Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 52, 30 December 1865 — Hoomana Kahiko. [ARTICLE]

Hoomana Kahiko.

iIELU 3?,. JVa inoa a ka poe kahiko i kapa ai i na Hoku a me ke kilokilo ana i na Hoku. Ua oleloia c ka j>oe Ao-Hoku o Hawaii nei nr.ii Uinolii mai, ua lawa pono na kanaka a p;iu i na hoku, mai ka mea c noho ana ma ka nohoalii, a hiki loa i ka inea i kapaia he k&uwakuapaa. Nolaila) eia nialalo iho nei kekahi mau hoku, a me Uo lakou ano, a me na hana a iakou. 1. O na hoku kokua i ka hookelewaa * ana. Aia ma ka aono akau kekahi hoku i kapaia e ka haole he Ilokupaa Akau, a * « kapaia hoi eko Hawaii nei poe Ao-Ho- * ku ina ino|i ; o Kiapaakai, NohoKumau\ Ua kapaia keia mau \ v c ij n k wna p an ee ole ilur aole no hoi ma o, aole 1 ' iu 1 'V k jhi wale no wahi e ru> , . t .4 : u poe"liookelewaa : Ina e noho , ; ahi kanaka ma Hawaii, a make;u :r <e holo i Maui, alaila, o kana hana d, o ka hoouiakaukau i na mea e pili aha i ka waa, a makaukau ia mau mea ; » ke ahiahi ftna aku, o ka 'hoomaka mai la n» »a i ka holo ana mai Hawaii mai, ka i»opoIoIei i ka ihu o ka waa i kahi o ka hoku i knu ai, nona na inoa eko-. iu i haiia maiuna'e. A pefa inau no hoi e hoopololoi ai a hiki i kalii i makemake e holo. Ika hui ana hoi i Hawaii, e hoopololei no i ka hope o ka waa i kahi kopono iua lioku la. Aia hoi niawaho ac o keia hokūV i..kapaia i na inoa ekolu, kekahi mau hoku ehiko : e"poai ma« nna ia ie, ika po ame ke ao; a pela mau aku no. ana o kēia mau hoku. aia nn in m:» ka lalani kefc**e. Ina e

ikeia keia niau hoku ehiku e kau ana maluna pono iho o keu? hoku, \ ka wa mahope iho o ka napoo ana o ka la, alaila, e maopopo no i ka poe i ike Pke Ao-Hrt-ku o Hewaii nei. Aia a kau hou keia mau hoku i ko lakou poni ana ia ia, alaila, e kokoke ana i ke ao. 2. Kekahi mea e kokua ai i ka poe e hookelewoa ana. Aia ma kahi i kapaia e ko Hawaii nei poe ao-hoku, o Kuamoo kekahi mau hoku he lehulehu, aka, o ko lakon kau ano, ua kau no ma ka lalani poepoe. He nui na hoku ma kauwahi, a kakaikahi ma kauwahi, n hookahi no nm kauwahi. Ua knpaia na inoa o na hoku o keia lalani, ke nana iho no hoi kakou malalo nei. O ka nui o ko lakou mau iftba, he iwakalua kumamaono. A eia no hoi ka mua : O Ikaika, oia no ka inoa i kapaia e ko Hawau nei poe ao-ho-ku, a i kapnia hoi e ka poe akeakamai o lubita, Kaawela. Eia kona wehewehe ! Uā~lTopam aku kōna inoa inamuli o konu ano malamalama, oia kela inoa i hoikeia'e nei maluna. O keia hoku no hoi kekahi mea nonii i hoike mai ka lilo wale ana mai o Kauai ia Knmehameha 1., i me ke kaua ole ia. I ka wa e noho alii | ana o Kaumualii no Kauai, ua kaua m.ii j 0 Kan»ehameha I. me ke alii o Maui nei, ua lanakila no o Kamehameha, a pela no | 1 ko 0 Oahu. Noho iho la o Kameha- I ,J!.- I meha ma o Oahu, a kupu ae Ia kona ma* j nao e kii e kaua ia Kaumualii, ke alii o j Kouai. Mamua ne nae o ka holo ana o j Kamehamehu 'i Kauai, hoomaka- kona k\- i foki(o hoku, e nana i na ouli o ka lani I rna ka mea e pili ana i kana oihana he | kilo hoku, aka, i kona nana ana, ike aku j ia oia i keia hoku i kapaia o Ikaika, a me ko Knumualii hoku e kau pu ana.-— la manawa no, pane ne Ui ua kilo hoku nei ia Kamehameha, " E ldo ann o Kau- j ai ia oe, no ka mea, ke hoi>»e ia inai.la, j ua lilo ka aina nou ; a e lilo \ale mai i aka no ka aina ia oe, me ke ole j mai o ke aVn o Kauai. a pe\a aUu nn hoi ; oe." I Mahope mai, keaa ae la o Kameha- ( \ kona waa kaua, e ho\o aku \ Kauai e kaua ni. Ia lakou i liiki ai ma Kauai, hoonTaka lakou no ka hoonoho ana i ke kauo, me ka manao no hoi e kaua koke no. I ko lakou hoomaka ana e kaua aku, ia manawa, pane uku o Kaumualii, " O hoi, a nana mai oe, a uhi ae kapa eleele, a knu ka puaa i ka. nuku, alaila, kii inai i ko aina." Ja mnnawa, akahi no a hoomnopopo o Kamehnmeha. i ka olelo muu a kona kilo hokui hai mua aku ai ia ia, mnniua ko lakou holo ana i Knuai. Me kona olelo ilio iloko on>», Ua ko io no ka ike a kona kilo hoku i Imi aku ai ia ia ma Oahu. /■ Eia ka luu o na ino.i o na hoku o keia lalani hoku. O Mulehu, aole nae oia inōa wale no, nka, he mau inoa an no kekahi o keia hokn, oia hoi o Poloahilani. u me Poloula. O ke ano o keia hoku, he hoku makapo, a he pohina ho kona ano ke nana aku kakou i ka po. Ua kapain no hoi ka inoa o keia hoku mamuli o kekahi alii o Hawaii nei, oia hoi o Poloahilani, a o kona ano o ka noho ana, he alii makapo, elua mea nana ia e alakai iwaho, a iloko ; e paa ana kekahi ma ka lima akau, a pela uo hoi ma lima hema. A no ka makapo o keia alii, ua lele. kona hauli iluna o ka lani, a kau i kela mau hoku i kapaia i na inoa ekolu maluna ae. O ke kau ana o keia mau hoku, hookahi mawaena, oia ka hoku pohina, a o kekahi hoku ma kekahi aoao, a o kekahi no hoi ma kekahi aoao, e like me keia kii malolo iho, a pela ko lakou ano ke nana aku i ka po. * * * O keia hoku ua pili ia Kuakini a me kana mau mamo. | Eia ke kolu o na inoa o keia lalani, ' Hni oJVanamua ma. Elua nae keia mau hoku, aolenae*T'nt(J ifi ■kS a l^ ua .mnu moolelo. I Eia hoi ka ha o na hoku o keia lalani: | O Nanaakeauhaku ; elua no mau hoku ! /aua, aole no hoi i ikeia ko laua moolelo. | Eia ka lima o na hoku o keia Inlani, o Kupuku mau hoku ko lakou nui, ; a ua kau lakou ma kahi hookahi. ! A nolaila„tpai ke kuinu o ko lakou inoa, o Kupuku, no ka paapu loa ma kahi hookahi. Eia ke ono o na inoa o na hoku o keia lalani, o Haunakelekele ; hookahi no hoku ia, aole no hoi he lehulehu ae, aole no hoi i ikeia kona moolelo. Ka hiku o na inoa o na hoku o kēia lalani, oia hoi o Makaimoimo. 8. O Makaamoamo. 9. O MakaalohHohi. 10. 6 Makaholowaa. Ax>le nae i ike ia ko lakou mau moolelo. 11. O Kanukuokapuahi: Ua like kona

ano me keia kii e kau nei ke nana'ku kakakou i ks? po. * # # # * * # * * A o ka hoku maluna ioa, oia hoi ka inea i kapaia kona inoa o Kanukuokapuahi. [Aoie nae i pau pono loa na hoku i ke kauiu, aka, pela nae ke ano o ke kii i ka nana aku.] Ein ka umi kumamalua o na inoa o na iioku o keia iaiani ; O Kapuahi. 13. O Paelonhiki. 14. O- Aniahekalani. 15. O Pulelehuauli. IG. O Pulelehuakea. 17. O Pulelehuakawaewae. 18. O Makaiiuiauu. 19. O Makahaiwaa. 20. Kah&ikah x O keia mau hoku, ua kau pakahi no iakou, aole nae hoi i ikeia ko lakou mau moolelo. Eia ka iw&kalua Uu- ! mamakalii; o Kupuaialoakalani rna, aele no i ikeia ko iakou mau moolelo. 22. i Ekolu o Humu ma, a o ko lākou nui iho | ia no ia. O ke kumu i kapaia'i o ka inoa o keia mau hoku, mamuli no ia o kekahi hookelewaa akamai o liawaii nei ka wa kahiko. Penei e maopopo ai ; ika wa I kahiko, kupu ae la ka manao o kekahi alii, e holo i Wailuanui i Kauai. īa manawa, hoomakaukauia na waa, na kanaka, na kaukaua/ii, na'lii ame ka Moi. I ke ahiahi oia la, hoomaka na kanaka e holo mai Oahu aku, a ona keiki a Humu, o )aua ke holo pu. Ua aa ia kekūhi i ke kilo hoku, a ua akamai loa, oia hoi ka hiapo. ana o na keiki j e)ua a liumu m*' kanaka ma ko la-~ kou waa, Ika holo ana nae a waena o ka moana, nana ae \a ua keiUi mua nei, ! ua ha)a loa ka waa i ka lepo, pane ae la j oia me ka olelo ae i ka mea nana e hoo- | Uele ana Ua waa, " lioihoi ia ne ka waa iluna o Humu ma." Pane mai no hoi | ka»tnea nana e hookele ana ka waa, " ua i ike no olua/' Me ke kuamuamu aku no j hoi ina hua ino. A pela nwu no ko la~ j ua pane ana,a hiki loa iwaeua o ka moa- j na, Uua ukiuki loa iho la na kauaka ma- j luna oka waa, o kiolaia aku )a )aun i)o- j ko oke kai. Ia laua e lana aua \luua o \ \a ilikai, pane aku la ke keiki muli i ko- j n'j kaikuaana, "£ make paha auanei | kaua. no ka mea, ua pau !oa aku nei na j auwnn\ |ia hala nwmua o kaua. :} Pane i mai hoi " Au ae paha kaua a nialalo o Humu (koku) ma, a malaila kau\ e lana ai." Ae a-e la no h°i kona pokii. N Au aku la no hoi luua a kupono malalo v, y » a hoku nei, a lana iho la lana. O oia no ka makuaUane o ua mau Ueiki rKj, he hookelewaa

Itnullfna oin no ke nl;ama\ nolio no oia n mnliope mni nia ka \vna o ke alii • oia hooknhi no lu>i ka wna i nmkope twii, nole he wau c ne. J i; , lo una inai o ua inou Uoiki noi, no i holo mai ko lnua makuakaue nia" kX\ V aa 0 kc nlii. A linla nku In lakou, alia\ tt holo mai la ko laua makuakane mo alii. I ka wa a ka makuakane e holo aku nei me ke alii, aia no kana mau keiki e lana ana i ka ilikai. la \va koke no ike mai la kana mau keiki i keia mea nui e holo mai ann, alaila, pane ae la ka hanau muli i kona kaikuaana, " E, he waa la, eia'e ke holo pololei mai nei la 1 knhi'a kaua e Inna nei." Pane aku la ka iianau mua, u o ko knua papa, (makuakane) ae keia me ke'lii." A hiki mai la ka waa i kahi a laua e lana ana, hookui ae la ka hanau mua i kona mau lima ma ka ihu o ka waa ; a lohe ae la ke kanaka ma ka ihu o ua waa nei, pane ae la oia me ka leo nui, " E ! He mau kakanaka, eia la ke hookui ae nei malalo o ka ihu o ka waa." A lohe o Humu no keia leo, puiwa koke ae la oia, a hookaa ae la i ka ihu o ka waa i ka makani, me ka manao no nae iloko ona, o kana mau keiki no. Ia manawa, hooiliia ae la hoi ua mau kcfiki nei iluna o ka waa, a ikeia Kē. ; i'^SBUĒL^ amu - Le,e aku la nae o Humu, a honi aku o kana mau kama aloha, a uwe no ko iakou hauwalaau nui, puoho ae la ka hiamoe o keMii, a ninau ae la i ke kumu o ko lakou waalau ana. Paneae la kana hookele oia hoi o Humu, " o kuu mau keiki hoi paha, ua kiolaia iloko o ke kai, a loaa mai la ia kakou. Ninau ae la ke alii ia-Humu, " Pehea aku la ko lakou pono ?" Pane aku o Humu, aole lakou e pae i ka aina, no ka mea, ua ha]a i ka lepo ko lakou holo ana. Ninau hoi o Humu i kana mau keiki, "Iluna owai ko olua kiolaia ana ?" Iluna oHumu ma wnhi a na keiki. Pane hou mai ke'lii ia Humu, "E-pae pono ana anei lakou .i ka aina ?" Aole e pae pono aku lakou, o i holo auanei iakou a launa iihi aku i ka aina, a pa mai ka makani mai

| ka aina mai, hala iiou no j k;i moana, a o ; ka make no ko lakou hope ; pola aku o | HLumu i ke'iii. Pane hou aku o liumu, Ina no auanei kakou e holo aku a pae i ka aina/ a hele aku e imi mii kaiialtai, j aole no e ioaa aku kekahi' auwaa, aole no hoi o kekahi kanaka hookahi. Ma ko lakou nei pae ana aku iioi i Wailua, a ninau aku hoi i kamaaina no na auwaa i hoio niua aku ai, aole no iie waa iiookahi i pae aku, aole no hoi he kanaka hookahi a lakou i ike ai mai ka moana aku. Wahi a kamaaina. Eia hoi ka iwnkaiukumamakolu o na hoku-o keia lalani; Eha Keoea. Oka nui o keia mau hoku, eha no lakou, a o ke kau ana, ua iike no ia me keia ano i kii e kau nei. * Ua kau no hoi kekahi mamua o ke-* *kahi, me ke kowa loihimawaena, * a pela no hoi kekahi mau hoku, e kau ana kekahi ma kekahi aoao, a o kekahi ma kekahi aoao. Eia hoi kaiwakaluakumamaha, o Kaluokaoko. 25. O Knwaomaka'ln. 26. OJLe r huakona. OUo lakōu mau moolelo nae, uole no ia i ike ia. O keia mau hoku nona na inoa i hoikeia ae nei maluna, he mau hoku no lakou e kokua ana i ka mea hookelewoa. Penei nae hoi e maopopo ai, Ina e,manao ana kekahi e hoio i Oahu mai Maui aku nei, a i ole, mai Hawaii mai paha, a pae aku i Kauai, alaila, e hoopololei ana no oia i ka ihu o kona waa i kahi a ka hoku e napoo ai, oia no hoi Ua lalani hoUu i hoikeia Uo lakou mau moolelo maluna ae nei. Pela mau no e holo _ai a hilii i ka wa e napoo ai kekahi hoku, alaila, e nana ae no i kona hope iho, a pela wale no e holo ai a hiki i knhi e inakemake ai. A pela no hoi ika wa e hoi mai ai, e hoopololei no i ka ihu o ka waa ma kūhi e puka mai ai ka hoku, a o ka hope hoi o Ua waa, ma Uahi e napoo ai ka hoku. Pela mau iho la no hoi e holo ai a hiki wale i kahi e pae ai.

3. O UeUahi poai hoku, a rne kekahi hoku hele, o Holo|ioioj)inaau kona inoa. Ai'a ma ia n>au hof<u kalii nana e hoike mu\ ika poma'ikai a me ka po'mo hoi o ke Aupuni.. He 'umikumamalua ka nui o na hoku ma keia poai. O ko lakou kau ana. aia no ia ma ka lalani poepoe. # a no hoi ka inea e ikeia ai ka pomaikai a me ka poino o ke Aupuni. Ina e kau ana 0 Holohoiopinaau ma ka Hema, a o keia poai hoku hoi ma ka Akau, alaiia, hookokoke mau ae keia i na po a patij a aneane ae e hiki i kalii o keia poai i»oku, aiaiia, hele hou no i kahi ana e makemnkc ai, i ka liikiua paha, a i ke Komohaua pai\a, a i kaHema pal>a,a,ma na waiii e ae pahn o ka iakmi, aole e pninu ko Aupuni. Pump"» no hoi e maopnpo ai ka poino o ke Aupuni, e iike no me ka inea 1 hoikeia ae nei mahina,e heie ae ana no oia mai ka Hema ae i na po □ pnu, a kokuke i kahi o koia mau hoku e kau aua, a komo ae oia mawaena o kekahi mau H»oku, a l;eie ivvaho, a komo hou mnwocKa.;'aku o ka hoku eiua, a me ka hoku a hemo hou iwaho mawaena o ke koiu a «,e ka ha ; a pela mau siku no a pau na \>ku he umikumamalua o keia poai. A iij| keia hana ana, ua akaka iea i ka poe kiloinl o hoku, he poino nui no ia no ke Aupuv.v holookoa mai o a o,aka hoi, ina e komo >;,p a ae o HoloholopU naau iloko o kela p<Aj hoku, aiaiia, e poino liapa no ke Aupun\ 4. O ka Huhui a me h N Kao, a me na lioku eae a pau, ua oleloia> a i a a pii ma | na hoku a ike ia aku, alailn, p U ina j me na kikiao maknni. Oka mJ j ona hoku ma ka Huhui, eono lakou, a e la no hoi na Kao, eono no. Ua. kau piv>upu ka Huhui i kahi hookahi, a o na Kao 40 hoi, elua lalan\ e kau hio ana, ekolu n*j kekahi lalani, a peja no hoi ma kekahi. Klpahu.