Ka Nupepa Kuokoa, Volume IV, Number 40, 7 October 1865 — Page 1
This text was transcribed by: | Kamahuialani Barbett |
This work is dedicated to: | Awaiaulu |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE IV. HELU 40.
HONOLULU, OKATOBA 7, 1865.
NA HELU A PAU 201.
"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 no na niahina he
UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono,
ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu
EVERY SATURDAY,
$2.00 per annum, or $1.00 per six
months, in advance.
ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line. PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L.H. GULICK.
For the Publisher.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
JOHN H. PATY!
Mea hooiaio Palapala,
Honolulu, Pae Aina Hawaii.
AIA KONA KEENA HANA MA KA HAle Baneko o Bishopa ma. 195-6@
KA BUKE UNUHIOLELO A ANERU!
UA PAA UA BUKE NEI. E HOIKE ANA I ke ano o na hua olelo Hawaii, a ke kuai ia nei ma ka Hale Kuai Buke o Wini. Elua ano o ua Buke Ia ma ke kuai ia @ $5 Dala ko kekaii, $6 Dala o kekahi. Elima haneri me kanalima kumamaiwa aoao iloko o kela Buke @olelo, a ua piha loa i ka momona o ka naauao.
H.M. Wini. Mea Hoopuka Honolulu, Mei 22, 1865.
S. KUPANEA.
J.W. KEAWEHUNAHALA.
LOIO! LOIO!
KE HOOLAHAIA@KU NEI I NA KANAka a pau o keia Aupuni, ua makaukau ne mea nona na @ maluna @ Kokua, a e lilo hoi i LOIO no na mea a @ e@h@a ia ʻ ua i ka hihia, a e pale ana no kekahi hihia imua @ Aha Hookolokolo o keia Aupuni. He mau mea laua i aoia @a OIHANA HOONAAUAO ma ke Kulanui o LAHAINALUNA, a ua aoia hoi ma ke OIHANA Kanawai, a me ke kakau @ i na Palapala o kela ano keia ano, e ka Mea Hanohano @ R@BERTSON (LOPIKANA.) A o ko laua Hale Oihana, @ @uka iho o ka hu@na o ke Alanui Hotele a me Maunakea @ Honolulu, Oahu.
Honolulu, Feb. 6, 1865 167-y
HALE PAI KH,
AIA KO ʻ U HALE PAI KII MA KA HALE e @ ana me ka Hale Leta, maluna ʻ e o ke Keena Pai o ka
"Nupaepa Kuokoa,"
Ua emi loa ke kumukuai o na kii.
H.L. CHASE (@eiki.) 174 @y. Mea Pai Kii
Hale Kuai Hou.
- A ME NA
LOLE HOU!
E WEHEIA ANA MA KA POAKOLU ma ka la 28 o Iune, ma ka Halekuai ma ke Alanui Papu e huli kokoke aku ana i ka Halekuai o Mika Von Holt a me @, na LOLE KINO@INOHI, na KAMAA BU@ na KAMAA HAAHAA, me na KAMAA OPEA LIO, me @ MEA A KA MANAO E IINI AI A KA POE IANAKE
O ka @weia ana @i nei no ia e ka moku POLYNESIAN mai Kapalakiko mai, a e kualia ana keia mau mea a pau loa make kumukuai haahaa @.C. FRED PFLUGER
July 12, 1865 189 3m
Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.
Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4.00
" Ohana, ano nu, me na kii,} {2.50
a me na Moohana} {5.00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula,} {1.00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62@
"Okoa, 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M.H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 1/2
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 26
Lira Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Lira Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 1/2
Moolelo Ekalesia 50
Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike 12 1/2
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 1/2
Eia na buke i haawi walei a.
Haawina Baibala.
Ui.
Na Dawida Malo Kumumanao.
Ko Olelo Ao Liilii.
Ka Moolelo o Batimea Puuaiki.
L.H. Kulika
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o Hawaii
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO.
-o-
HAWAII NEI.
HELU 15.
NO KE KAAPUNI MAKAIKAI I NA WAHI KAULANA A ME NA KUPUA, A ME NA ʻ LII KAHIKO MAI HAWAII A NIIHAU.
Ua hoolaha ia ka moolelo o keia poe Alii, a o ka nui o lakou aole i pau, ua nui loa aku koe.
O keia moolelo mai a Nanaulu mai a hiki ia Olopana, ua olelo ia oia ke kupuna o Kahiki me ko Nuuhiwa, oia ka mookuauhau a ke kanaka Bolapola, o Apo kona inoa, ua hiki mai i ka wa o Kamehameha I.
Ua kuauhau me ka poe akamai o Hawaii, aole oi mamua o keia kanaka. Ua kuauhau me Kalaikuahulu, a o Kalaikuahulu ka mea oi mamua o keia kanaka Bolapola ma ka hana akamai ka oi ana. Nolaila, haawi aku o Kamehameha I e ao o Kalaikuahulu ia Kekauluohi me Hopili wahine, a o laua na haumana kuauhau. A ua ike au ia laua, a ua poina kekahi mau mea o ke kuauhau, no ka loihi paha o ko laua ao ana.
E nana hou aku kakou i ka mookuauhau o na ʻ lii o Koolau Oahu, a me ka hui hou ana iloko o Kakuihewa. E nana i ka mookuauhau o Nanaulu.
Na Kalehenui me Kahinalo o Hi@akaima@liawa, na Kahiwakapu me Hinakaimauliawa, ua Kahiwakapu me Hinakaimauliawa o Mua, na Kaomealani me Mua o Kuomua a me Kapuaamua, na Kuamua me Kapuamua o Kawalewaleoku, na Kawalewaleoku me Una@la o Kaulaulaokalani, na Kaulaulaokalani me Kaluaiolawalu o Kaimihauoku, na Loe me Kaimihauoku o Mokuoloe, na Mokuoloe me Kapiheolalo o Kaliaokalani, na Kaliaokalani me Kuaaohe o Keopuolani, na Keopuolani me Kaohiakanaka o Kupanihi, na Kupanihi me Kahuaokalani o Luapuloku, o Niupololoula, o Kahaoi, na Luapuloku me Mumukalaniohua o Ahuakai, na Ahuakai me Kahilinaokahiki o Maeuokalahi, na Maeuokalanime Kauluhinalo o Kapiliokalani, na Kapiliokalani me Halaulani o Kauaohalaulani, na Kaihupeemakua me Kauahalaulani o Laninuiakaihupee, na Kauhuilaapiilani me Laninuiakaihupee o Hoalani, o Kaakaualani, na Kakuihewa me Kaakaualani o Kauahinui.
O ko koolau poe moo Alii keia, a he poe Alii kapu; o ka po ka wa e hiki ai ke hele, no kei poe ka poe hookae i ka la, nolaila, aole e puka iwaho o ka la i ke awakea, aia a @ui ka la, alaila ala mai iliuna, a puka iwaho. He waiwai nui keia i na ʻ lii o ka wa kahiko. Ua malama na ʻ lii i ka poe i ike i ke kuauhau. I No ka hookae ia, 2 No ka hookaikaina ia, 3 No ka hoopokii ia, 4 No ka hookauwaia, 5 No ke K@amuamuinoia, 6 No ke oleloia he makawela. O ka la o ke kaua, a no ka la o ka popilikia. E noho ana ko ke Alii kuauhau, a nana no e wehewehe mai, a pau ae la keia pilikia.
Ua lohe kakou i na la kaua o Kamehameha me Keoua, ke keiki a Kalaiopuu. Ua hakukole aku a hakukole mai laua, a e noho ana ka poe i ike i kekuauhau, a ua pau ae la ia ino, no ka mea, he mea hilahila loa no na ʻ lii o ka wa kahiko. Nolaila, ua malama na ʻ lii.
I na makaainana, he mea waiwai ole, no ka mea, ua papa ko lakou mau makua o hoohalikelike, a hoohanau keiki o ke kuaaina. A pii aku i na ʻ lii. Nolaila i ao ole ia ai na keiki a na makaainana, ma kahi makuakane a makuahine, a kupuna aku no.
I kuamuamu ia mai i ka makawela, he puni ka hoaa, e ohikui ai i na wahi kupuna, a puka mai keia wahi olelo.
"Aloha ia oe e alahokahoka,
E kena ilio lepo iki,
E na kauwa makawela,
Kupa kahiko o Naalehu,
Kiina aku a umi ia,
Na manu ala kahiko i koe,
Ke kulolia a alo makani,
Noho lae o Kuouou,
Lukulukua iho lukua iho."
Ia kakou i ka poe o keia wa, aole waiwai o keia mea he mooalii, aole o kakou mau kuleana nui iloko. Aka, ma ko kakou noonoo iho he waiwai nui. Ua komo kakou iloko, au waiwai na ʻ lii i na ʻ Lii i na kupuna; a ua waiwai pu kako i ko kakou ike ana. No ka mea, ua kapu i ka makaainana aole e ike i keia mea. Aka, no ka pii ana i ka naauao a me ke akamai o na keiki a na makaainana; nolaila, ua noa na wahi kapu, ua pii waleia. O ke koe ana mai o na kupuna oia kekahi waiwai. S.M. KAMAKAU
Na mea Kaulana o ka wa Kahiko i hala aku.
NA S. M. KAMAKAU
WAIALUA, MOKULEIA, OAHU,}
Sepatemaba 25, A. D. 1865:}
Ua ike au ma ko kakou Kilohana, a Ahailono, a ma ko kakou heke e ekemu ai, a e huai ai i na mapuna olelo i na he pololou, aole hoi hualala, a malaila ke koi wili e kalai iho ai i panakaiole.
Ua ike ia o B. Kaehukipi no Waiahole, Koolaupoko, Buke IV, Helu 37, o Sepatemaba 16, aoao 3. E hoohalahala mai ana no kahi i hanau ai o Kualii, o Kunuiakea, o Kuikealaikauaokalani : a e kuhikuhi mai ana o Waiom@ku.
Ua naauao kakou ia ia i na i wehewehe mai a pololwi ; alaila, e hiki ia kakou ke manaoio aku. Aka, he kapala poomuku, aole mikohukohu iho, he noni no Kaualehu, he puhaiaa, e kii i ka noni o ka apaa pualaalaea, a maalaula, i ola ka wai hooluu.
Pela ke ao ana i keia mea he ike, e hana no a huelo, a no ko ninau ia ku, ua makaukau oe i ke ao aki ia hai; a i na he lohe wale iho no kou aole oe i aoia, alaila, o ka lae ka luahi, o ka pa i ka wala, a puukanuku, a nukee ka auwae, a kukoopua ka maka, opae-oehaa na lehelehe. No keaha? No ke ao ole a pau,
"Ku ikuikui a Kauaholio,
Kaahe ke koa-kea o Heeiakea,
Ke ua la ka ua poai hale,
I ka aea mauka o Moelana-ai-e-a."
Mai manao oe e hoehaeha aku ana au. Ua ike au i kou ano.
Aole au i kamaainai Kailua- maloko o ke mele a ka poe kahiko, a ma na pule, Wanana-muahaikupuna; a malaila ua kamaaina au. Ina e loaa ia oe ke mele. Penei:
"Pau-o-Pu-na-e-pau-o-Puna-e,
Auaniani Kalani,
Nonoho o Newa-e,
Kanewa-e-o-Paumakua."
A hiki ia Laamaikahiki ke Alii, alaila, ua helu pu ia ka aina i hanau ai, ke ewe, ka piko, ka nalu, ka inaina, ka a-a, ka honua i hanau ai.
Pela o Lauliala ma Kualoa: pela o Ahukinialaa ma Kaalaea: pela o Kukonalaa ma Waihaukalua i Kanohe: Pela kelaAlii keia Alii a hiki ia Kualii.
"O Kualii ke Alii o Kailua,
I hanau no i Kalapawai,
I Waiha i Waiomuku ka honua,
I Waikakulu i Ouli ke kuakoko,
Mo ka piko i Alaala."
A pela aku a loihi loa, a hiki iluna o Olomana, a i na e loaa ia oe kekahi kanaka akamai i ka hooheihei i ka inoa o Kamahano, ka makuakane o Kaneoneo. E loaa no auanei ma Kalapawai kahi i hanau ai o Kualii.
Ina e loaa ia oe ke mele hoohalikelike, aia ma Kumuuli, a ma Kumahakea, aia me ke kumu loa mai, au haiia malaila o Kailua ka aina i hanau ai o Kualii.
Ina i loaa ia oe ke mele a Kamoeau i mele aku ai ia Keawehano i ke pio ana o Kalaiopuu ia Kahekili, i ke kaua i ka Mokuilima. O Kualii ke Alii o Kailua, o Kalapawai kahi i hanau ai, o Alala ka Haiau i moku ai ka piko. A malaila i kani ai o Opuku a me Hawea.
Elua wahi i hanaiia ʻ i o Kualii, o Kailua, a o Kualoa. O na pahu kapu o Kailua. O Mahinui ka pahu kapu komohana, o Kaohao ka pahu kapu hikina; he okoa na pahu kapu iloko. Mauka ke alanui o Kaamakana, a ma Maunawili a Makawao, a pii i Aniani, a iho i Waimanalo.
O Kahoowahaokalani ke Alii o Kailua, ke kupuuakane o Kualii, ka mea nana i oki ka piko. O Kaahuulapunawai ka pahu kapu hikina hema, o Kapahuulu ka pahu ka pahu kapu komohana hema o Kualoa. Mauka ke alanui o Hakipuu, ma ka nahele o Kalehuloa a iho ma Loike i Kahana.
Kapu ka waa pea makai, a Makawai kulai ke kia, a Kaaawa hoala ke kia. O Kaaawa ke kai lumalumai a kaiheehee o Kualii, kai mahunehune o Ku.
Ilaila ka limu-lana o Kawahine, oia na kauwa makawela.
O Kauakahi a Kahoowahaokalani ke Alii o Kualoa, nana i kii ke kapu moe i Kauai-ia kapu o Kahamaluihi.
"He kapu e hea mai ana,
E moe kanaka ilalo,
Mai oni ae oe i ke kapu a make,
Mai ala ae oe i ke kapu awela oe auanei,
Lilo ke kapu ia Oahu."
O ka mua haikupuna, oia ka hale kapu Kuauhau kupuna. He hale nauwa. Aole ia hale i pili i ko Kualii wahi i hanau ai, a mau kupuna. Ua pili i na ʻ Lii a me au - Aole i pili i na kauwa.
O Kualii nae kekahi iloko o na mua nauwa. Penei: "Owai kou wahi i hanau ai?" "nauwa."
O S. M. Kamakau; o Kahuku ko ʻ u wahi i hanau ai, nauwa.
"Kahuku nui hala kelakela,
Me he lehua no Panaewa - la,
Ke kukelakela a ka hala i ke uki."
A pela aku, alaila, hai aku i na kupuna, me ka heluhelu aku ma ke mele. Ua ike no au, aole e hai wale aku.
"Kamahano ke Alii o ka iho wai,
Ka mano o na iowai eha,
O ka nahele kahawai o Halemano,
I manoa no i ninia,
I kanaka i kaupaleia me he pale pumaia la,
Ka hanowai o Huna;
I Huna ka aa i Pauoa kewe,
I Lanipili ka honua i Makaihemo,
I Akepa i kahapala wawae,
Akepa ka ua i ka laau,
I Kalakoa i Pooamoho,
I Halemano la i Kawailoa,
Lahuimoho i Moemoeakuhe,
O poi ka nalu mai Kahiki,
Ka inaina i hanau ai,
I Lauhulu la i Kaawela,
Kuk@ilolo ka i Punanue,
Hanau Kamahano ilaila,
O Halulu kani ka pahi e ku i Kamani,
Ku ae nei i Kauanui,
I Kapukapuakea kani o Hawea,
Mo ka piko o Kamahano ilaila,
@ Luakini i Poonau,
I Kamaoha kau kaea-awa,
I kau mai kaeapakapaka o na ʻ Lii,
Laha ʻ i kewe ka nalu ka inaina,
Iuka i Kukaniloko-noho-no,
Akahi o noho ia ka uka Alii o Lihue,
He Alii noho uka Kukaniloko noho no."
Mea hanohano i na Moi ka hookupu o na makaainana.
I ka makahiki 1808. E noho ana o Kamehameha I ma Honolulu no ka noho hanohano; a ai i ka momona o kona mau panalaau. A no kana laau kaua i ku ai i ka moku o Hawaii-loa.
Hoomakaukau iho la kekahi Alii ai moku o Keeaumoku ko Kaahumanu kaikunane, no ka mea, oia ke Kiaaina o Maui, a o ka moku o Wailua oia kona aina io, mai na makua mai.
Kuahaua iho la oia no ka hookupu ia Kamehameha. O kona mau aina a pau o Oahu, a me kona mau aina o Maui.
Ka waiwai e hookupu ai, ka ai, ka puaa, ilio, kapa, pau, malo, upena, olona, ahuula, mahiole, hulu O-o, hulu mamo, a me ka momi.
Mai Ewa na kanaka a hiki i Kalihi, oia ka nui o na kanaka o Waialua. Pela mai o Lanai, kane a Kaumuloa no Namahana. Makau ihola o Kamehameha, a holo i Waikiki, aole i pae i Waikiki. Manao iho o Keeaumoku ua pae i Waialae, aole i pae ilaila, manao iho la ua pae i Koko, aole i pae ilaila. Moe iho la na kanaka ilaila me Keeaumoku, a me na ʻ lii no ka hookupu. A lohe ia mai, aia kahi i pae ai o Kamehameha i Awawamalu.
O Kaahumanu ke kumu i pae ai iuka, he makau kona i ka hooluhi i ke kaikunane, a a ua komo io no hoi paha ka manao hoonaukiuki iloko o ke Alii nana ka waiwai e lawe aku ana e hookupu i ka Moi.
Ua maopopo ma ka moolelo alii o ke Alii hooluhi wale ua kaili ia ke aupuni. Pela i kaili ia ke aupuni o Lonoikamakahiki, a haawiia no Umiokalani no ka hooluhi wale e like me keia. Aka, o Kaahumanu ke kia i paa ai ke aupuni o Kamehameha. Ua makau no o Kamehameha o kipi ia kona aupuni. I kona lohe ana, he mai make ko Keeaumoku ka makuakane o Kaahumanu i ka makahiki 1804 ma Kapapoko i Koko. Holo aku o Kamehameha e ike. Uwe iho o Kamehameha ia Keeaumoku a pau. Olelo iho la, make paha oe. Kipi ia kuu aupuni.
Olelo ae o Keeaumoku, "aole alii nana e kipi ko aupuni ke make au. Hookahi no kipi nui o ko aupuni o ko wahine (oia o Kaahumanu,) a nui ko malama i ko wahine, aole mea nana e kipi ke aupuni a hiki i kou make ana." Nolaila i lilo ai o Kaahumanu i wahine kapu. O ke Alii e moe. He make ka uku hoopai.
Ua oleloia o Kaahumanu, ke kumu i paa ai keia pilikia, a o ke kia paa ia o ke aupuni Hawaii. Nona o loko, nona o waho, nona na ʻ lii, nona na makuakane, na kaikunane, a me na kaikaina. No keia hana a Kamehameha me ka luhi o Keeaumoku Ua ohumu na makuakane o Kauhiwawaeono me Kekuamanoha. Ua lilo i mea ole ia Kaahumanu. Oia hoi ke kumu o ka make, o ka Kamehameha keiki o Kanihonui; o ka leo o Keeaumoku i Kapapoko i Koko.
I ka hookupu ana o Keeaumoku opio ia Kamehameha ekolu tuusani a oi aku ka nui o na kanaka o Waialua. A o na aina e ae i huipuia; ua aha tausani ka nui o ka huakai.
I ka hookupu ana, aole o kana mai ka waiwai, a me na mea momona a ke alii. Olelo iho ke kanaka o ke alii, ola ka ilihune. Hookahi konohiki kaulana ia hookupu ana; ma Awawamalu i Makapuu. No Maui mai, no Keanae, o Kauahikaua ka inoa. He ilio kupalu, he anana ka loa, he anana hapa ke anapuni o kona kino, he awalu poe kanaka nana i amo. Manomano ka ilio nui, koena paha o Kuilioloa. Ua like pu ka nui o ka palu, kupanaha keia mau ilio. O ka hope keia o ka hana a keia kanaka mamua o kona noonoo ana i ka waikau o Keanae.
I keia hookupu ana, aole ia i lilo i mea hookaumaha i ka manao o kanaka; no ke alii lokomaikai aole i manaoia he mea hooluhi. Aka, ina he alii pi a lokoino, alaila ua pilikia ka manao o na makaainana ua komo mai ka makona me ke aloha ole.
No ka mea, i ka wa kahiko, ua makau na ʻ Lii lokomaikai i na makaainana, aole e hina ka pu-ko, aole e lele ke kalina o ka uala, aole e lalau ia ka ahui maia, ua waiho ia ke alanui no ka elemakule me ka luahine me ke keiki, aole e naha ke ka o ka waa. Oia ka olelo ao a na ʻ lii kahiko (wahi a Hoapili kana.) Mai makemake i ka wahine a mai puni ia mea maikai, he ulaula loaa ole, mai makemake i ka ulaula o ka lei he ulaula lapuwale (wahi a Kalilinuiopupaipai, ia Kualii ke ʻ lii o Oahu.)
Hookahi ulaula loaa, o ka ulaula i ka la kaua. Iluna o ke kanaka me ka Ahuula. Naauao no ka hana a ka poe kahiko o Hawaii nei. Pela no na oleloao a Kekuhaupio ia Kamehameha, he ulaula loaa ole ka wahine. O ka ulaula loaa o ke koa, a loaa ma ke koa ku i ka moku, kuliu na hua, liolioiwawau. Aka, ua lilo i puni kauoha no ko ke ao nei, i mau owili nalu e haki lumilumi ana i ka hohonu, lulumi ka alihi loa i ka alihi lani. Paio a ka ino i Puulanakila. Ilaila ke kanawai o Kualii, he lumalumai.
S.M. KAMAKAU.
Waialua, Oct. 2, 1865.
Ka Hoomana Kahiko
Helu 22.
Ka hoopalau a me ka mare i ka wa kahiko. I ka wa kahiko, aole no he mare ma ko Hawaii nei, aole loa no; he moe aku no a moe mai kela mea keia mea, e like me ka makemake. Ina e makemake ke kane i wahine, a o ka wahine hoi i kane, alaila, kii aku la no, a o ka noho a kane iho la no ia, a noho a wahine hoi.
Pela no ka noho ana, a hala kahi manawa, alaila, o ka mea nana e hookaawale ia noho ana pela, o ka makemake aku i kekahi; ina o ke kane ka makemake aku i ka wahine hou, alaila, o kona haalele no ia i kela wahine mua, a kii hou i wahine hou, a pela mau aku no e hana ʻ i. Pela no hoi ka wahine, ina ia e makemake i kekahi kane hou, o kona haalele no hoi ia i kela kane mua, a lawe i kane hou; a ina pau ka makemake ia kane, alaila haalele ae la no, a kii hou, a pela mau aku no ka hana. O ka rula mau oia hana, aia e like me ka makemake o ka naau hewa.
Aka hoi, o ka hoopalau ana, au hanaia no ia mea e ko Hawaii nei i ka wa kahiko, a penei ka hana. O ka hoopalau ana, aole ia iwaena o ka lehulehu o na kanaka, aole loa, ua hanaia ka hoopalau, mawaena o na keiki mea makua, keiki punahale, e like me A. ke keiki kane punahele a E; a me P. hoi ke kaikamahine a ka mea hanohano M. Upu aku no o E, e moe kana keikikane punahele me ke kaikamahine a ka mea hanohano M; a lohe o M, ka makuakane o ua kaikamahine la, i ka upu ana o E. i wahine na kana keiki, o kona ae mai la no hoi ia. A holo ka ae o na makua, a me ka lehulehu o na makua ma na aoao elua, alaila, hookaulana ia ae la ka hoopalau o ua mau keiki mea makua nui; a kaulana ia mea, alaila noonooia ka manawa o ka hoohui ana i ua mau mea hoopalau nei, a maopopo ka manawa, alaila, hookaulana hou ia no, i lohe ai ka lehulehu, a me na poe a pau i pili pono i na aoao o na mea hoopalau, i hiki ai hoi lakou ke hele makaukau mai me na waiwai hookupu i ka la e hui ai ua mau lani la.
KA MANAWA E HUI AI.
Ekolu no manawa a na makua mea keiki punahele i makemake ai, no ka hoohui i na keiki i hoopalauia; o kekahi poe, makemake lakou i ka malama o Welehu, i lea ka! ka hiolani ana a ua mau keiki la, mahope iho o ka hui ana; no ka mea, o Welehu ka malama i oleloia, he malama e kau ai o kauluna; penei i oleloia no ia malama, "kau kauluna, o Welehu ka malama," o ke ano ka oia, he malama ino o Welehu, he ua, he makani, he anu, nolaila, hookahi no hana o ka hiamoe wale no ma ka hale, no laila i oleloia ai, "kau kauluna o Welehu ka malama."
Eia hoi ka manao o kahi mau makua mea keiki punahele, makemake lakou, o ka malama o Kaaona ka malama e hoohui ai, i onaona ka na maka, na helehelena a pau o ke keiki ke hanau mai. Eia ke kolu, manao mai kahi mau makua mea keiki punahele, o ka malama o na Mahoe ka wa maikai e hui ai, ina paha iloko o ka Mahoe mua, a i ole iloko o ka Mahoe hope. O ke kumu i manao mai ai kahi mau makua pela, i hanau mahoe mai ka na keiki oia hoi, elua keiki e hanau mai ai i ka wa hookahi, nolaila ka manao ana o kahi poe, he wa kupono ia e hoohui ai na mea i hoopalauia.
KA HOOMAKAUKAU ANA
A maopopo ka wa e hoohuiia ʻ i ua mau mea hoopalau nei, alaila, kukuluia ka hale, i hale no ua mau lani la; he hale nui maikai; a paa ka hale, alaila, hoomakaukau ka waiwai; auhau iaku la ko ke kane poe a pau i puaa, i ilio, i kapa, i malo, a me na waiwai a ae no hoi, e like me ke ano mau o na keiki mea makua. Pela no hoi ka aoao o ka wahine, auhau ia no hoi ka poe, kona nui, kona kini, i ka waiwai. I puaa, i ilio, i kapa, i pa-u, Puakai, i kapa moelola, i Leihulu, a me kahi mau mea e ae. A makaukau ia mau mea ma na aoao elua, alaila, o ka hana i koe mahope iho, o ka hoohui i ua mau mea hoopalau nei.
NO KA HOOHUI ANA.
A hiki i ka la i oleloia ʻ i, oia ka la i hookaulanaia ʻ i, alaila, penei ka hana. O na makua, a me ka poe o ke kaue, hana lakou i manele, a hookau i ke kane maluna o ua manele la, alaila, auamo mai i ka hale hou i hoomakaukauia ʻ i me he alii la. Pela no hoi ka wahine, hana no hoi kona poe i manele a auamo mai no hoi iaia me he alii la, ma ka hale i hoomakaukauia ʻ i no laua. I ka wa e auamo ia mai nei ke kane a me ka wahine, ia wa no, hele pu mai ka poe hookupu waiwai. O ka puaa, o ka ilio, ka upena, ke olona, ke kapa, ka pa-u, ka malo, ke koi-pahoa, ka waa, a me kela waiwai keia waiwai i loaa i ka poe hookupu. O na waiwai a pau, na ua mau keiki wale la no. I ka wa e hiki ai i ka hale na mea e auamoia na na makua ponoi o ke kane e kena ae i ka laua keiki, e lele iho ilalo, mai luna mai o ka manele, e hookokoke aku e hui me kana wahine hoopalau; pela no hoi i ka wahine, na kona makua no hoi e kena ae ia ia e hookokoke aku e hui me ke kane. A lele iho la laua mai luna mai o ka manele, a hele aku la laua e hui, alaila olelo aku la na makua penei: "Eu honi! Eu honi!!" O ko laua honi aku no ia. O ko laua hoohuiia ana iho la ia. Oia hui ana o laua, oia ka mea i kapaia, he hoao, ka mea i kapa pono ia i keia wa he mare. Oiai laua e honi ana ia wa e hooho mai ai ke anaina, me ka leo hooho hauoli, me ka hooho ana penei, a Hoao e! A Hoao e!! A Hooiaio. Ma ia wa no hoi, hookupu iho la ka waiwai, oia hoi na ano waiwai i haiia maluna.
Pela iho la ka hoopalau a me ka mare i hanaia ʻ i i ka wa kahiko o Hawaii nei, mawaena o na keiki mea makua, a mau keiki punahele hoi.
E. KEKOA
Ka Puhi Kaiula!!
Ma ka la 25 o Sept. Ua pae mai kekahi Puhi Kauila ma ka wai o Kiope nei; o kona loa, eha anana, hookahi anana ka loa o ke poo, ua like pu hoi me alima anana ka loa. Iho aku aku au i ka wai, e n@oe ana kela i ke one, mai ka opu aku a ke poo, oia kahi i ka maloo, a o hope aku iloko no o ke kai, iho aku au ilalo i ka lua wai, e lumai ana au i ka huewai, kani ana ka mu-ka, i alawa ae kuuhana,
"O ka moe no o ka ia o Kakaauki,
He makau au la he weweli."
E uhau mai ana ko ia la hiu ia ʻ u, pa mai la i ka nuku o kuu huewai hai pu, haalele koke au i ke huewai, holo aku la au a kahea ia Apana (Pake) holo mai kela a na@ pu maua i keia Puhi. Alaila, hapai ae la au i keia wahi mele. Penei:
"Na ʻ u ia Kauila mua,
I hana a manaka."
Koikoi loa mai la o Apana ia ʻ u e nou i ka pohaku; hoole aku au, aole e pono e hana ino aku iaia, e waiho malie iaia pela. Ekolu la o ka noho ana o keia Puhi iuka nei a nolwale aku la.
Aole i haalele ka makau ia ʻ u a hiki i keia la, nolailam e ku e ilo e, pehea la keia mea makau?
E ka nupepa Kuokoa e; na ukana a ke aloha hoolahaia ʻ ku.
JOHN N@
Kailua, Kona A., Hawaii, Sep. 27, 1865.