Puamnna a wehe mai ana i na kauia i hnuhoa ia ai ka hoe. Waiho malie oe ina mea a aia mai | ke Kapena, e hke me knna knuoha, n no kn men, ua lohe pu no kakou, wahi a'u ia ia ia, ; a mai iae no hoi oe a e iohe mai ana kela, | eia ka in ia i inai, Aole, ua maikai hoi ka I makani, pehea ka ke Kapena kauoha i kou ! mnnao? Ka'u ia, ain mai paha ia e haeie j ana kakou iioko, ka ia in mai hoi in, pnu j ka'u pono ikaia ia pono. Ama ko'u nia- | nao iho, aohe pono o kana. | Okoia la apa mai la no ia a kan-ialo ana | ka moku a huiiana hoi ka ihu o ka moku i | Hilo ponoi, oiai no hoi au e nana aku nna i ! ka aina. Ahe lohe ana nae hoi ka'u iko j ua oia ia leo, Mamamake kakou e! i alawa I ae ka hana, malu ana ka ale maluna o mukou, oi koke ole mai, a mau hou iho ana ua ale maluna o keia i ka'u nana aku, a ua iiio ka hapaiua o na kia ia laua ia mai ka moku ae. Alaila komo koke mai la iloko o'u ka manao e make ana makou. A aia hoi ke Kapena a me na mea e ae iioko o ka moku, no ka lohe ana i ka ia la kahea, e manao ia e puka koke iiuna o ka papa hele, aoie e hiki wawe, no ka pilikia i ka puka, e ake ana e puka ia poe poo. Aka, haka pono ae Ia ko'u mau maka i ka ka ale hana mai ia makou, ike ae la au i ka aui ana ae a na kia a me ka moku i ka aoao akau, oiai ua hiki ke kumu o ka aie ia makou, oiai e akoako ana ua mau aie nei e poi ae umiuna o ka moku, ike aku ia au i ka aui hou ana o ka moku i ka aoao hema, heIe ana ka ale me kona hua ina keia aoao o ka moku mai mua a hope, piha pu luna i ke kai, a i alawa ae ka hana ma ko'u aoao akau, aia hoi kekahi ee moku ua haule akn mawaho o ka pale kni, i paa nae i ke kaula pulumikai e moe ana ma ia aoao, ua komo nae kela mawaena o iaua, a paa hoi ia'u na liina o ia la a komo hou ana iloko o ka moku, hiki'hoi ke Kapena, iilo ia ia ka hoe, a haawi mai la ia'u, o ka hoi iho la no ia i Mahukona, 010 ka pihe uwe a kahi poe, a oka pule hoi ka kahi po«, a he mau iho la ia hiki ana ma H ilo. Kakali ana na Kona no ka moku. I mai Kuakini, kupanaha maoli keia mau la i ka moku ole, heaha ko Oahu hana ? Heaha hoi, wahi a'u. A i ko inakou hiki ana ma Kaiiua mai Kahakuwai mai, a he mau ia elua a ekolu paha, ku ana Victoria moku, me j<ona hae Beritania, a o Poki a ine kahi haole, he inaiamamoku no Carysfort me ka iaua mnu hana o ke kau i ka hae e, kani na pu he 21, iho ana ka hae inua iialo me he kanaka make la. Akahi no au a hoomanao ae i ua alohn la no keia mea.