Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 49, 9 Kekemapa 1865 — Na Palapala. Mai Nuuhiwa mai. [ARTICLE]

Na Palapala.

Mai Nuuhiwa mai.

Hakahekau. Uapuu Mei 18, 1861 Rev. J.S. Emesona ; Kuu makamaka o ka . olelo hoopomaikai a ka Haku :—Aloha [illegible] oe, a me ko ka hale «u. Ua haia aku la o Hokuao, a un aku au he wahi ieta uuku aa oe, a n«> ka . - aa ana mai ia'u o ka mauawa kaawa;.'paiapaia aku ia oe. Eia mai no ia. Eia maua ina ka Mokupum o l'att>u noho neh Pae mai ia maoa ina k»*j.a a ma ka maiama o Mei 1565, om ho. U nawa a Eaiuina i holo inli ai um Lt 11 puaina. Ua haia na makahiki e!ua me ki ::apā ko maua noho ana iho maan-i. A ua ihuolu paha olua e iohe iea aku t Ue ano o kr-.i aina kihapai hou. .Ua oluolu uo wau c akaka ak* ia oiua ma ia mau *ie t, ■*. < « hai iiiiii ana'ku i kekahl mau »ifa v 1. Kamo&upum o Uapou. l'a tk» ii ,-«• ha oe i keia moku ikawa au t ho.u v me Capt* Moore, 1857. He u" moku. a he hiki no ke ka«punt t U kahi maiuna o ka wuapa a pum .ua. H nui na puu oioi ma ka inauua ; a h<* n hoi na paii ma kekahi aoao. abe mai.-i . ma kekahi aoao» He nui na w:n tiu >•; »-• hawai e kahe ana, a he uiiuik uu paii a w. na awawa mauka ioa, a hc ama. ka hnnai holohoiona. 2. Na holttha.'oi*a ma Uepo*. 1> ka ; • koonei mea kamaaima, a he mea U.>u w ai iiio a me ka popoki, oa hipi nu» ntt bip«, r,a miula me ke kao, a me ka hoki hai. Na maiw ma Uapou. Otw mauu <> kuahiwi a me na moa, oia aa mea ksnm« - nii oka aina nei. H« net hou wm !>a nu nunu ine ke koloa. He kakaikahi na ta<nu hao'e maanei. O m m«jau ok« kat i«* na manu o kuahiwi* o (akoti ao aa wu kamaaina. He atua ka omm ī kekahi (**■ maanei. e tabu lakoo e ai $fea mo*. 4. Na iaau. Ekoiu no ano o na iaau « kupu anu ma keia moku. He ono 'aa »»« i like loa me ku Hawaii; %be neu i«a ;uv hoi i aoo Uke me ko HawaK ; a he mau *■ au hoi i like t»)e ba m« ko Hawat: Hw nui foa ona iaau e kupu aoa ma ua 3 awawa. ttfcmau iaau huai, a h< ma* iaau hua ole kekmm. .5. i-a maloka »fe kni. L#hukbu na »-a maanei. He mau t>a i iike ioa kc me na i*a ma Hawaii; ahe mm i-a i

e )ike me ko Hawaii; a he mau i-a ano l-oa loa »o kek Qlli - He lehulehu vvale na 1,0 o n» i-a i ' ie keo - he oleni,le " a ' he ka'iako, he kikokiko, he ula weo. He nui j waie o ~a waihooluu o na i-a ma keia pae | a i„a o ike ia nei. j 6. jVo ka makani. Elua no wah» e holo ! mai'ni U makani. O ka makani e puhi inau ana oia no ka makani Kuatona, e holo mau ana'mai ka Hikina Hema, a puhi aku i ke Komohaiu Akau. A o ka lua o ka makani, hc It)a kani malihini no ia, o ke Kotoau kona inos, llol ° ,na * ana °' a n)a * e " ornohana Uau. a puhi aku i ka Hikina Hema. Aole no'e puhi pinepine keia makani i na wa a nau. aia no ma ka malama o Novemaba, Dekeniaha, lanuari, a o Feberuari paha e puhi r.ai ai. He makani unuanu e like no me ka makani "Kona ma Hawaii. 7 JC Ū hekili me ka uwila anapanapa. He ,nea ikaika loa ka hekili a me ka uwila ma keia rnau aina ma kekahi mau mahina. I ka,wa ua a me ka wa ua ole, a makau wale" kamalii i ka uwila me ka hekili e kani Muina mai ana. 8. Ka wela me ke anu. Ma ka nui o na manawa, he wela mau, a he hahana loa ka 'wela i kekahi mau inahina, a ano pono ole ke kino i ka ua mea he wela launa ole o ka ia maanei, a hiki ole no hoi i na haole a me n:i kanaka ke hoomanawanui i ka hana a po kn ia. Ma ke kakahiaka a ma ke ahiahi na wa kupono no ka hana ; a ina e hana ma ke awakea, malalo no o na laau malumalu kahi kupono e hana ai. Ka inea no paha ia i kut.i ka hele wale o na kanaka o keia pae aina ine ke kapa ole, no ka wela maoli, a no- j laila no paha kekahi mea i noho nui ai na j kanaka malalo o na awawa, i mea e malu- j ma:u ai i na laau. Ke anuana—Aole no he nui /oa o ka wa anu, aia no a puhi mai ka makani malihini, oia iho la no ka wa anuanu ; pono ole na mea pulelehua, hukiki launa ole na hulu i ka nuku. O ka makani a me ka ua mai no e puhi mai ai i ka manawa hookahi. 9. iV« atua lapuwale maanei. O He&to ke atua i makau nuiia mii keia aina, he alii ,'iui no oia. a i kona wa nae i make ai, hoona kanaka a pau ia ia i atua. Ma ko inaua \va nae i pae mai ai ma keia moku, oia ke atua o na kamaaina e makau ana; ua iU pono maua i Ueia hana i na makahiki eii.a i hala ae nei. O na kanaka no a pau e ;ioiio ana a puni ka moku, e manao ana no iakou o Heato ke atua no na'lii a me na makaaiuana. Aia nae kona wahi i noho ai ma ke kahawai o Hakamoui. He mau atua no hoi Lo na Uaimka e noho ana ma kela kahawai keia kahawai, a he alua no hoi ko ke kanaka hookahi. Penei hoi ka hoonohonol.o \ wn. aiua o laUou : Hookahi, elua a t ko!u paha atun o ka moku a puni, ua pili ī na'lii a me na kanaka a jjau loa, a e hooiiiaiia ana hikou ia rnau atua no ka moku okna a puni. Eia hoi ka lua ; hookahi paIm a t»i aku nn atua na kanaka e noho ••I-\a ma \;e\a ku\iawvv\ Ueia kahawni, i oleloia .'«■e inau ntun jjo ka ohana e noho ana ma ke ■kuhawai hookahi. Eia ke kolu ; he atua iio keia ohana keia ohana a ka makua hookahi, ka innkua pili iho i na keiki me na inoopuua, un hoolilo ae na kanaka i mau :umi no lakou. Pela iho la ma' Uapou nei, a īne na moku e ae ma keia pae aina. 10. Ka noho Aupuni ana ma Uapou nei vialilo o ke ala hookahi. He ano like ole no Keia me na moku eaeo ko Nuuhiwa nei P;ie moku. Ina makahiki nae i kaapope ae nei, hookahi wale no alii i ku i ka moku mai 4 .aio mai, a iiiki i ke aiii opio i make iho nei i ka inni puupuu ; n oia alii hookahi no ka niea nui maluna o na kaukaualii a rhe na makaainana a puni.ka moku. I ka wa no a ke alii nui e auhau mai ai i puaa, i ai a me ka hana ana f hale nona, a me na hana e ae iio, pau loa mai ia mau mea a pau i ka hannia e like me ka m'akemake o ke alii. Aia no hoi i ke alii hookahi ka mana no ke ola a me ka make o ke kan;fka; ia ia no noi ka .-nana e kipaku aku, a e hao wale ; a ia ia no hoi ka mana o ka hoonoho ana maluna o ka aina. a ina e kue inni na kanaka ia ia, e hiki no ia ia ke kena aku e inake, a ua make koke no i kona mau ilamuku. O na kanaka no ā pau kona poe koa nana e kiai. He mana ke alii poe kupuna mai, a o ka mea kue ia in, e make no oia. Aole iio i like ka noho aupuni ana o keia moku ine ko na moku e ae, oia o Nuuhiwa, Uahuna, Hivaoa, Tahuata, a me Fatuiva. Ma ia mau moku, he lehulehu wale na alii, a he wana pak«hi ko kela alii keia alii ma kona ohana iho. He ano okoa loa ka nohoalii ana ma keia moku ; he hookahi alii nui, aia hoi malalo ae ona na kaukau-alii a me na makauinana ; aia no hoi i ke ka mana no ka make a me ke ola, ke kipaku a me ka hoonoho. Ua ane like keia moku me ke aupum Hawaii; hookahi no alii nui, a me na ka» nawai, a ri?alalo ae ona na mea a pau. Ina e ma'ke ke alii, lilo no oia i atua no na makaainnna. 11. Na kanaka. Ua like pu wale no kahiipuka mai ai na kanaka a pau o keia Pae aina. O na'lii me na kanaka a pau, noloko «nai o ka Papa Lani i noho iho ia ka Pāpa Lowa, hanuu ke Kama o Papa Honua ; a o ka Papa Honua noho iho ia ka Papa Kuolalo, hanau ke Kama o Atea ; a o Atea kai noho iho ia Atanu-a, hanan o Tuupenu. A "?!a ka pii ana> o na kupuna o na'lii a me

na makaainana o keia Pae aina. Ua nui no ka poe e olelo nei i kahi i loaa niai ai keia lahui; noloko mai no oka lahui Hawaii: O kahi i noho niua'i o Atea, aia no ma kahi i olelo muaia o Hawaii," no"Hawaii te tupuna 1 hanau ia nei: Holo mai na kanaka mua mai Hawaii maiuna o na waa ; o ka hookele nana i lawe mai na waa, oia o Tupa. 0 ka inoa o ka makaainana i holo mua mai 1 keia Pae aina, o Naūi, o ko lakou wahi i kau mua'i, aia ma kahi i kapaia o Hikinui, (k° hiki mua ana mai.) Aia no ia wahi i kapaia o Hikinui ma Puamau i Hivaoa. He hapalua mile paha ma ka aoao Hikina aku o ka hale o Rev. J. Kekela ma e noho nei, a maluna ae o ka hale o ka haole Farani; he wahi hula keia wahino na kanaka. Ma kela kahawai o Puamau i noho mua'i na kanaka mai Hawaii mai, a mai Puamau, hele liilii keia poe kanaka i Atuona, kahi a Hapuku ma e noho nei, ua kapa ia kela poe o Naiti, he ohana mai- Puamau mai, a mai Aluona i Tahuata a i Fatuhiva. A ua hele kekahi ohana mai Puamnu ae a i Vaipaee ma ka moku o Uahuna, ua kapaia no kela ohana o Naiti, mamuli o ka ohana makua ma Puamau. Hele hou kekahi ohana rfiai Puamau ae a i Uapou, a pae ma ke kahawai o Hakahau, malāila e noho nei ka ohana o Naiti. Hele ae kekahi ohana a pae ma Nuuhiva, a noho iloko o Hapaa ; a o Naiti no ka inoa oia ohana mamuli o ka inoa o ko lakou ohana makua o Naiti i Puamau. Ona kanaka a pau o keia Pae moku, noloko mai o ka ohana o Naiti, ka poe i pae mua a noho ma Puamau. He poe hou kela poe e noho nei ma Puamau ; o Naiti kona poe i noho mua, ka poe i hana i na kiki-po-haku nui loa, aole e hiki i na kanaka o keia wa ke lawe ma ko lakou a-i i kela mau pohaku nui. Oko lak'ou wahi i hiki mua'i a kau na wawae iuka, ua kapaia e kela poe mua loa o Hikinui, kahi a lakou i hiki mua ai a noho ma Hivaoa. Eia na mea a lakou i lawe pu mai ai i ka hoīoana ruai o na waa. He pahuhula, aia no ia ma Puamau, ua oleloia,' o ka pahu a Tupa, me he pahu muoli Ia no ke ano ke nana'ku, ka waa o Tupa, ke kapa no o Tupa, ka malo no o Tupa, aia no keia mau mea a pau ina Puamau i Hivaoa. Eia na laau i laweia mai, he niu, (oia ka niu ohiki) me ka laau he ohia lehua, me ka uhi, me ka inanu, he Oinao. Eia noia mau mea a pau, ua kapu, ua luu, eia i o makou nei. No Hawaii mai no ka niu i kapaia e lakou nei he niu efiti, a huli loa io ka inoa he ehi, he niu efiti ka inoa mua, a he ehi i keia wa. Ina e make no hoi ko lakou mau kino, ua hele ka uhane i Hawaii, hoi hou i ke kumu i kahi i puka mai ai. Peia mau na kamaaina e olelo nei. Hoi hou ī Ilawaii i o Atea ma laua o Papa, oia ka iakou olelo inau. He oiaio no paha keia olelo ana, no Hawaii mai na kupuna o koonei poe kanaka. Ua ike lea ao paha oe ina helehelena o na kanaka maanei, he like loa me ko Hawaii. Ama ka mokupuni a maua e noho nei, oia hoi o Uapou, he poe kanaka palaunlelo*e like ana me ko na moku e ae. Ua walea loa lakou i ka ai loaa wale, he uuku ka hana. O'ka hiamoe ka lakou mea lealea nui loa. 10. Ke ano lokomaikai ona kanaka. He mea maopopo no ia ma ka noho pu ana me lakou nei; auaoi ae paha ke ano lokomaikai o na kanaka o keia moku i ko na kanaka e npho ana ma na moku e aku. O ke kumu no nae o ko lakou lokomuikai ana, o ko lakou aloha no i ko lakou alii, a me ka hana lokomaikai ia ia ; a ua kauoha no hoi ke alii i na kanaka a pau, e hana lokomaikai aku ina malihini. Ua ikeia nae ke ano kue a me ka huhu o na kanaka o keia moku i na malihini, aole no lakou e hana lokomaikai mau ana lakou ma keia hope aku. hoi na kumu i ole ai e hana lokomaikai na kamaaina i na tnalihini, o ka lawe aihue ana ī na kanaka he 19 no Uapou nei, ma ka makahiki 1862, a me ka lawe ana mai i ka mai puupuu-liilii,a make lehulehu na kanaka o keia moku, nolaila, aole paha e malu na malihmi ke kipa mai maanei. Ua huhu mai no lakou ia'u, no ka manao ana, na ka moku Manuokawai i lawe palua mai ka mai puupuu-liilii. Ua hoole aku no wau, me kuu kuhikuhi aku nae, na ka moku Farani no i lawe mua mai ka mai puupuu-liilii, a mahope mailia hiki ana mai o Manuokawai. o*ka aihue ana, a me ka lawe ana m.\i i ka mai puupuu-liilii, oia mau mea na kumu j ano eai ka manao ona kamaaina. He poe lokoinaikai maoli na-kamaaina o keia inbku, ahe poe lokoino $o hoi kekahi; aole nae paha e nalo loa ana ko lakou ano huhu, no ka mea, he poe hoomauhala wale no, aole e haalele loa lakou i ko lakou manao hoomauhāla, e waiho mau no iloko o ka opu a loihi loa ka manawa,- ! 13. JNa mea ai ana kanaka. Oka ulu 'me ka niu ka lakou nei mea ai nui me ka | ia, aole nae e ai pu lakou i ka i«a me ka paakai, o ke kai ka lakou mea eai ai me ka ia i maka. He mau ai maikai no kekahia lakou oia ka poi ulu hou me ka maia, me ka mabe. O ka ulu ka wai niu ka mea ono loa, ua kapaia ka inoa he kaatu. 14. Ka hoomana Kakolita ma Uapou. He manawa loihi ka wa o ka hoomana Pope aole ilae au i ike i ka nui o na makahiki, ua iohe mai au i na kamaaina mamua loa no. He poe lehulehu loa na hnumana i hele ma i #

ka abao Kakoiita mamua a hiki i keia wa. j ua aneane e pau loa na ia hoo- i mana. Oke kumu i nui ai na haumana me lakou, oia ka lole i haawiia ia lakou no na Kumu mai. Peja wale no e hana nei lakou ma Uapou nei. 10. Ka hoomana Perosetane ma Uapou. I na makahiki he nui i hala'e, ua noho mai kekahi poe Kumu inai Tahiti mai, o na Kumu i pae mua mai, oia Tarehu kaoe me Tarehu wahine. Ma ke kahawai o Hakahau lakou i pae mua a noho. malaila, a no ka launa ole mui o na kanaka, haalele lakou a hoi aku i Tahiti. Ahe pule Pope wale no ka mea i noho mau inaanei i na makahiki he nui wale. A ma ka makahiki 1859, 1860, ua lohe makou ma Hivaoa i ka leo kahea a ke 'lii o Uapou i Kumu Perosetane, aole ona makemake i na Kumu Kakolila, a i ko makou lohe ana i keia leo kahea. <Ma ka makahiki 1861 i ka inalama o Okatoba, pae au ma Uapou, a halawai me ke kupuna o ke 'lii opio, oia hoi kona Kuhina nui, a ua ae mai oia ia'u e hele mai a noho ma Uapou. Hoi hou au i Hivaoa. Ama ka malama o Aperila makahiki 1862, i ka wa a D. Baluina i holo mai ai, oia ka wa i heie mai ai maua a noho ma Uapou nei, a mai ia wa a hiki ī keia la a'u e palnpala nei ia oe. Hookahi hoahanau ekalesia maanei, a ua make iho nei oia i ka mai puupuu liilii, 2 mea i bapefizo ia. He mau haumana kula no hoi kekāhi a maua a e launa ana au me na kanaka o ka aina nei, me ke ao aku ia lakou ma na mea e pono ai ko lakou uhane. Aia no i ka noho pu mai o ka uhane o ke Akua ma ka'u hana, alaila, ua pono. 16. Ka pūikia o ko maua ru>ho ana ma Uapou nei. ke ola ole o maua ma na dala he $150.00 no ka makahiki. Elua apana a'u e inalama nei, apana 1, o ka inoku o Uapou, apana 2, "kahawai o Hooumi ma ka moku o Nuuhiva, e pau ana na dala he 50 no ka holo pinepine ana i kela apana, keia apana, a koe he 100 no niaua, e pau ana ia mea iloko o na malama eono, auhea la ko ke koena o ka makahiki. A no keia pilikia mau iwaena o makou, ua ao makou i ka lawaia, a malaila e loaa inai ai ka ai a me ka mea hoolimalima, a ma ka mahiai kekahi mau mea, ua waiho ka nui o ka makou hana, a lilo i na mea e oluolu pono ai makou. He ikaika ka manao e hoomau ma ka ke Akua hana, aka, hiki mai la ka pilikia me ka pololi ia maua a hana'ku no. I ko'u manao wale, ina e hoopii ae 5250 dala, a $300 dala paha nō ka makahiki, alaila, aole paha makou e hoohihia i na hana e ae. Maloko no nae o keia mau pilikia la ua oluolu no i ka huna a ka Haku, e hapai a e kukulu hou ika hale o Davida i hiolo. A na ka Uhane Hemolele e kokua mai ia maua mannei. Ke haawi aku nei maua i aloha ia oukou a pau. Owau o S. Kauwealoha.