Ka Nupepa Kuokoa, Volume V, Number 13, 31 March 1866 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA.
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE V. HELU 13. HONOLULU. MARAKI 31, 1866. NA HELU A PAU 226.
"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na mahina he UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono. ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA."
I s published in Honolulu. EVERY SATURDAY,
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.
A DVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.
Publisher.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
HALE PAI KII.
AIA KO'U HALE PAI KII MA Monikahaae, Mawaena o ka HALEKUAI BIPI, a me ka HALEKUAI MEA AI o S. SAVIDGE ma ke Alanui Papu. He emi loa ke kumukuai o na KII. H. L. KEIKI (CHASE.) Mea Pai Kii. 174 1y
JOHN H. PATY !
Mea Hooiaio Palapala, Honolulu, Pae Aina Hawaii. AIA KONA KEENA HANA MA KA HALE Banako o Bihopa ma. 195-6m
J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!
O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KOKUA ma ka Hoopii ana, a pale ana ma ke Kanawai imua o na Aha Hookolokolo o kela Aupuni, e kii koke i ka mea nona ka inoae kau ae la maluna ; a e loaa no oia ma kona Hale noho i Kikihale, ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu. Honolulu, Feb 9, 1866. 219-1y
OLELO HOOLAHA!
I NA KANAKA HAWAII; Aloha oukou:—No kuu makemake e ike kela a me keia kanaka Hawaii i kahi e hiki ai ke hoowaiwai ia ia iho, no laila, ua pai au a ke hoouna'ku nei i keia palapala ma na kihi eha o keia mau Mokupuni, ma ka loa hoi a me ka laula o ka aina; a ke nonoi aku nei au ia oukou, e hoomaopopo i na olelo i hoikeia mahope nei.
Ke hai aku nei au ia oukou a pau loa, ua makaukau au e kuai i ka Loli: a penei ke kuai ana, a me ka hana ana no hoi, i maikai ai, a i makepono ai no hoi oukou ka poe e lawe mai ana i ka Loli:
Ka hana ana o ka Loli:—Aole e hoopakuia ka naau o ka Loli, o ke one ka mea hoolei aku, aole e kahaia ka opu, aka, e kaha no ma ke kua, i akahi iniha ke kaawale mai ke poo mai, alaila, hoomaka aku a koe hookahi iniha, alaila, e hookomo iloko o ka ipuhao i ke kai maoli o ka moana, a e hoolapalapa i elua paila ana o ka wai, a pau ia, kaulai a maloo maikai. A ina pela e hanaia'i, alaila, e kuai koke no au ia.
Ke kuai ana:—Aole e kuaiia ka Loli i emi malalo iho o ka eha (4) iniha ka loihi—mai ka eha iniha a pii ae iluna ka loihi o ka Loli i makemakeia, a o ke kumukuai penei noia: Ina EHA A ELIMA INIHA, he EONO KENETA ka uku o ka paona, a ina EONO iniha, he EHIKU KENETA ka uku o ka paona, a ina EHIKU iniha, a laila, he EWALU KENETA no ka paona, a pela no hoi e pii ae ai ka uku, e like me ka pii ana'e o ka nui o ka Loli.
No ka Pepeiao Laau:—Ua makemake no au i ka Pepeiao Laau, a e uku no au i ke kumukuai makepono ke lawe ia mai i o'u nei, no ka paona hookahi.
Lala Mano:—E kuai no au i ka Lala Mano a ka poe a pau e lawe mai ai io'u nei, i IWAKALUA KENETA o ka paona. Aia ko'u Halekuai ma ke Alanui Nuuanu, ma ka aoao makai o ka Halekuai o Ake (A. S. Cleghorn,) ma ka aoao hikina Alanui Nuuanu. Me ka mahalo. KIULANA. Pake Kalepa. Honolulu, Oct. 25, 1865. 204-6m
Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.
Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62 ½
" Okoa, 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 26
Li ra Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Li ra Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekalesia, 50
Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½
Eia na buke i haawi walei a.
Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.
L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii.
Ka Nupepa Kuokoa.
Ka Moolelo o Europa.
KA HANA A KO ROMA I LOAA AI KA IKAIKA.
Ka hana mua a ko Roma i hana ai i mea e hoohanohano ai ia ia. Oia no ke au hele ana o na Lunakoa a pau o Roma, me ke kaua aku i na aina e aku, i loaa ai ke kaulana, a me na waiwai pio no lakou iho, a me ka imi ana i mea e ikaika ai o Roma.
Luku wale aku lakou i na lahuikanaka me ke aloha ole, a hao wale i ko hai mau pono me ka menemene ole, a hoolilo wale ia lakou i poe kauwa hooluhi wale ia, me ka manao nui ole i ko lakou ano kanaka.
O na hana keia a ko Roma i hana ai a pii ae ai kona ikaika a me ka hanohano. A pela wale kona hele ana me ke kaua aku i na lahuikanaka, iloko o na makahiki he 700, mamuli o kona manao hooluhi wale i ko ke ao holookoa ia wa.
A he uuku wale iho no nae ka poe i hoohanohanoia, na lunakoa, ka poe sena te, a me na Kiaaina; a o lakou wale iho no ka poe i hauoli mau, a i waiwai hoi. A o kekahi poe koa no hoi kekahi i puni hanohano loa, me ke ana ole o ka manao i kahi hanohano ae nei.
He mea weliweli loa ka ike ana aku i na miliona kanaka i pau i ka eha, a me na miliona o ka poe i lilo aku, na makamaka; ka poe i lilo aku na pomaikai, a me na miliona kanaka i hooluhi wale ia.
Ua maopopo ma keia hana lokoino a ko Roma, he poe alunu wale lakou i na pomaikai o hai. O na kanaka o Roma, makemake lakou e hoohalike e like me ka poe Helene, Peresia, Aigupita, a me na lahui e aku, ke kaulana i ka waiwai, a me ka hanohano.
A o keia poe a pau, ua nele loa i na manao pono, o ka pono a Kristo i ao mai ai penei; " E hana aku oe ia hai e like me kou manao e hana ia mai ai oe e hui." O ka poe kahiko loa o Roma, ua nele loa i keia mea i ao ia mai e ka Haku.
Me ka nui o ka hanohano o keia aupuni, pela kona naaupo i na mea nani io. A o keia nani lua ole, a me ke kaulana, ua manao ia e ka poe Kristiano, he kaulana wahahee wale iho no.
Ua maopopo loa, o na aina i naaupo loa i ke ano o ke Akua, o lakou kai aloha ole i ka pono io maoli, ka oiaio a me ke aloha menemene. O na aina a pau o keia ano, ua pau lakou i ka haule i ka lua pa-u o ko lakou ike ole i ke Akua, aole he pakele ana; ak ma na aina Kristiano a pau, kahi i hiipoi ia ai nei mea he kanawai o ka oiaio, a i hookumu ia hoi ma ka Baibala, o lakou ka poe maluhia.
No keia mau hana ino a ko Roma, i holokiki ai oia iloko o ka pilikia. He wahi wa pokole wale no mahope mai o ke au o Auguseto kona lanakila iki ana a o ka lilo no ia i ka lua meki o ka make mau.
KO ROMA HOOPONOPONO IA ANA E NA EMEPERA.
Oiai e noho ana o Roma iloko o kona hanohano, aia nae ka popo iloko kahi i ai ai, a no ia pau, ua wae wale oia. Ano like me ke kumulaau nui i puapu i na lala a me na lau, a o loko ua popo, mae wale na lau.
Iloko o na makahiki he 350 mahope iho o ka make ana o Au guseto Kaisara, aia ma ia mau wa he 36 Emepera o Roma, a ua nui no ka hanohano o kekahi poe o lakou iloko no o na hana ino, e ku ai ka manao o ko ka honua nei, e pau ko lakou ola e pono ai.
O ke Alii mahope mai o Augueseto, o Tiberio, weliweli kona ano ke nana aku. A ua manao hewa wale aku oia ia hai, o hele ia mai e kue kona ola.
Ua nui ka poe i pepehi ia eia, a hoopuupuu ia ka poe make ma ka puu hookahi imua o kahi akea, e ike ia ai e ka lehulehu. A i kekahi wa, ua hoopai ia e ia kekahi luahine e make, no ka uwe kanikau ana i kana keiki, i make no i ua 'lii nei. A ma ia hope mai, o kona haule maule no ia ilalo, a na kona mau kiai no i uhi iaia me kona kapa moe.
A o Kali gula, ka mea i pani i kona hakahaka, makemake oia i na kanaka a pau o Roma, i hookahi poo, iki ai iaia ke oki i ke poo o kanaka i ka wa hookahi. A pepehi ia no nae oia e kona mau kiai, a pani ia kona hakahaka e Kelaudio, he kanaka hupo hoi ia. A make koke no hoi oia, i hanaiia ka laau make e ka wahine ponoi ana.
A o Nero kai noho aku mahope ona. O na la a pau o kona noho Alii ana he hookahe koko wale no. Pepehi no oia a make kona makuahine ponoi, a me kana wahine. A puhi no hoi ia Roma i ke ahi, no kona lealea i ka nana aku i ka a-a mai o ke ahi. Oiai ke kulanakauhale e a-a ia ana e ke ahi, pii ae la oia a maluna o kekahi hale kiekie, malaila oia i noho iho ai a hoonanea hoi, me ka hookani violaumi ana. A ma ia wa no, ua hoopau ia kona noho Alii ana, me kona ahewa ia e make, i kona hooikaika ana e pakele oia, eia nae make no oia iaia iho.
A elua mai Alii mahope mai ona, o Galaba, a me Oto. A make no o Galaba i kona mau koa, a o Oto, make no iaia iho. A o kona hope iho o Vitelio. Ka pilikua olioli mau i ka hele ma na kahua kaua e nana ai, me ka hoohanuhanu ana i na mea ino wale, o na kanaka make.
I ka wa i luhi wale ai ko Roma ia Vitelio, o ko lakou hoohei iho la no ia i kona puanui me ke kaula, a kauo huluhulu aku la lakou iaia, ma kahi paapu i na kanaka o ke kulanakauhale. A kapiia oia i ka lepo, a pepehi ia iho la oia a make me ka mainoino loa, pahu ia kona poo i ka ihe, a kauo hele ia kona kino ma na alanui.
KA HAULE ANA O KA AOAO KOMOHANA O ROMA.
Ma keia wa i haule ai ka aoao komohana, aia hoi kekahi mau Alii maikai o Va sepasiana, Tito, Anetonu, Mareko, Aurelio, Alekanedero Sevalu, Aureliana, a me Diokeletiana. Mai oi loa ka maikai o keia poe, ina aole lakou i hoalii ia mamuli o ko lakou manao ino.
O ke Alii mua i huli i K ristiano, oia o Konesetine ka Nui. Hoomaka oia i ka noho Alii ana i ka makahiki 306 mahope mai o ka era Kristiano. I kona wa i hoihoi ia ai ka noho Alii mai Roma aku a i Konesetaneko.
O ka pono o K risto, ua kanu ia e na Lunaolelo ma ka hapa nui o ke aupuni o Roma; a ua hoino loa ia na haipule mua. O kekahi poe, pau i ka hili ia, o ka nui loa aku ka poe i hoo ia iloko o ka halepaahao, a he mau tausani i pepehi ia.
Ua mau no nae ka mahuahua ana iloko o ia hanaino ia o na haipule. A ma ia wa mai, ua papa ke Alii Konesetine, i ka poe hoomaau i na haipule a oia no kahi i huli i Kristiano ia wa, oia ka makahiki 311.
Ua olelo ia, o Kone setine, ua holo ae oia mamua o kona puali koa, a i kona ike ana i kahi kea nani ma ka lani, a maluna o ia kea, ua kakau ia penei, "He lanakila ma keia hoailona." Ua manaoia o keia hihio ka mea nana i alakai ae i ke alii i ka oiaio maoli o ka pono Kristiano, a na ia mea i koi ae iaia, e hoolilo ae i ka aina holookoa i Kristiano. Ma ia wa mai ka ulu nui ana o na Kristiano. Huli ko helene, a me ko Roma a puni. Nui na hale o na kii i hooliloia i mau halepule, a o ka poe i mau i ke kukuli ana i na kii, kukuli lakou imua o ke kea.
I ka makahiki 364 mahope iho o ka hanau ana o Kristo, mahele ia ke aupuni o Roma i elua apana, o ka Hikina a me ke komohana, o ke kulanakauhale o ka aoao Hikina o Konesetaneko. Aia ma ka moolelo o Tureke i hoike ia ai kekahi mau mea no keia kulanakauhale.
O ke kulanakauhale o ka aoao Komohana, oia o Roma. Aole i loihi mai o ka pau no ia o ka ikaika e hiki ai ke pale aku i na lahui ana i lanakila ai maluna o lakou. Na ka poe naaupo o ka aoao Akau o Europe i lawepio, maloko o ia poe, he poe Huna, Poka, Venedala, a me ia poe aku.
O keia poe, he poe koa loa, me ko lakou manao ana e hoowaiwai ia lakou iho, ma ka hao wale ana i ka waiwai o na lahui waiwai o Italia, mamua o ko lakou noho ana a mahi iho i ko lakou aina lepo momona iho.
O ka mea kukalaihi mua o ka akau o Europa, oia no ke Alii o ka poe Gota, oia hoi o Alarika, nana i lawe ae i kona pualikoa nui, e kue aku ia Roma, me ka hooweliweli ana. Ua pioleke loa na kanaka no ke kaua ia mai, a nolaila ua ae aku lakou e haawi aku i puu dala, i pakele ai ko lakou aina, aka, aole nae i hooko ia, ua lawe pio ia no ke kulanakauhale.
Iloko o na la eono, o ka lilo pio no ia o Roma. He mau tausani i pau i ka luku ia, a he lehu wale no hoi ko ka hapa nui o ke kulanakauhale, o ka makahiki 410 ia.
A mahope mai, hoi o Ala rika; a i ka makahiki 445, hoeueu ae la o Atila, ke alakai o ka poe Huna, e hana e like me ka Alarika hana. Aka, ma ka waenakonu o kona wa i manao ai e kue, ua make e oia, a pakele iki iho la o Roma.
I ka makahiki 476, ane pau loa ko Roma, a me ko ka Hikina i ke pio ia Odoakera, ke alakai o kahi poe e ae o ka akau i kapaia ka poe Heruli; a ua nui na makahiki o kona noho ana malalo o keia aupuni.
I ka makahiki 537, ua pau keia poe hupo i ke kipakuia mai Roma aku e Belisariu, a ua lilo oia i Alii no ka hikina. A hoohui hou ia ke aupuni o ka Hikina me ko Roma, no kahi wa pokole. I kekahi wa, ua lilo i ka poe Alii o ka akau.
Aole i pau.
Ka Aina o Pale setina.
No na Mauna.
1. O Pale setina he aina mauna ia. O na mauna ka mea kiekie loa ma ka aoao Akau, malaila hoi i moe ae ai na kualapa mai Lepanona ae, a ma ka Akau o ke kula nui o Esedalelona na wahi ahua i ano like me na puu poepoe, koe aku ke awawa o Ioredane a me kona mau loko, malaila hoi, he mau awawa hohonu, he mau pali nihinihi, a me na a-na nui. - O na mauna nui, o Lepanona, Helemona, Tapora, Kalemela, Ebala, a me Gerizima.
2. Lepanona (Le banon.) Elua lalani o ka mauna Lepanona, e moe like ana ilalo mai ka Akau mai, a moe loa'ku hoi ko laua mau aoao hema iloko o ka aina o Palesetina. Aia mawaena ke awawa i kapaia maloko o ka Palapala Hemolele, ke awawa o Lepanona ; Iosua 11:17, a maloko hoi o kekahi mau buke e ae ke Kalesuria (o Suria i hoopuniia.) O ke kualapa komohana, huli ia i ke kai me kekahi mau lae loa, ua kapaia o Libano e ka poe kakau moolelo o ka wa kahiko, a o ka lalani mauna ma ka hikina e huli ana i ke kula o Damaseko, ua kapaia o Ane-Libano (Anti-Libanus.) Aole nae i ikeia keia mau inoa iloko o ka Baibala, i ka pili ana o keia inoa Lepanona no ia mau lalani elua. O Libano ka mea kiekie o keia mau kualapa elua, a ma kona wahi oi loa o ke kiekie, e huli ana i ka Akau, ua uhi paapu ia e ka hau a puni ka makahiki. Ua kii aku ka poe kahiko o Palesetina i ka hau, i mea hoohuihui i ko lakou mea inu i na la o ke Kau, (Sol. 25:13.) Aole no ka hau ka mea i kapaia'i o Lepanona, o mauna keokeo e ka poe Hebera. Aka, no ka pohaku puna keokeo, a anapanapa ka ili o ka mauna ke nana'ku ma na wahi a pau ke nana mai. O na mauna o ka aoao Komohana o Lepanona, ua mahiia, a ua piha no i na kanaka i keia wa e like me ka wa kahiko.
3. O ka mauna He remona (Hermon,) ka palena ma ka Akau o ka aina o ka Isaraela, ma-o aku o Ioredane (Kan. 3:8; 4:48; Iosua 11:3-17 ; 13:11.) Ua oleloia maloko o ka Halelu, no Tabora, a me Heremona (Halelu 79:12; 133:3; Ke Mele a Sol. 4:8. O keia mauna ka hooloihi ana o ke kualapa o Ane-Libano ma ka hema, a o ka inoa i ko Arabia o Iebeleseike i keia wa (Iebel es Sheik.) O ke kiekie he 10,000 kapuai mai ka ili kai ae o ke kaiwaenahonua, me ka uhi kipuka ia e ka hau a puni ka makahiki, a maloko o na mawae he hau paakiki. Mai hoohuikau i keia Heremona, me ka mauna o Heremona uuka (Little Hermon) ma ke kula o Esedarelona (Esdraelon.).
4. O Ta bora; oia ka mauna i manaoia, ka oi o ke kaulana ma Palesetina. Kuhao wale iho no oia ma kona wahi, ma ka palena hikina akau o ke kula o Esedarelona, me ka uluwehiwehi i na laau, mai luna a lalo. He ano poepoe hapalua kona kii ke nana'ku, ma ka aoao komohana hema, he ano puoa poomuku ke nana aku ma ka aoao komohana. O kona kiekie ma ka manao o Kauka Robisana, aole i oi aku mamua o 1,000 kapuai, mai ka ili-wai ae o ke kula. O ke ala kahiko, he ala kikeekee me ka hiki ke holo ma ka lio mai lalo a luna, aia hoi malaila he wahi kula ano ololo, malaila na kahuahale o ka wa kahiko loa. He nani ka aina ke nana'ku ma keia wahi. He pohaku puna ko ka mauna, oia hoi na pohaku maoli o Palesetina. Ua uluwehiwehi na aoao o ka mauna i na nahelehele, a me na laau oka a nani me ka malumalu. Ua hoike ia no keia mauna ma ke Kauoha Kahiko, (Ios. 19:12, 22; Lunk. 4:6, 12, 14;) aole ma ke Kauoha Hou. Ua oleloia nae, oia no ka mauna o ka Haku i hoopaahaoia'i (Mat. 17.,) aole i hooia ia nae keia, no ke kukulu ia ana o kahi kulanakauhale maluna pono ia wa.
5. O Ka remela (Caremel,) he mauna kualapa ia he 8 mile ka loa, e aneane ana e akau a hema pololei kona moe ana mai ke kula ae o Esedarelona a hiki i ke kai, malaila hoi, he lae loa i hoopuniia e ke kaikuono o Akera, he pohaku keokeo no ko ia mauna, ua hanaia na pohaku paea, noia mau pohaku ae. Ua aneane no e no e like me ko Tabora kahi kiekie. Ma ka hikina ka muliwai o Kisona, a me ke kula o Esedarelona; ma ke komohana he wahi kula uuku e moe ana i kahakai. O ka oka, a me na na laau e ae ulu nui no; a he mau hua ai e ae no he nui wale ma keia mauna. O ke ano o keia inoa Karemela, ka mahinaai o ke Akua. He mauna kaulana loa keia ma ka moolelo o na Iudaio (1 Na'lii 18:19; 2 Na'lii 2:25; Isa. 29:17; 32:15; 35:2; Mika 7:14; Ier. 48:43.)
6. O ka mauna E bala a me Gerizima. (Ebal & Gerizim) Mai luna mai o ia mau mauna ka pomaikai ana a me ka hoino ana i haawia i na mamo a Iseraela. No Samaria keia mau mauna, a mawaena ke kulanakauhale o Sekema e kapaia nei o Nabulu, (Nabulus) (Kanawailua 27; Ios. 8:30-35.) He mau pali ku keia mailalo a luna, he 800 kapuai paha ke kiekie. Ua like no ke olohelohe o keia mau mauna, aka, o Gerizima, ua kapaia o ka mauna pomaikai, a o Ebala, he mauna hoino no ka nele i ka hua ole. O Gerizima, aia ma ka aoao hikina hema o ke awawa, a o Ebala, aia ma ka aoao komohana akau.
No na Makuahine mea keiki. - Helu 4.
NA RULA NO NA MAKUAHINE I KA HANAI ANA I NA KEIKI.
He pono loa i ka makuahine ke malama loa i kona ola kino, i ka wa e hanai keiki ai, ke makemake e ola oluolu ke keiki. Ina aole oluolu pono ke ola kino o ka makuahine, alaila aole pono o ka waiu, a he mea ia e nawaliwali ai, a mai hoi ke keiki. He mea hiki ole ke maikai ka waiu, ke maimai ka makuahine. O ka waiu iloko o ka makuahine, mailoko mai no ia o ke koko, e holo ana a puni ke kino; a i mai ke kino, alaila ino ke koko; ino no hoi ka waiu. Ina he pipi wahine omaimai alaila ano mai no hoi ka waiu, a maimai no hoi kana pipi keiki. A papapau pu no ke keiki me ka makuahine i ka mai. He manao nui loa keia a na makuahine o Hawaii nei e hoopahemahema nei. Nolaila, e heluhelu oukou e pono ai i keia mau rula malalo nei.
1. E malama loa i ke ano o na mea ai. O na mea ai a pau a ka wahine e ai ai, e komo ana no ke ano o ka ai iloko o ka waiu. E nana i ka pipi wahine. Ina e ai ia i ka pualele, nioi paha, alaila ano honohono pualele no ka waiu, a pela no ma ka waiu- bata i hanaia noloko ae o ua waiu nei. Pela no hoi ka wahine. Ina e ai oia i ke akaakai, alaila honohono akaakai no ka waiu, a oia ano waiu, he mea e mai ai ke keiki. Pela no hoi, ina e ai i ka nioi, maneoneo no ka waiu, a he mea ino wale ia no ke keiki. Nui wale na keiki liilii i loohia i ke nahu a me ka hi no ka ai o na makuahine i na mea awaawa a me na hua pala ole, e like la me ke kuawa a me ka alani. O ka Vinega, a me kahi mau mea awaawa e ae, aole ia he mau mea maikai i ka ai i ka wa e hanai keiki ana me ka waiu.
Nolaila, o ka ai kupono a ka makuahine e hanai waiu ana i kana keiki, o na mea ai e ola oluolu ai ke kino. Mai hoano e hou ae i ke ano o ka ai i ai ia mamua o ka hanau ana o ke keiki. O ka pono loa no ka io ia, ka io pipi, me ka poi, a me na hua pala pono, a me ke ko, a me na ano ai maikai a pau loa. Ina aole i ai iki i ka palaoa mamua o ka hanau keiki ana, alaila aole pono ke ai i ka palaoa i ka wa e hanau mai ai ke keiki. Ina e hoano e ia ka ai e ai ai, alaila aole no paha e kau nui ka waiu.
I kekahi mau manawa, he mea maikai ka inu nui ana i ka waiu, a o ka wai paha, aia no nae i ka ono ana o ka wahine. Ina e makemake ia mea e inu no, a ina aole; e waiho no. O kekahi mau wahine inu lakou i ke ti i mea e kau ai ka waiu, aka, ina aole lakou i maa'ku mamua'ku o ka hanau ana o ke keiki, alaila e aho ka hoao ole ana, oiai e hanai wiau ana i ke keiki. A ina he inu ti no ; alaila i ti ikaika ole ka pono, o ka wai ka nui me na wahi lau-ti uuku, alaila o ke ti pono ia e inu ai. He mea ino loa ka inu bia, waina, pota, a me ia mea ona aku i ka wa hapai a hiki i ka hanau ana, a me ia wa aku. Ina e makemake, no ka hooikaika i ke kino, alaila e hoano e iki ae ka inu ana. Ina e inu ia keia mea ona, alaila e komo ana kahi o ia mea iloko o ka waiu, a he mea ino wale ia no ke keiki. Auhea oukou e na makuahine e hanai waiu ana i na kamalei a oukou me ka ona ana. Ua like loa ia me ka haawi ana i ka laau make i ua keiki. Ua like no hoi me ka hoo ana i ke puna waina, bia, rama, a awa hoi iloko o ka waha o ke keiki. He poe pepehi kanaka maoli oukou ! na mea pepehi i na kamalei a oukou e hanai waiu ai.
Ma keia mau mea a pau, he pono i na makuahine ke malama pono loa i kona ai iho. E hanai no ka makuahine ia laua a i elua me ke keiki. Imi i ai maikai na ke keiki oia hoi ka waiu maikai.
I na Makua.
E NA MAKUA ; ALOHA OUKOU. Ua wehewehe aku no au imua o oukou, ma na mea e pili ana i ke ao aku i na keiki a pau a oukou ma na mea kupono, a me na mea maikai ano nui o ke ao ana'ku ia lakou ma na mea pono a maikai, no ka mea, o ke keiki ea ! he waiwai makamae loa ia a ke Akua i haawi mai ai nou, me ke kuai ole ia e oe i na dala he haneri me kanalima. Nolaila ia oe e ka makua, he pono ia oe e ao akahele aku i kau kaikamahine paha, a me kau keiki kane paha.
No ka mea, o oe e ka makua e ao pono ana i kau kamaiki hanau kahi ea, he waiwai nui no ia e loaa mai ana mahope, ke hoolohe ke keiki, me ka ae pololei ana mai i na olelo ao a pau a olua. Aka, ina ua hu hewa ka olua ao ana mawaho ae o na palena o kou mau kanawai e Papa, a me Mama i ao aku ai, he mea pono ole ia. No ka mea, o ke ao ana'ku i na keiki ma ka aoao maikai, he dia hoomanao ia na kou ohana, he pohaku gula hoi no kou mau la. A o ka makua hana pela me ke ao ikaika i kana mau keiki ma na mea pololei, oia no ka Paulo i hoapono ai. Nolaila hoi, he pono ia oukou e na makua e ae mai i keia mau mea e haiia aku la.
Aka hoi, o ke ao ana'ku i na keiki me kou ano huhu maoli e ka makua, me ka hana ino aku, kuamuamu aku, a hahau ino aku i na laau, papai ino ma ke kikala paha, a hoopuka aku paha i na olelo pono ole awahia imua o kau mau keiki. Alaila, oia hana ana au e ka makua pela ea, aole ia he ao, aka, he hanaino maoli no ia au e ka makua i kau mau keiki, no ka mea, o kau mau olelo ino a pau ia wa, me ka pane nui ana o kou waha. Aia no malaila na pepeiao o kau keiki kane paha, a o kau kaikamahine paha, kahi i hoolono ai, e aho paha ke kanaka kuli he koiuiu ka lohe ; mamua ae o na pepeiao o kau mau keiki. A i ko laua la lohe ana, kupu iho la ka manao kuko ino loa iloko o ka naau o au keiki, a o ko laua ohumu iho la no ia e hele aea wale aku; a noho hoopilimea'i wale aku no me ka poe e, ka poe hoi aole noloko ae o ko olua puhaka.
A ma ia mea, ke olelo nei au; aohe pono e hana iki kekahi makua ponoi paha, a makua hanai paha, pela i kau mau keiki, he mea pono ole loa ia. Aka hoi, ke ike nei no paha kekahi poe i kekahi o na makua e hana ana pela i kau mau keiki, he mea pono ole loa ia. Aka hoi, ke ike nei no paha kekahi poe i kekahi o na makua e hana ana pela i kana mau keiki, me ke ao pololei ole aku ia lakou, a me ke alakai ole aku hoi i ko lakou mau kapuai ma ka aoao e pomaikai nui ai. No ka mea, o kekahi poe i loaa ole na keiki, ke ake nui nei lakou e loaa mai ona wahi keiki i wahi hooilina'ku no na la palupalu, a o na la no hoi a ka poino e kau mai ana maluna ou e ka makua, ua loaa no kahi keiki, ka mea nana e huna i kou olohelohe ana, ke hiki mai kou mau la e hoi aku ai i kahi mau, kahi hoi, aohe makamaka, aohe hoa'loha, a ua loaa kahi keiki, nalo no kahi hilahila i ka huna ia, no ka mea, o ka mea kama ole ea, aohe pono, onou wale ia'ku no, a he mea olelo ia, akahi a akaka ka mea kama ole.
Nolaila, imua o oukou e na makua a pau mai Hawaii a Niihau, he pono ia oukou e malama i na keiki a oukou, mai alakai hewa oukou ia lakou ma ka aoao pono ole. Aka, e ao ikaika aku no me ka makaala loa. Eia no ma Honolulu nei kekahi mau makua Hawaii, no Lahaina ke kane, a no Maui ka wahine, a ua hanau na laua eono keiki iwaena o na makahiki he umi i kaahope ae nei. A o kekahi o ka laua mau keiki, aia ma Kapunahou, a ua oi loa aku ke akamai, a ua oi aku ka ikaika o keia mau makua i ke ao ana'ku i ka laua mau keiki, ina ao ke kane i na keiki, aole e huhu aku ka wahine, a ina hoi e ao ka wahine, aole e huhu aku ke kane, a ua like ka laua ao ana i ka laua mau keiki me na haole.
A ina pela mau kekahi mau makua Ha-