Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 44, 29 ʻOkakopa 1864 — KE AU IA KAMEHAMEHA V. MAK-MUA. PALAPALA HOIKE A KE Kuhina Waiwai IMUA O KA AHAOLELO O KA M. H. 1864. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

KE AU IA KAMEHAMEHA V. MAK-MUA.

PALAPALA HOIKE A KE Kuhina Waiwai IMUA O KA AHAOLELO O KA M. H. 1864.

Keena Waiwai, > Sepatemaba 15, 1864. $ Ma ke kauoiiu a ka Moi, a e iike hoi me ka Pauku 44 o ke Kumukunawai, nol;iila, kc wuihoia'ku nei imua o ka Hale Ahaolelo, me ka haahaa, i keia palapala e hoakaka ana no na dala o ke Aupuni. h—Na Loaa. Eia na ioaa o ka waihona o ke Aupuni iloko o ka manawa helu dala mai ka ln 1 o Aperila, 1662, a hiki i ka la 31 o Maraki, 1864: No na Dute, - - - $201.541 20 " Kalepa Kuloko • - 57,354 30 •• Auhau » . - 131,729 0Q *• Dala Hoopai, - - 30,019 38 " Uku malalo o ke Kanawai, - • - 19,243 41 '♦ Loa Aupun:, - - 94,436 06 " Kela loaa keia loaa, - 154,363 81 Kn huina o na loaa a pau, e like me ka papa A (aoao 9.) $688,687 21 ll.—Na Lilo. A iloko oia manawa i oleloia maluna, eia na Lilo, e like me na mea i hoiKe pakahiia ma ka papa B, Caoao 10,) penei: Koena Dala mai ka M. H. 1861—1862, 42 82 No ko ka Moi ponoi, - • $ 56,993 26 Oihana Kalaiaiaa, - - 124,346 02 «• no ko na Aina E, • 20,975 38 Waiwai - - 101,95S 81 " Kaua, ... 39,875 23 ! •• Hoonaauao, . 34,813 51 " Kanawai, • . 56,459 14 I No kela lilo keia lilo, . 230,649 75 j 1366,06^27 | Dala ma ka waihona, Maraki 31, J 1864, - - . 22,583 29 ! $688^687~2Ī j lII.—Ka. Aie o ke Aupuni, J Ma ka la 1 o Aperi!a, 1864, oka ] aie o ke Aupuni ua like ia ; me $187,889 26 Aikeiawaua « 166,649 09 Nolaila ua hoemiia . $21,240 18 A ke kuhikuhi nei au ia oukou, ma ka papa C, (aoao 17J i hui pu ia me keia palapala hoike, malaila e maopopo ai no kela a me keia auka aie aupuni e waiho nei. O ke kanawai i hooholoia ma ka la 23 o Aukake, M. H. 1862, e ae aku ana i ke Kuhina Waiwai e hoaie i na da!a he 100,000, i mea e pono ai ka Waihonal

Aupuni, ua hookoia ia Kanawai. a nolaiia, ua hoemiia 3 hapahaneri o na uku panee maluna ona aie Aupuni. I mea e hookaa nku ai ka uku hoopanee maluna o kekahi hapa o ia $100,000 i aie ia, i ku manawa hooknhi me ka hookna ana i ka uku panee malunu o na Bi)a Aie mua, nolaila, ua mahuahua na lilo, i oi aku i na dala i manaoia e ko'u mua, a me ka Ahaolelo. Ua hookaawaleia eia Aha Hanohano $38,279, no ha aie Aupuni, a i mea e hoolawa ai i $3,991 56, ua hana au e like me ka Pauku 5 o ka Eiila Kaiaiwniwai, a ua hoihoi aku au malalo o na Aie Aupuni i kela mau dala he 3,991 56, koena'uku Kuhina i hoolilo ole ia.. lloko o na makahiki elua i hala, ua hooliloia $42,270 56, no ka uku panee maluna o ka Aie Aupuni. a iloko o na makahiki elun e hiki mai ana, o na dala he 33,660, oia ka e lawa nna no ia uku panee. Ke hai aku nei ao, a ua mnopopoe no hoi, ua hookaa kokeia na Uila Aie me ka uku panee pu, i ka manawa i oleloia ai. Ma ia aie, ua honhikiia ka inoa maikai o ka lahui okoa, a he mea pono ole, a ua hiki ole hoi ke waiho hemahema ia. Ua uku ia ka aie i ka Moi Wahine kanemake, he $17,000, a pela ho'i ka aie maluna o ka Oihana Wai. ' Iloko o keia mau makahiki elua e hele nei, e hiki ana i ka manawa e hookaa aku ai i na Bila Aie, e like me $ 16,600. $2,500 i pau ai kona manawa i ka la 7 oL_Aperihi, 1864, 4,000 e pau āba kona manawa 1 ka Ja 28 o Feb., 1865, ua kaa e ia iloko o Maraki a me Sepatemaba. 2,000 e pau ana kona manawa i ka )a 18 o Okaloba e hiki mai ana, ua kaa e ia iloko o Sepatemaba. $8.500 —nolaila, ua koe $8,100 Bila Aie e ukuia'i iloko o ka manawa iwaena o keia wa me ka la 30 o Maraki, 1866. Ua pomaikai keia hookaa e ana o ka aie ma ka hoemi ana o ka uku panee, a me! ka hoolilo ana hoi i ke dala iwaena o kaj lehulehu, i ka wa e waiho wale ana iloko) o ka waihona, a i nele hoi kapoe kalepa.] Ma ka uku e anu i ka aie o ke Aupuni i ka Moi Wahine i kanemake, ua koe ka uku j panee he $3,230 00 Ma ka hookaa e ana i na aie e ae, ua hookoe uku panee, - 810 80 Huina ... $3,540 80 Ma ka hopena o ka'u hoike aua no na makahikj elua i kaa hope ae nei, ke nonoi aku nei au ia oukou, e noonoo no na haawina ku i ka wa, i hookaawaleia e ka Ahakukamalu, mamuli o ka make ana o ko kakou Moi i minamina nui ia, Kamehameha IV., a me kana keiki, ka Haku o Hawaii, a no kekahi mau pilikia e ae. Eia ua mau haawina'la: No ka hoolewa ana i ke kupapau oka Haku o Hawaii, • $ 4,569 62 No ka hoolewa ana i ke kupapau oka Kamehameha IV., • 17,897 11 No na lilo o na hoike i hoounaia aku ma Kalifonia, - - 1,000 00 No ke kokua ana i Ua Hale Mai Moi Wahine, - • 2,000 00 No ka Ilina Alii, - • 3,500 00 1*28,966 73 A ke poloai haahaa aku nei, i ka Bi!a Hoapono no ia mau dala. IV.—Na Loaa i Manaoia. No ka mea, ua maopopo i ko'u noonoo ana, he pono ole ke hoaie hou i keia wa, a e lawa pono ana na loaa ma na auhau e kau nei no na lilo o ke Aupuni, ke hooponoponoia me ka noiau, nolaila, ke hoike aku nei au ia oukou i ko'u manao, penei ka nui o na loaa a me na lilo oke Aupuni iloko o na makahiki elua e hiki mai ana : Na loaa i manaoia iloko o 1864, 1866, e like me ka papa •'D," (aoao 17,) oia • $519,730 00 Koena ma ka Waihona, Aper. 1, 1864, - - • 22,583 29 . Huina, - $542,313 29 Na lilo i manaoia, e like me ka papa "E," (aoao 21,) - $503,342 71 Ua noonoo ia no na loaa me na lilo me ke akahele, a me ka halo pono e like

me ka mea i hiki. He imknlia ka hoomaopopo oiaio ana i na loaa o ka Hale Dute, no ka mea, he mea ia e loli pinepine ana mainuli o ke ano o ke kalepa |ana mai na aina e mai. Ua hnahaa loa na dute a kakou e ohi nei malalo iho o ka mea i kau ia ma kahi i hoouka ia'ku ai ko kakou mea kuai, aka, i ko'u manao, aole no he pono ke hoololi koke in, no j ka mea, o ka koke una i na d»i- | te, he mea ia e kapekepeke ai ke kalepa 'ana, aole no hoi e pono ke hoomaopopo ole ia kn pilikia ano e. Aole peia ko ka- [ kou ano i nein wn. He pono nae ke hooioli i ke ano o na auhau kuloko. Ma kela kau Ahaolelo paha e hoike ia'ku ai imua o oukou i na hoololi i manaoia, me ka noonoo nui ia nae mamuu, a e hooponopono ia, i mea e kau oluolu ia maluna o na mea he nui, aka, me ke kaumaha ole. Ke lawe nei au i kekahi mau olelo a ke kanaka kaulana i ka noiau ma ka oihana hooponopono waiwai aupuni, Mi. M'Culloeh : " Aole o kakou i manao i ke kaumaha 0 ke ea, no ka mra, ke kuomi like nei ia ma kela wahi keia wahio ke kinoa puni; a pela hoi i ka hnpai ana i ka mea kaumaha e ke kanaka, he hiki wawe 'ke hapai ka auamo nui a koikoi, ke hooponopono ia a kau liilii ia. E laa no me ka oihana auhau, i hoomaopopoia tue ke akamai, e loaa mai ai ke daia mai na wahi he leliulehu, aole no ia e kaumaha ana, ko ole i hanaia mawaho o ka rula Akt-ifia:he kakaikah» na auhau, he mau auhau nui nae, alaila, ua hookupu ia kekahi hapa o ka lehulehu'e 01 aku ana mamua o ko kekahi,a nolaila, ua kapakahi a ua kaumaha lioi." Ma ko lakou launa mau ana i kela la keia la me ka poe kalepa, ua hana ko kakou mau iuna dute me ka hoolaulea, a ua malama loa lakou o lilo na kanawai 0 ke dute i mea kaumaha. A ua maopopo no hoi, he kumu no ia e malamaia'i ua mau kanawai la e na mea a pau. Ua apono aku au i keia noho oluolu ana, akā, ke hai aku nei au maanei, hoopukaia ke kauoha liki loa, e hooko pololei ia na kanawai e pili ana i ka hoopae malu ana i ka waiwai a rne na hana l<olohe e ae ma ka oihana dute, a ua makaukau keia oihana e kokua ikaika i kona mau iuna i ko lakou iini anā e hoomalu pu i na pono o ka Waihona Aupuni a me ka poe kalepa hoopololei. Ma ka hooponopono ana no na lilo, ua makemake nui na Kuhina o ka Moi, me ke kokua ana mai a oukou, e hooinalu ia ka rula o ka pakiko o ka hoolilo ana, aole o ka lilo. lna i maluma ole ia ia rula, alaila, e ilihune ana ke kanaka waiwai loa* ae poho loa ana ka lahui kuonoono. Aole au i manao he pono ke hoomahuahua i na auhau i keia manawa, no ka mea, ina e kaumaha na auhau, alaila, he mea ia e lohi ai na hana lima a me ka mikiala iwaena o na kanaka. A he mea pono ole loa i ke aupuni ke hoopilikia i na ano mahiai e ikea nei, aka, e kokuaia ma na ano a pau i hiki ai, a e wehe i na mea e keakea ana i ka holo mua o na oihana loaa o ka lehulehu. O ka lilo nui 1 na kanaka i ka oihana mahiai, he mea ia e hoemi ai i na ano auwana a me ka palaualelo. V. No KE KOMO MAI A ME KA HOOUKa'kW. O ka nui o ka waiwai mai na aina e mai i komo mai ma keia Aupuni iloko o ka 1862 a me 1863, ua like ia me $2,173,732 92, a iloko o na makahiki elua mamua, $1,984,858 62, nolaila, ua $188,874 30 ka oi. A o ko kakou waiwai i hooukaia'ku i na aina e, ua oi loa aku, ua $397,043 43 ka oi, a iloko o ka makahiki 1863, ua oi aku ka nui o ko kakou waiwai i hooukaia'ku i na dala he 1,000,000. A he mea hauoli keia, no ka mea, ua loaa keia mahuahua ana o ka waiwai i hooukaia'ku ma na mea i uiu maoli ma keia pae aina, a o ka hoouka hou

ia ana o na waiwai o ua aina e, ke mau oei kona nui e like me na makahiki a pau mai ka makahiki 1849 mai, oia hoi iwaena o ka $200,000 a me ka $300,000 i kela a me keia makahiki. O kn hooukuia ana'ku o ke Ko, ke mnu nei ka hoomahuahua ann. Ma ka makahiki 1363, ua like ka nui o ke Ko i hooiliia'ku i na nina e, me 3,005,603 paona ; ma ka 1863, ua 5,292,058 paona ; a iloko o na mahina mua ewalu o ka 1^64, ua hiki aku i na paona 8,068,498. :JA iloko hoi o ia manawa no, ua hookomoia mai ine ke dute ole i na hao wili ko e like ka nui o kona waiwai me $ 127,182 99, eiwa hapaumi ia o ka waiwai iltfko o na mea hao wili i hookomo dute ole ia malalo o ka Pauku 517 o ke Kanawai Kivila.

; Iloko o ka makahiki i kaahope ae nei, 0 ka nui oka waiwai i hookomoia mai ; he $1,175,493 25, a o ka nui o ka wai- ' wai i hooukaia'ku, he. $ 1,025,852. 84. | Ua aneane he utni hapahaneri o na waiwfci i hookomo irai, i hookuu ia na dute. E manaoia auanei ua kiekie loa keia puu dila dute i hookuu wale ia, ina hoi e i na dute e kauia nei ma na aupiini e ae, aka, i ko'u nianao, ua pomaikai no mamuli o keia hooluolu ana i na dute. Ma Ue\a nae, ke hoike aUu ne\ au, no ka hemahema o ka heluhelu ana 0 ka Pauku 517, oia hoi ka mahele eono, uolaila, ua ulu mai ke kanalua a me ke kuhihewa, a ua palapala pinepine iwaena q keia oihana me ka poe kalepa, i mea e hoomaopop ai ka mea i manaoia e ka poe "KanāP i hooholo ia kanawai. He pono ke hoopau ia mau mea e~kanalua ai, i mea ! e hoopololei a e akaka lea, i na ano o na I kanawai a pau e pili ana i ka oihana | waiwai. ,E hoikeia'na imua o oukou, he papa helu hou i hoomakaukauia o na waiwai i kupono ke hookomoia me ke dute ole, a ke lana nei ko'u manao, e apono ia J na e oukou. īloko o ka makahiki i kaahope ae'nei, ua hoomaka ia ke koi ana e hoohui ka palapala hooiaio o ke Kanikela ma ka palapala hoike waiwai i hookomoia mai mai na aina e mai. Ua kau ia keia rula 1 mea e hoomaopopo ai ka like ole o ke dala gula- me ke dala pepa o Amerika Huipuia, a malaila e kaulike ai no ka poe kalepa i lawe mai i ko lakou waiwai mai Amerika mai. O ka palapala hoolaha i hoopukaia i ka la 18 o Aperila, 1863, ua oluolu kona ano a ua like ke kau ana; ina manawa a pau i koiia'i e hoihoi i na dute, ua hooko koke ia no. Aka, ke manao nei au, e pono ke hoakea ia keia rula, a e koi i ka palapala hooiaio e hui pu ia me na papa hoike a pau o ka waiwai i hookomoia ma ka Hale Dute, a e hoakaka ia ma ia palapala hooiaio, no ke kumukuai o ia waiwai ma ka aina e. Ua maopopo ioa ma keia Keena, ua kakauia na waiwai ma ka'papa helu ma ke kumukuai haahaa loa, malaio hoi o ke kumukuai oiaio e loaa'i ma kahi i laweia mai ai. A malaila, ua poho keia Aupuni ma ke dute, a ua poino no hoi ke kanaka kalepa hoopololei, nana i uku i ke dute kupono inaluna o ka waiwai hookahi no ke ano me ko kekahi i uku mai ka hapa wale no ona dute oiaio. Aole nae i ike pinepine ia na ano epa e like me ia, aka, he naauao kakou i ko'u manao, ke papa loa ia, a e kapae ia ka mea e konoia ai kela hana, ke hiki. E hoomakaukauia ana a e waihoia'na imua o oukou he Bila Kanawai i mea e pono ai ka Waihona Aupuni, a e hoomaiu ai ke kalepa ana me na aina e;* a me kekahi Bila Kanawai hoi e malu ai na hoailona kalepa.

No ka hoomahuahua ana o ka mahi ko, a no ka lilio, aneane hoi e nefe i ke dala i kekahi manawa, nolaila, ua hoomanao ia kekahi poe mahi kō a me ka mahiai, he pono no i ka oihana waiwai ke hoolilo aku i kela manawa keia manawa i ke dala, me ka hoopilikia ole nae i ke aupuni, me na palapala hoopaa kupono no hoi, i mea e pau ai oa pilikia ku i ka wa no ka nele i ke dala iwaena o ka

lehulehu. Ke makemnke nei au e kokua nui i ka oihana muhiai, aka, ke hoike aku nei au i ko'u mnnao. ina i hanaia e iike me ka mea i hoikeia maluna, alailo, he pono ole ioa, a e ko ole ana hoi ka mea i makemake ia. Aole no lie waiwai nui ko keia Aupuni e hoaie mai ai i na mea a pau e noi ana i ke daln a e waiho mai ana i ka palapala hoopaa; aole hoi he pono ke hnawi aku na kekahi luna o ke aupuni e wae ia ae kohoia ka mea pono e haawi aku ai ia lakou ke dala. Eia wale no ka pono i ko'u manao, e hana e like me ka mea i hanaia i ka malama o lanuari i hala aku nei, i ka wa hoi i mahuahua ai ke dala ma ka waihona, a i kakaikahi nae mawaeua o ka poe kalepa. Penei ka luina nna ia manawa. I.—Ua hooleia ka lawe ana i na dala i laweia mai e waiho iloko o ka Waihona Aupuni, a malaila, ua hoihoiia ke dala iwaena o ka lehulehu, kahi i nele. 2.—Ua hookaain i na manawa a pau i hiki ai i na Bila Aie oke Aupuni. 3.—Ua hookaa koke ia na dala a pau a ka waihona i aie ai. Oia ka mea e hiki ai. aua maopopo paha i na mea a pau, oia wale no ka mea kupono. Inn paha i hui na mea mahi ko a pau a e kukulu i Baneko no lakou ilio, a me ko lakou poe hope, i mea e kokua ai kekahi i kekahi, i kela a me keia manawa i ikeia'i he pono, a e hooponopono ia ua Baneko nei like me na Bnneko ano like ma Europa, a me Amerika, alaila, e lilo ana ia he mea e pono nui ai ka poe mahi ko me ka mahiai iwaena o kakou. Ub hikh no hoi ke k'okua ikiia e ke aupuni ka Baneko o ia ano, a e waiho malaila i ke kauwahi dala no ka manawa pokole paho. Aole no i makemake ko kakou Moi a me kona poe Kuhina e kuai lilo aku i na ainft Aupuni e koe nei, aka, e aho no e hoolimalimaia me ka makepono no ka poe e hoolimalima niai ana. Aole nae e hiki ke hooliloia keia i rula paa. Ke nonoi aku nei au ia oukou, e noonoo ia keia kumu inanao, penei: O na dala a pau e loaa inai ana no na aina i kuni liloia'ku, e hookaawaleia i mea e kuai ai a loaa mai na Bila Aie Aupuni, a o ka uku panee maluna o ia mau Bi!a Aie, e hoolilo ia i mea e kokua ai i ka lawe ana mai i poe paahana ma ka mahi ai, oia hoi ka mea i nele nui e noho nei. O kela mau Bila Aie, oia no na Bila e waiho ia nei i ka poe nona ia, a e kuaiia'na e ke Aupuni. Ma ia ano e pau ai na hemahenm o ke Aupuni malalo o ka aie hope ana, ma ka hookaa i ka hapa nui o ia aie i kekahi manawa i akaka ia, aole ma ka uku makahiki anu ; a o ka lilo ana o ka aina, e paniia me ka puu dala, e hoomahuahua mau ana, i hiki ke hooliloia i mea e pomaikai ai ka poe uku auhau, ma ka hoolako ana ia lakou i na kanaka hana mai na aina e mai.

Me ka ae o ka Moi, ke hoike aku nei au ia oukou i keia kumu manao, a ina i aponoia e oukou, e hookoeia pela nadala i loaa mai no na aina aupuni ma Niihau, i mea e hookumuia'i i puu dala ku i ka wa, ke manao nei au he mea pono ke hana pela, a e hoopau ka hoolilo ana aku i ka waiwai o na hanauna e hiki mai ana i mea e pomaikai ai ka hanauna e noho nei. A e waiho ana imua o oukou kekahi Kanawai i hoomakaukauia no neia mea, a na oukou ia e.noonoo.

O ko kakou oihana auhau, aole no i pono loa kona holo ana, a i kekahi manawa, ua haule na auhau malalo o ka mea kupono. Ina i pakele kekahi aole i uku i kona auhau, alaila, ua kau hou ia ke kaumaha maluna o ka poe i hookaa pololei i ko lakou. Ua noofioo nui au i ke ano o ko kakou oiharfa auhau, ua palapala pinepine au me na Luna Kakau a me na Luna Ohi, o kela a me keia apana, & nolaila, eia ka mea i maopopo ia'u—o ka poho mau, no ka loaa ole mai o ka auhau lio, ua kokoke iwakulua-kumamalima hapahaneri; ma ka auhau ilio, he kana-

kolu hapahanei-i ; no ka haaiele i kahi i noho ai o na kanaka i ka wa e kakau ana a e ohi ona i na auhau, Ua poho hou ia he umi hapahaneri. Ke makemake nui nei au e noonoo ia keia mea e oukou e like me ka men kupono. Ma ke Aupuni i hooko in, e pono ke paie aku i na nuhau a pau i oi akii i ka mea e lawa ai, a nolaila, e m ilama ku io ia na kanawai o na loaa o ke Aupuni, a e ohi ia me ka haknlia ole na auhau a pau. Na KE AkIJA E HOOLA 1 RA Mol A NUI SX MAKAHIKI. C. DE VARfGNY t Kuhina Waiwai.