Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 40, 7 ʻOkakopa 1865 — Mea hanohano i na Moi ka hookupu o na makaainana. [ARTICLE]

Mea hanohano i na Moi ka hookupu o na makaainana.

I ka makahiki 1808. E noho ana o Kamehameha I ma Honolulu no ka noho hanohano; a ai i ka momona o kona mau panalaau. A no kana laau kaua i ku ai i ka moku o Hawaii-loa. Hoomakaukau iho la kekahi Alii ai moku o Keeaumoku ko Kaahumanu kaikunane, no ka mea, oia ke Kiaaina o Maui, a o ka moku o Wailua oia kona awa io, mai na makua mai. Kuahaua iho la oia no ka hookupu ia Kamehameha. O kona mau aina a pau o Oahu, a me kona mau aina o Maui. Ka waiwai e hookupu ai, ka ai, ka puaa, ilio, kapa, pau, malo, upena, olona, ahuula, mahiole, hulu O-o, hulu mamo, a me ka momi. Mai Ewa na kanaka a hiki i Kalihi, oia ka nui o na kanaka o Waialua. Pela mai o Lanai, kane a Kaumuloa no Namahana. Makau ihola o Kamehameha, a holo i Waikiki, aole i pae i Waikiki. Manao iho o Keeaumoku ua pae i Waialae, aole i pae ilaila, manao iho la ua pae i Koko, aole i pae ilaila. Moe iho la na kanaka ilaila me Keeaumoku, a me na'lii no ka hookupu. A lohe ia mai, aia kahi i pae ai o Kamehameha i Awawamalu. O Kaahumanu ke kumu i pae ai iuka, he makau kona i ka hooluhi i ke kaikunane, a a ua komo io no hoi paha ka manao hoonaukiuki iloko o ke Alii nana ka waiwai e lawe aku ana e hookupu i ka Moi. Ua maopopo ma ka moolelo alii o ke Alii hooluhi wale ua kaili ia ke aupuni. Pela i kaili ia ke aupuni o Lonoikamakahiki, a haawiia no Umiokalani no ka hooluhi wale e like me keia. Aka, o Kaahumanu ke kia i paa ai ke aupuni o Kamehameha. Ua makau no o Kamehameha o kipi ia kona aupuni. I kona lohe ana, he mai make ko Keeaumoku ka makuakane o Kaahumanu i ka makahiki 1804 ma Kapapoko i Koko. Holo aku o Kamehameha e ike. Uwe iho o Kamehameha ia Keeaumoku a pau. Olelo iho la, make paha oe. Kipi ia kuu aupuni. Olelo ae o Keeaumoku, "aole alii nana e kipi ko aupuni ke make au. Hookahi no kipi nui o ko aupuni o ko wahine (oia o Kaahumanu,) a nui ko malama i ko wahine, aole mea nana e kipi ke aupuni a hiki i kou make ana." Nolaila i lilo ai o Kaahumanu i wahine kapu. O ke Alii e moe. He make ka uku hoopai.

Ua oleloia o Kaahumanu, ke kumu i paa ai keia pilikia, a o ke kia paa ia o ke aupuni Hawaii. Nona o loko, nona o waho, nona na'lii, nona na makuakane, na kaikunane, ame na kaikaina. No keia hana a Kamehameha me ka luhi o Keeaumoku. Ua ohumu na makuakane o Kauhiwawaeono me Kekuamanoha. Ua lilo i mea ole ia Kaahumanu. Oia hoi ke kumu o ka make, o ka Kamehameha keiki o Kanihonui; o ka leo o Keeaumoku i Kapapoko i Koko. I ka hookupu ana o Keeaumoku opio ia Kamehameha ekolu tuusani a oi aku ka nui o na kanaka o Waialua. A o na aina e ae i huipuia; ua aha tausani ka nui o ka huakai. I ka hookupu ana, aole o kana mai ka waiwai, a me na mea momona a ke alii. Olelo iho ke kanaka o ke alii, ola ka ilihune. Hookahi konohiki kaulana ia hookupu ana; ma Awawamalu i Makapuu. No Maui mai, no Keanae, o Kauahikaua ka inoa. He ilio kupalu, he anana ka loa, he anana hapa ke anapuni o kona kino, he awalu poe kanaka nana i amo. Manomano ka ilio nui, koena paha o Kuilioloa. Ua like pu ka nui o ka palu, kupanaha keia mau ilio. O ka hope keia o ka hana a keia kanaka mamua o kona noonoo ana i ka waikau o Keanae. I keia hookupu ana, aole ia i lilo i mea hookaumaha i ka manao o kanaka; no ke alii lokomaikai aole i manaoia he mea hooluhi. Aka, ina he alii pi a lokoino, alaila ua pilikia ka manao o na makaainana ua komo mai ka makona me ke aloha ole. No ka mea, i ka wa kahiko, ua makau na 'Lii lokomaikai i na makaainana, aole e hina ka pu-ko, aole e lele ke kalina o ka uala, aole e lalau ia ka ahui maia, ua waiho ia ke alanui no ka elemakule me ka luahine me ke keiki, aole e naha ke ka o ka waa. Oia ka olelo ao a na'lii kahiko (wahi a Hoapili kane.) Mai makemake i ka wahine a mai puni ia mea maikai, he ulaula loaa ole, mai makemake i ka ulaula o ka lei he ulaula lapuwale (wahi a Kalilinuiopupaipai, ia Kualii ke 'lii o Oahu.) Hookahi ulaula loaa, o ka ulaula i ka la kaua. Iluna o ke kanaka me ka Ahuula. Naauao no ka hana a ka poe kahiko o Hawaii nei. Pela no na oleloao a Kekuhaupio ia Kamehameha, he ulaula loaa ole ka wahine. Oka ulaula loaa o ke koa, a loaa ma ke koa ku i ka moku, kuliu na hua, liolioiwawau. Aka, ua lilo i puni kauoha no ko ke ao nei, i mau owili nalu e haki lumilumi ana i ka hohonu, lulumi ka alihi loa i ka alihi lani. Paio a ka ino i Puulanakila. Ilaila ke kanawai o Kualii, he lumalumai. S. M. KAMAKAU. Waialua, Oct. 2, 1865.