Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 46, 12 Nowemapa 1864 — KA MOOLELO NO KEPAKAILIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO NO KEPAKAILIULA.

HELU 4. AIA HOI, PIHA LOA IHO LA O Kiinoho i ka maka'u ame Kiihele, me ka olelo kupanaha aku i ka laua keiki, "E! e ke keiki, ano, e ae mai oe i ko maua manao, e pepehi mua aku maua ia oe a make, a mohope aku maua, no ka mea, ua oi aku ko maua minamina i keia la ke make oe, no ka mea hoi, aole i loihi kou noho ana ma ke ao nei, a o maua hoi, ua loihi na la o ko maua noho ana ma keia ao, nolaila, e ae koke mai oe, oiai hoi, ma keia la, aohe kakou e pakele ana i ka make, no ka mea, ke hele mai nei na kanaka a aakipan, pehea la e hiki ai ke pale aku i ka make, i feha wale no kakou, a he nui loa hoi keia e pnnee moi nei." īa wa a ka makuaknne i olelo ma» ai peln, piha loa iho la o Kepakuiliula i ka huhu i kona mau makuakane, me ka olelo aku, lt Lapuwnle maoli olua e ko'u mau makua, me ko olua olelo mai e pepehi mua in'u, kainoa i ao i ke koa, a e koa hoi, aole ka hoi i halawai aku nie ka enemi, ein kn o'ka maka'u honua no keia 0 olua, imua ke koa a make." In wa koke no, iliki aku ana keia i ke kui, ku kekahi makuakane i ka puupuu, a holo aku kekahi, ma ia wa no, kokoke ioa mai la ke kaua, a ku he nlo he 010, he koa he koa, he leo he leo, a hoomaka iho la no ia o ka hoouka kaua ana. Ain hoi, ku mai la o Kamohoalii, ame kona mau koa, e paa ana i na ihe elua ma o a maanei, ia wa no, pane mai la ke alii o Kona, (( E ! kolohe maoli oe e na keiki i ka inaia, i nui ka ikaika i na la, a 1 ikaika oie make oe ia'u i keia la."

I aku la o Kepakailiuia ma ka olelo hoonuukiuki, " Kuli au ia oe, kaino no ke koa ka mea i hana ai pela ?"

Ia wa koke no, o ka hoomaka iho la no ia o ke kaua ana, aia hoi, hao mai ana ua alii nei o Kona i kaua ihe, alo ae la no keia hala, hao hou mai la no ua ihe inalalo mai o Kepakailiula, he wai auau ia hona la, a pau ka ihe a ua alii nei o Kona i ka pahuia ia Kepakailiuia.

Ia manawa no, pahu aku ana o Kepakailiula i kana ihe, a ku aku ia i ka piko 0 ua alii nei, ia ku ana, oni kela ilalo o ka lepo, a ku hou ma ka uha ia Kieimaia, ku hou ma ka houpo ia Kepakaiiiuia, ao ka make iho ia no ia o ua alii nei. MOKUNA IX. | KA HEE ANA 0 NA'UI KOA AUE NA KANAKA ) O KONA 1A KEPAKAILIULA. Ma keia make ana o ke alii o Kona, ia wa no, iuku aku la o Kieimaia i na kanaka, me Kiihele, Kiinoho, ame Kapola, a aneane paha eha mano a lakou i luku aku ai, ia wa, pane aku !a o Kepakailiula i kona mau wahi koa eha, " Ea ! ua oki hoi, mai luku oukou i na kanka o ka aina, ua make ae la no ke alii." A i ka pau ana o keia kaua, kukui aku 1 la ka lono a puni o Hawaii. (Eia nae ka mea i koe, i ka make ana o Kamohoalii, ua o okiia kona poo e Kiihele ma ke kauoha a Kepakailiula.) Aka hoi, eia hoi ka mea kupanaha loa i ka wa i pau ai ke kaua ana, ohumu hou mai la kekahi aiii o Kona, he alii aiahupuaa ia, o Kuapehu kona inoa. Ma kekahi la ae, kaena iho la keia alii i konā ikaika, me ka olelo ana, " No ko Kamohoalii ikaika ole no hoi paha, oia ka mea i make aku la iaia, ina paha wau e hiki aku ilaila, aole ia e haia i kuu ihe ke pahu aku, papani i ka piko a hula ma kona leniu." Alaila, i aku la ka poe i ikemaka ia Kuapehu, (< E! aole oe e pakele mai, no ka mea, o kela keiki, heaha ia kona ano, ame kona koa luaole mamua o kou koa ame ke koa o ko kaikuaana i make aku

la, nolaila, aole oukou e pakele aua i ka make, e like me ko makou pio ana iwaena o ka nui o na koa, a he mea ole iai mamua o kela keiki." Nolailu, aole nau he hoolohe mai o ua alii nei, ikaika loa kona manao e kaua jme Kepakailiula, a ina ia la ae, hooniak'aukau koke no ka hoouka kaua, ekolu mano kanaka ka nui i pii aku e kaua me Kepakailiula, a eha wale no hoi lakou nei, (e like me ke kaua mua ana, pela no hoi a hiki o Kuapehu iuka, a hailawai pu laua me Kepakailiula. fa moniwa, olelo mai la o Kuapehu ia I Kepakaiiiula, " E kahi keiki o Hilo, ua iaoia no anei oe i ke koa." I nku la o Kepakailiula ma na olelo walania, " Ea ! aole nu he koa i ao aka, he koa no au no ka la ikaika, a ma kuu la koa hoi e ike ai na mea pau, a ke |oni nei ka maka o kuu ihe e ni i ko io, a e papuni haaheo ai i ko piko a kukai ma ko lemu, a lilo oe he pio malalo o ko'u mwu wawae i keia la ? Nolaila, keolelo paa nei au ia oe, i keia la aole oe e lanakila maluna o'u, a maluna hoi o ko'u mau wahi koa eha." I mai la o Kuapehu me ka olelo huhu loa, " E ole la hoi ko lanakila mai maluna o'u, na kamalii ka hoi ka hana lemu hoopuupuu lepo." Alaila, olelo aku la o Kepakailiula ia Kuapehu, " Nawai ka mua o kaua. na'u anei ? Na kamaaina paha ka inua ?" Olelo mai la no hoi o Kuapehu, <c Ae, na'u ka mua." Oka hoomaka iho la no ia o ke kaua ana, a hou aku la o hu i kana ihe i ka piko o Kepakailiula, a aohe wahi mea a ku aku, kohu puhi olali pahee, ewalu ihe i hou ai ia Kepakailiula, ewalu no hoi ka hala o kana mau ihe aole i ku ia Kepakailiula. A pau kana make, alaila, hoomakaukau iho la o Kepakailiula e hou aku i kana ihe, elua a i ke kolu o kana ihe, ku aku la i ka opu o Kuapehu, ia ku ana nae hina ilalo, a ku hou no i ka ihe ma ke kua oni keia iialo me he koe la, a make iho la, a okiia ae la kona poo e Kiihele e like me ke kauoha a kana keiki iaia. A o na kanaka i make ma ia kaua ana a Kepakailiula, elua mano i luku ia e Kiihele ma, o ka nui nae ma ka helu haole ana, oia hoi keia 8,000, nolaila, he keu ke koa me ka ikaika. Alua ahi i make, ia Kepakailiula, a ua kaulana aku kona koa ma na wahi a pau o keia pae moku, a ma ia hope mai, kai noa ua pau ka manao o na 'Lii no Kepakailiula, eia ka, aole. Nolaila, mn ia hope mai a-a hou mai la o Kainaliu he 'Lii no keia, ka makuahonowai o Kepakailiula, kaikaina o Keolonahihi, aole nae lakou i ike o ka lakou hunona no keia, nolailn, olelo hookano loa keia alii penei. Heaha la ia ika maka o kuu kauiia ke pahu aku ia ia, lilo mai kona ola ia'u. Alaila, e kauo no au i kona kino i o, a ia nei, a e kau ae au ia ia maluna o ka laau, a ino ia, alaila, e kiola aku au ia ia i mea ai mai na ka mano, pela na hua ino a 'keia alii i olelo ai no Kepakailiula. Nolaila ma ka la Poalua hoonoho mai la o Kainaiiu i kona puali alii mamua, a mawaena ua 'Lii la. Eia nae, aole i ike o Kepakailiula i kona ano, me ua alii nei na kanaka he 12 mano, ilaila ua like ia 48,000 ka nui o na kanaka ma keia kaua ana, a ma ka halawai alo ana i ka hoomaka ana e kaua, he umi kumamakolu koa i make ia Kepakailiula, me eono alii maluna ae o lakou, o ua 'Lii nei ka hope loa, e like no me jce kaua mua ana i kela poe alii, pela no i keia alii, a make ia, oki ia kona poo e Kiihele. MOKUNA X. No K£ KAUA ANA ME HOLWALOA. A pau kela poe alii i ka make, lohe iho la keia alii, ua make kona mau kaikaina a pau ekolu, nolaila, makaukau koke oia e hoonoho i kona mau puah alii & pau, a me ka poe ikaika, a me na kana-

ka Koa ona, e pii aku e kaua ia Kepakailiula, nolaila, ma ia ao aua ae i ka \va i wehe mai ai ke alaula o ke ao, pii aku ia ua olii nei, me na kanaka eha mano 16,000. A' hiki lakou ma ke inaumou ma uka loa kokoke e hiki aku i kahi a Kepakailiula ma e noho mai ana, hoomoana ilio la lakou malaila a hiki wale i ka inahana ana mai o ka la maluna o ka nahelehele. Alaila, pii aku la lakou, a hiki i ke ahua, ia manawa no, lohe aku la o Apiki kekahi" koa o ua alii nei i ka leo o Kieimaia, e hea aku ana ia Kepakailiula, no ka mea, ua pauhia oia e ka hiamoe nui, alaila, ala mai la kela, a ninau mni la me ka huhu. Kieimaia! heahn ke ano nui o kau hea, a lieaha hoi kou kuleana i hoala ae nei i kuu hiamoe, wahi a ke kauwa, u ka, he kaua. eia la, oka puka mai 110 koe papau kakou i kā make, a he hewa ka kuu hoala aku uei ia oe e ke 'Lii, e ala mai e hoomaknukau ia makou mamua ae 0 ka wa kupono, 110 ka mea, ei ae ke kaua ke pii mai nei." Alaila, i mai la ke 'Lii, aohe no hoi e ao aku i ke koa, 1 aku la o Ki|imaia, l .'aole au iaoia ia hana he ko'u wa kamalii mai, a hiki i keia la a'u e ku nei imua ou e ke 'Lii, ma ia hope iho aohe i pane hou mai ke 'Lii ia ia." Alailo, ku ae la o Kepakailiula iluna, a lalau aku la i kana mau ihe ewalu, oiai e paa ana ma kona lima akau, me kona mahiole pu, a me kona kona kapa Ahuula, ku ae la ia a heie aku la, a inahope aku na wahi koa ona a me na makua pu, a ku iakou me ka weliweli ole imua o ke 'Lii o Holualoa, ua hao mai keia alii i kona mana a paihiihi, me kona mau 'Lii koa he 20 a me na 'Lii a pau malalo iho ona.

Ia laua i halawai ai lie alo a he aio, pane mai la o Holualoa, penei, "hookano maoli oe, no kou pepehi ana i o f u mau kaikaina me ka hewa ole, a ke haawi mai nei kuu Akua ia oe iloko o ka poho o kuu lima (o Kaleipahoa.) Oka hoomaka ana ia o kona li!o ona i Akua no na 'Lii, nolaila, pane mai la oia, me ka ninau mai na wai ka mua ? Pane aku la ke keiki Kepakailiula, ' nau, nau kuu kino i keia la a me kou poe alii e like me kau oleio," pahu mai la o Holuaioa i kana ihe, he 12 ka nui o na ihe o ka pahu ana mai, maiuna mai he ihe, a malalo mai he ihe, ua lilo na ihe a pau he wai auau nona ia la, aole keia i ku iki, ! a ua lilo kana make i mea ole, a ma ia hope iho ua hana aku o Kepakailiula e like me kona ikaika a koa hoi, 3 wale no j • * | ihe a ke keiki Kepakailiula i hou aku ai, hala elua a i ke kolu papani i ka houpo ona, oni kela ilalo me he koe la, a hala laku la o Kiihele a oki i kona poo, a ike Ikona poe koa ua make ko lakou 'Llii, aiaila, hee aku la na kanaka a pau, a me na 'Lii, alualu aku la o Kiihele ma, e luku ia lakou, 2 mano i luku ia ia la, ua like fea nui o na kanaka 8,000, a oka poe i koe holo loa aku la lakou, a hiki i kai o Kona, i aku la, ua auhee mai nei makou, a o ke 'Lii o kakou ua make ia, he keu ke keiki koa, a ikaika lua ole hoi, ma ka nana aku i kona ano me he keiki 'Li» la, o ka mea make a ko makou alii i hana aku at, he mea ole ia, i ka ikaika a me ke koa o Kepakailiula. MOKUNA XI. Ki.UA HOU ME OnOULIAKEA. A lohe hoi keia alii, ua make o Holualoa kona kaikoeke, ma ke kaua ana me Kepakailiula, a kena hoi keia alii me ka olelo iho, ka o kela poe alii i make aku la ia ia, no ko lakou nawaliwali no, a me ka makau wale, no ka mea, o ko lakou ano he wahine he poopaipai, oia no ko lakou mea i pau ai i ka make i ua keiki la. A ina au e hiki imua ona, heaha la kona ano imua o'u. Pela iho la hol keia alii e akena ai. Nolaila, makaukau oia e hoonoho i ke kaua elua la i hoonoho ai i na kanaka a

pau He unii mano, ua like ia me 40,000 na kanaka ma ia pii ana, a liiki lakou ma kahi i hoomoana mua ai kela mau kaua, a ma ia wahi no lakou i noho iho ai a mnhope, hoounn mai ke *Lii Onouliakea i mau kiu hele aku e launa pu me ke keiki alii. A i ka manawa i hiki ai na kiu imua 0 KepakailiuU e hai aku i ka olelo, ia mnnawa no, ninau mai la o Kepakniliula, heaha ko olua manao i hiki mai nei i o'u nei ? Wahi a na kiu, "i pii mai nei maua mauka nei e like me ka olelo a ko maua Haku, e pii mai a hai nku ia oe no hoouka knua ma ke awakea o keia la, a 1 makaukau hoi oe no kou aoao," ia manawa kunou iki ae la o Kepakailiula i na wahi koa ona elua, a me ka Alihikaua ona oia no o Kiihele, a me kona kuikuaana ine Kiinoho, he inau kanaka koa loa keia.

I ka manawa i kunou ai ke 'Lii ia wa, puni koke ae la ua mau kiu la ia lakou me ka manao paa loa o Kiihele e pepehi aku ia laun, me ka maka o ka pololii, ako, ia manawa no, hoala makaukau ae ia na kiu i ka iatia mau ihe e kue aku i na koa o Kepakailiula, aka, aohe hoi e hiki ia laua ke kue aku iwaena o na koa ikaika eha oke 'Lii. Ka mea nona keia Moolelo, no ka mea, mai ka waha raai o ke 'Lii ko Inna ola, nana no hoi i olelo mai i kona poe koa uoki mai lawe i ko laua ola, no ka mea, o keia mau kaniika, (he mau alii laua ma ko laua ano, a ma ko laua mana, a me ke kuauhau o na Makaainana, be. 'Lii no, nolaila, uoki, mai hoopa ia laua.)

A lohe ua mau kiu nei i ka olelo maikai a keia alii, ia wa, moe iho )a ua mau kiu la ilalo ma ka honua a hoomaikal mai la imua oke keiki alii i aku la. " lmua ou e ke 'Lii koa kaulana nnna i luku i na 'Lii o makou nei, ma kou ano alii, a nani hoi, a ina kau olelo paa i kou poe koa uuku, ua hookoe ia ko maua ola i keia monawa pokole. Nolaiia, heaha la unnei ka maun uku ia oe e ke 'Lii, e paa ai ka hakahaka o kau mau olelo maikai hiki ole i kekahi pne aiii ke pane mai, e like me oe e pane mai nei, ma ka maikai, a ma ka pono o kou alii ana.

Nolaila i keia la, ke ike nei maun i kau hana he maikai no, a ke manao nei maua e hoi aku imua o ko maua Haku, 0 kali loa mai auanei, nolaila, aia a hiki mai ke kaua ma ke awakea o keia la, i ike koke no oe i ka maua hana me ke kipi aku i ko maua alii, a ma kou aoao no maua e ku ai i keia la, nolaila, e malamaia ko maua ola, a me ke ola o na keiki a maua i keia la ke hiki ae 1 ka wa kaua," alaila, i aku la ke 'Lii penei. " Ae, ina pela, hemolele ko olua opu. Eia hoi ka pono, e kau ae i hoailona maluna o olua, a me ka olua mau keiki," alaila, ae mai la ua mau kiu la, a o ko laua hoi aku la noia imua o ko laua Haku, a i ko laua hiki ana imua o ko laua alii, ua huhu loa Onouliakea, no ko laua noho loihi, a ua kunahihi ae na hulu elua i ka maha o ua alii la, me ka olelo kakana mai.

£ na wahi omao uhakole iki, heaha ko olua kuleana i lohi ai, i aku la laua, "ua hoopuni ia maua e na koa o ke 'Lii o Kepakailiula, a mai make mai nei maua, a mai ka waha mai o ke 'Lii ko maua ola ana, a pakele mai nei maua la a hoi mai la." Alaila pau ae la ka huhu oke 'Lii, a ma ia hope iho, hele aku la ua mau kiu la e imi i na keiki a laun, a loaa ihope loa o ka papa akahi ko laua wahi i ku ai, a hai aku la laua i ko laua manao i na keiki. a ua ae mai no hoi na keiki a laua ia manao, a kau ap lakou i na opuu paia ma ko lakou a-i, a ku iho la. Ala»b, hoomaka ke kaua. Ua hiki mai o ma maloko o ke kaua a hoomaka iho la o Onouliakea e hoouka aku ia Kepakailiula, aole nae i hai na olelo, o ka iho honua mai la noia o ka ihe a ua alii nei ma ke ano powa, he alima ihe i hala ia Kepakailiula,

a i ke ono o ka ihe, ku ma ka 010010 wawae, a ike ua 'Lii nei ua ku o Kepakailiula paulele mai, e hao aku ona o Kepakailiula i ka ihe loumaki ana, hookahi no ihe ku ma ka opu, pahu ka naau iwaho, ike na kanako, me na 'Lii ua make Onouliakea hee honua, ia wa, e luku mai ana uu mau kiu h, a ine na keiki a laua i na kanaka eha mano, ia Kiihele ma elima mano, a o ke pau noia oia kaua. MOKUNA XII. Kc KAUA HOU ANA MF. HOKUKANO, KC KAIKAINA PONOI O KAINALH'. Eia hoi ka mea kupono loa i keia alii, ua ike aku no hoi ua make kela mau alii ia Kepakailiula, a-a hou aku ana no e kaua me ke keiki Alii puukani o Hilo, ke 'Lii hoi o ke kualono, e hoolohe ana ika lea ona manu. Noluila ma ka manao kaua o keia olii, oia wale iho noia i kona .manao paakiki, aka, o na 'Lii nialnlo mai oua, ua makau. maoli, a ine na makaainana, ua weiiweli loa lakou a pau, no ko lakou manao iho, oole lakou e lanakila ana maluna o Kepakailiula ina o ke k&ua. Aka, ma ka manao paakiki o keia alii, ua kaua no, a ua ae mai no na 'Lii, a me na makaainana.

A ua pii aku no ua alii nei me na wawahi kanaka ūuku elua no mano, ua like hoi ia me na kanaka 8,000, a i ko lakou halawai ana me Ke|iakailtuU, o ke kaua iho la noia, a make iho la no o Hokukano eia nae, o keia alii, oia no ke 'Lii i olelo ino oie aku ia Kepakailiula mai ka mua a ka hope» a oia no hoi ke 'Lii a Kepakailiula i manao ai e lilo i Kuhina Pukaua nona. Aka, no ka maliu ole mai ia Kepakailiula, nolaila make noia, a o na 'Lii malalo mai ona, a me na makaainana. Aole lakou i pepehi ia, a luku ia hoi he mau kanaka, ole loa, e like me ko ke 'Lii manao. Nolaila ika make ana o keia poe alii a pau, ua pau pu ko lakou inau poo i ke oki ia e like roe ke kauoha ake 'Lii nona keia Moolelo, a mahope e hai ia ai ko lakou inau poo. Nolaila i ka make ana o keia alii, oia ka lima o na 'Lii, a hookahi alii i koe oia ke ono ona 'Lii. Oia hoi ke 'Lii kupanaha loa mamua o na 'Lii a pau i make ia Kepakailiula, ma ka Mekuna 13 e jke ni kakou, o ka pau keia o keia Mokuna 12 a kakou e ike iho ai. i (Jtole i pau.)