Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 44, 29 ʻOkakopa 1864 — KA MOOLELO NO KEPAKAILIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO NO KEPAKAILIULA.

HELU 2. Ia manawa no, hoopuka iki ae la keia i ka ili o ke keiki i paa i ka hipuu ia i ka pola o ke kihei, ia manawa no, e haka pono mai ana no na maka nani iuiu o ua kaikamahine nei, na ia nei hoi ka hoopuka iki, o ko ia'la lele mai la no ia, a umeume laua, a lilo aku la ia ia'la ka ili nani makamae o ke keiki puukani o ua Kepakailiula nei, a i ka ike ana nae o ua kaikamahine nei i ka ili o ke keiki kukulu nani o Hilo-hanakahi, ilaila, no ua kaikamahine nani nei i loaa iho ai i neia mea he aloha. Eia no la hoi ke aloha la ua launa la hoi, ua honi la hoi, e oki ae i ka hookohukohu a ka ui iwini o Kona, oia hoi o Makoleaikahaluu. KA AE ANA O KA MAKUAHINE Mahope iho o ka pau ana o na olelo mua a lakou nei, olu iho la ka makuahine, ko ia nei mea nae i olu ai he pika wai ko lalo ea, no ka ui launa ole no o Kiihele, a ae ka makuahine, a me ia nei, alaila, i mai la o Kahaluu, ea, a hea oe hiki mai me ko keiki, wahi a Kiihele, apopo a ahiahi. Alaila, i mai la kela, ina pela, he keu oe o ke kanaka mama nui wale ma keia aupuni ma Hawaii, kohu manu oe, ke hiki no i Hilo i keia ahiahi, a puka no i o, apopo no hele mai, me he manu la kou ano. Nolaila, o keia wa a lakou nei e olelo nei, oia ka hora ekolu o ka auinala o ke ahiahi.

Ma keia moolelo i kakau lima ia e kekahi kanaka kaulana i ka wa i ku mai ai o na Misionari ma Hawaii nei, a ma ia hope mai oia hoi A.D. 1834 o ka Haku. Kakau ia keia moolelo alii kaulana, a he keu ke kanaka mama nui wale a kakou e nana mai ai. Pela i kakau ia e Davida Malo, ma Lahaina-lalo, ma ka hale i kapaia o Mauliola. Nolaila ea, ia wa a laua e olelo pu ana me Kahaluu, a ma ia hope iho i aku la keia i ua wahine nei, heaha ka pili a kaua ke hiki mai au ia nei i ke ahihi o ka la apopo, i mai la keia i ka hua o ka olu o ka hai keiki, ka, O kuu kino nei no ka uku ke eo io au ia oe, e like me kau e olelo mai nei. A ina hoi i ole, a eo hoi oe ia'u, alaila, o ko kino no hoi ka uku, aka, ina hoi i hiki ole mai oe i ke ahihi o ka la apopo, alaila, o ka Poalima, oia no ko makou wa e holo ai i Maui maluna o na waa me na aialo elua mano me na kaau kanaka keu eono, me na 'Lii hoi a pau, Alaila, i aku la o Kiihele i ua wahine 'la, ae, ke noi aku nei au ia oe, e ae mai oe e kapu i ke ahi a ma keia wahi, a o keia hale, oia wale no ka hale e a ai o ke ahi, i pololei mai no makou, a hiki ianei, pela ko'u manao ia oe, o ka ae mai la no.

ia o ua wahine nei. MOKUNA IV. NO KA HOI ANA O KIIHELE I HILO. A hoopau ae la laua i keia mau olelo, ku ae la no ia o Kiihele a hoi aku la i Hilo, ma ka mauna ka hoi ana, a hiki i ka napoo ana o ka la, hiki keia ma uka o Kaunuamoa i Hilo, mai Kona mai, he keu ka mama. I ko ia nei hiki ana ilaila e noho mai ana no ke kaikuaana o Kiinoho, e kali ana no i ko ianei hoi aku a puka keia. Ninau koke mai la no kela, ea, ua loaa ka wahine a ka kaua keiki, ae mai la o Kiihele, ae, ua loaa, no Kona, o ke kaikamahine a Kahaluu, a me Keolonahihi oia hoi o Makolea. Alaila, wehewehe aku la no hoi keia i na olelo a laua i olelo ai me ka makuahine o Makolea, e like me ka olelo ma ka Mokuna III o keia Moolelo. Eia nae, o ua kaikamahine la, ea, he keu a ka ui me ka nani, ua like a like laua me ka kaua keiki nei, na nani na ui, na ano a pau o ke kino. Eia nae ka hewa, ua lilo i ke 'Lii koa o Maui ia Kaikipaananea. Aka hoi i hapa mali ana no hoi ka'u, ae mai nei kela, nolaila apopo no kakou hele, pela no au i hai aku nei i ua wahine la. Alaila pane mai la kona kaikuaana, ka, he keu oe o ka mama, me he akua la oe, a me he manu la, me he mea la ma Puna ae nei no oe la a hoi mai la, alaila, i aku la keia, ae, aia a mama kakou i ka la apopo la, alaila, wahine ke keiki a kaua aka hoi, i lohi kakou, alaila, e nele ana ka kaua keiki i ka wahine, ma keia olelo a Kiihele, ae koke mai la no o Kiinoho, moe lakou a kakahiaka o ka Poalima, o ko lakou nei holo aku la no ia.

KA HELE ANA O KEPAKAILIULA E HUI ME KA WAHINE ME MAKOLEA. A hiki mai ka la, wehe mai la na kukuna o ka malamalama i ka honua, ala ae la lakou nei paina, a pau ka paina ana, hoomakaukau lakou e hele aku, ma ke kuahiwi keia hele ana, a hiki aku lakou nei ma kekahi mala maia a Kamohoalii, kekahi 'Lii kaulana o Hawaii nei, ma uka o Kaumalumalu keia mala, a ono loa o Kepakailiula i ka pala mai o ka maia, nonoi aku la oia i kona mau makua, e! e laua nei, kela kuu ono i ka maia, i mai la na makua, ka, mai ono mai oe ia mea. Malia no he kiai no ko keia maia, papau kakou i ka make, aole o maua, ua loihi ko maua noho ana i ke ao nei, o oe ka hoi e ke keiki. A pau keia koi ana a ua Kepakailiula nei i na makua hiki hou lakou nei iwaena konu o k amala, o ka hora eha paha ia o ke ahiahi, ma ka noonoo ana a ka mea nana i kakau keia moolelo, ilaila, ono hou no ua 'Lii nei i ka maia, nonoi hou no i na makua. E, kela maoli kuu ono i ka maia i ka hele a palaku, e ae mai olua, o ka na makuakane olelo mau noia ia ia nei e like me mamua, a paakiki loa no ua keiki kupanaha nei, hele no na makua, oia nei aku no mahope, a hiki lakou nei iwaho o ka mala maia, oia ka palena mai, ono hou no ua Kepakailiula nei, o ka na makua hnna no ka hoole, iwaena o keia hoole ana a na makua, i aku keia, ae, aole au e hoolohe i ka olua, ina au e kii i ka maia, a i loaa au i ke kiai, a ina he make mai kana, alaila, he make aku no hoi ka'u, pela no oia i paakiki, a lilo ko na makua manao i mea ole. A kii no keia i ka maia, eha ahui nui i pau pono iaia nei i ka ai ia, aole nae keia i poino, e like me ka olelo

a na makuakane o ua Kepakailiula nei. A pau ka ai ana ana i ka maia, o ko lakou nei iho aku la no ia, a hiki ma Kepalaalaea e pili ana me Kahaluu, auau no ua keiki nei, a pau, o ko lakou nei hele aku la no ia, a hiki mawaho o ka pa o ua hale nei ea mai ana o ke ahi, hoonoho ia o Kiinoho mawaho ia po, a ao, e like me kona ano mau, o ka noho, pela no oia i hoomanawanui iho ai i ka ua, a me ka niakani i ua po nei a ao, a awakea o ka poalima ae, he keu keia kanaka. Ia manawa, olelo aku o Kiihele ia Kepakailiula me ka i aku, ea, e ku oe ma keia wahi. E komo ae hoi au iloko a ina ua pono, alaila, e kii mai no au ia oe, alaila, ae aku la o Kepakailiula, ae, heaha la hoi ka hewa, o komo, a ina oe komo iloko ea, ulaila, eia kou hoa hele, o keia laau, e kiola mua ae ia mea iloko, mamua o kou komo nna aku, oiai, aole ia olua ka mana nui e waiho ai au, aole hoi i ka makuahine o kuu wahine, aka, eia iaia nei ka'u wahine. O keia laau, oia no o Kaili, no ka ka mea, he Akua ia mamua aku o Liloa ma, me he mea la mai o loa mai no keia akua o Kaili, ma keia mau olelo a ke keiki, malaila no i hana aku ai kona makuakane, a ua ae mai no ke Akua, a ua kii ia mai o Kepakailiula, e like me ka olelo a ke 'Lii wahine nani lua ole oia manawa. MOKUNA V.

KE KOMO ANA O KEPAKAILIULA, E HUI ME KA WAHINE. Eia hoi ka mea kupanaha, ia Kepakailiula e ku ana mawaho o ka pa, ia wa, hoio aku la kona makuahonowai wahine, oia hoi o Kahaluu, ia wa a ua makuahonowai nei i alawa aku ai, ike aku la keia i ka nani o Kepakaiiiula la me he ahi la e a-a mai ana mawaho o ka pa, ka ula okooko. Ia manawa koke no hoi, haule iho la oia ilaio a maule aneane e make. Aka, na Kiihele no i lapaau iaia a pohala ae la. Alaila, ninau mai la o Kiihele, heaha iho nei keia au, a mai make oe 1 I aku Ia ka wahine o Kahaluu, heaha mai ka horj|he mea a-a i iike pu me he ahi Ja, mawaho no la o ka pa kahi i a mai nei, nolaila, ua ilihia loa au i ka makau, alaila, i aku la o Kiihele, aole ia he mea e au i ike aku la, o ko hunona no, oia hoi kau keiki a'u i kii aku uel. £ like ine ka'u i hai aku ai ia oe. Ma keia wahi, e waiho kaamola ae kakouno Kahaluu, ameKiihele, no kalaua mau olelo, a e olelo hoi kakou no ke komo ana o ka pua nani iwini kina ole o l Hilo-hanakahi iloko e hui ai me kana 'wahine nani lua ole o ka ia o Kona i hele a ula weo i ka pali e Kalokini. Alaila, l hoomaka mai la o Kepakailiula e komo ■ maioko nei o ka pa, ia manawa, ua hoonoho ia ka hale alii a ke kaikamahine wahine hoi aia nei, eono kauwa tfahine

haawi ia he mau lama kukui, a malamalama ka hale mai o a o. A halii ia mai !a ka halii eleeie o na manu, a ine na Ahu-ula eiua mano, me na kahili he umi. Eia ka mea maikai loa, iaia nei eku kohana aku ana me ka nani iua ole ma ka puka, ia wa koke iho la no, paa ka paia o ka hale i ua kapa Ahu-uln, a me kaupoku, ewalu lau kapa Ahu-ula i hoailona ia mai e ke kahuna, o Haliikolomea kona inoa. Me ka ihu oka puaa, ka malo oloa, ka ia ula, ka moa-kea, moa ula hiwa, a me Ua puaa hiwa paa, me ia mau mea a pau i uhau mai ai ke kahuna, a ua ike ia e ua kahuna la, he 'Lii koa loa o Kepakailiula, aole nana iho kona koa, na kekahi mea e loa mai. Pela ke kahuna i ike ai ma kana hoailona ana ia Kepakailiulai a ua hooko ia no e like me ka ike a ke kahuna, pela no oia i lilo ai he 'Lii koa loa.

I ka wa a ke kahuna e hana ana pela, eia no oia iluna o ka paepae o ka puka i ku ai, me ka weiiweli o ka poe e noho mai ana maloko, ia manawa, ike aku la keia i ka wahine e noho mai ana me ka haka pono mai o na maka i ko ia nei alo, ike aku ia keia i ka hana a ke kahuna i hana mai ai, a me ka wahine hoi e noho hoolai mai ana maloko o kahi kapu. liaiia, kau aku la oia i keia mau hua mele maialo iho, penei no ia. Kau iluna ka wai a ka naulu, i Alohi uia i ka pali o Koholalele, | Lehulehu i ka luna o Koaekea, [kai, | Paa pono inai Kona i ke ehu a ke ! Kipu lua i ke one o Kaiake akua e, He akua ka hoa he ike ole mai e, Auwe, ka inea aloha oi aia e. A pau keia mau hua mele a ua Kepakailiula nei. Kahea mai la ke kahuna, e Kaiani e, komo mai maloko nei, ua inaikai ka hale, ia manawa ae aku la keia, a o ko ianei komo aku la noia, a noho iho la ma ke alo ponoi o kahi a ke kahuna e noho mai ana, ia wa, kahea mai la ka wahine ma ke oli ana penei na hua, meie. Kehakeha ka iani kiekie iiuna, Kuukuu ole iho i ka piko o ka honua, Puai mai ana ka leo o kuu aloha, Ka puolo wailehua a ka manu e, Me he manu la kuu kane iani, Ka ena, eena i ka ualo a ka leo e, He leo aloha, e hea aku ana ia oe, Hoi mai kaua, eia ka poli la kahi maha[na —e—a, he aloha no—e. Alohe o Kepakailiuia i keia leo mele a Makolea i Kahaluu. Kana mea piha kulina ai i neia mea he iini, e ake no ke aho o ka launa no, pela ka manao o ua 'Lii nei, noiaila, ma keia hea ana mai a kana wahine, o ko ianei ku ae la noia iluna a lele aku la o ka pae kapu o ua kaikamahine nei, ia manawa, he auineume ka hana, inaluna, malaio, i o, a ia nei e nonoke ana i na kuahiwi a ewalu, ma ia wa a laua e nonoke mai ana maloko, ku ae la ke kahuna a hoi aku la i kona wahi. A ma ia hope iho, hoihoiia na wahine kauwa eono, o hoomakaukau ia ka wa e moe ai lakou, hele mua aku la o Ka/ialuu maloko o kekahi hale uuku, e uhola ai i na moena, no kana tr.au keiki, no ka mea, ua kokoke moi ka wa e komo malihini ai o losepa maloko o Aigupika, e makaikai ai i ka nani oka aina i hoopulu ia i ka hau oka lani, n makaukau ka hale i ka inoena, a me na aahu niao i hooluu ia i na mea ala o Hawaii nei, e like me ke ano inau o ka wa kahiko. Alaila kii mai la oia i na milimili ana a hoihoi aku la maloko o ka hale. A o Kahaluu no hoi, a me Kiihele, hoI ao pokole ae la'laua ia wa, a ma ia hope i nakii'i ko laua puuwai i ke ao a ka naulu laua, a hoohialaai iho la laua i na wai hooluu lipolipo o ko laua mau manao aloha. A o Kiinoho, ke noho la no ia mawaho o ka hale o Makole, hookahi wale no ana hana o ka hoomanaw&nui i ke ami, a n\e ke koekoe o ka po.

Eia hoi ka olelo no ko Kiihele ano, he kanaka ui kina ole ia, he palahalaha loihi kona kino, he lauoho uliuli ka munui kona poo, a he maikai kona mau maka, na ia maikai no i kono aku i ka puuwai o Kahaluu, e kikoo mai ia Kiihele, a ike iho la oia i ke aali kumakani o Hi-lo-hanakahi, nana i hoao iho kaipukai ono a Keolonahihi ko Kona 'Lii nui ia, ko Makoleaikahaluu makuakane, pela ka mea ia ma keia moolelo kaulana.

Ma keia wahi hoi, e haaleie ae kakou no Kiihele, a me Kahaluu, a e olelo hoi kakou no Kepakailiula, a me Makoleaikahaluu, ia laua i hiki aku ai ma ua wahi i hea nei, o ka manawa iho Ia noia i hoomakaukau ia v i ka mea make a ke keiki 'Lii, Kepakailiula, a loaa aku la i ka piko wai olu o Makolea, ilaiia i wehe ia ai ke pani pohaku o ka hale ahu waiwai

o Keolonahihi, a ku newanewa i ka nani 0 ka polohe a ke keiki pani wai o Wailuku, ilaila i loaa iho ai o Makolea i ka ukana koikoi o neia mea he aloha, a loaa «nua iaia nei ka aina, he hope aku o Kailipaananea, ai palamaunu na Kepakailiula. MOKUNA VI. Ka holo ana o Makolea e hoao me Kaikipaananea. 1 Ma ia ao ana ae oka Poalima ua la nei, oia ka la i hoomakaukau ia ai no ka holo ana o Makolea e hoao me Kaikipaananea ke'Lii o Maui, ka mea a kona makuakane i hoohiki paa loa ai a mare kana kaikamahine ia Kaikipaananea, eia ka, ua hele ka pili o ke aloha olu o kana 'Lii, i ke keiki 'Lii kina ole o Hilo Waiakea. Eia nae ka mea kupanahn. ia ao ana ne hoi, hookahi no a Inkou nei hana o ka ti moe, a hiki i ke awakea, o ka hom eiwa paha ia, ia wa, hoouna ia mai na kanaka elua e kii mai i na 'Lii, no ka mea, ua makaukau na waa, a me na 'Lii a pau no ka holo aku. Aka, i kali ia no laua, nolaila, hiki mai la na kanaka eiua, i ea mai auanei ka hana, e moe aku ana lakou nei, a eha, he keu aku, i nn kanaka i hiki mai ai, a ike aku la ia lakou la i ka moe mai, alaila, i aku la kekahi i kekahi, ka kela hoi ka ui o keia mau kanaka, aka, oke keiki nae ka mea i oi aku ka ui mamua ae o ke kanaka loihi. Nolaila, hoala aku la laua nei, e! ala nui ae, lohe o Kepakailinla, oiai, aole no oin i hiamoe iki, a nla ae la lakou a pau ia wn, maule iho la na elele n ke 'Lii Keolonahihi i hoouna mai ai, no ka laua ike ana i ka nani o Kepaka, apane aku la na elele, e! e na 'Lii, ua lai iho la no oukou, ua pono, i kane aha hoi ia o Maui e holo aku ai, o ke knne iho la no | ia, hoao ae no a noho iho no kakou i Hawaii nei pela aku la laua nei. A pau ae la keia, hoi aku la ua mau elele nei, a hai aku la i ka laua mea i ike ai no na 'Lii wahine, me na kane ui nani lua ole i ike ia ma keia wahi, ia | manawa, ua hoa ia ka inaina o ke 'Lii kane, KeolqjQahihi kane a Kahalun. makunkane o Makolea, ia wa, ua haalulu ke 'Lii, a ua ano e kona mau maka, a ua makau pu me kona poe 'Lii a pau. Akn, o ko nn 'Lii manao nui loa ia o ka ike i na 'Lii malihini, aole nae pela ko Kolonahihi manao, nolaila, hoouna hou mai la noia elua elele, a ua hele aku no kein mau elele, n hai maikai aku i ke kauoha a ke 'Lii, Kolonahihi, aole nae he maliu ia mai, ia wa no, piha mai la i na kanaka, a puni ka hnle, e makaikai ana i ka nani o Kepakailiula, a me Kiihele, n me Makolea, aka/ii no a ike lakou i ko /akou 'Lii. - Ia manawa, hoi aku la na elele i o Keolonahihi fa, ninau mai la oia me ka /eo huhu, ea, auhea nn 'Lii, wahi hoi n na elele, aia no ke hiolani la, ae, kii hoi olua, a ua hoofco ia kn ke 'Lii kena, a kii ia aku la ua mau 'Lii wahine nei e keia mau elele a hiki ana. Hai mai la nae ke 'Lii, Kolonahihi, ae e kii olua, a i hiki ole mai ia olua, alaila, e kalua ola ia olua i ka imu, a ia /aua nei i haalele nku ai e a ana ka iwu 0 laua nei. Eia no keia kanaka, ae, i na kii olua 1 kuu wahine, a me kuu kaikamahine a i hiki ole mai, ua nana ole no hoi laua ia'u, a u« nana aku la hoi i kn laua mea hou, nolaila, eia kuu kauoha, a i hiki ole mai laua i keia kauoha a'u, alaila, e ike no laua i ka hope o ka iaua hana, e make ana luua ia'u, uo ka mea, o ka wahine, aohe manao mai ia'u i ke kane, pela no hoi ke kaikamahine, aole he mnnao mai e he makua. A kii aku la neia mau elele, a hiki ,ana i ke alo o KepakaiUula, haiakala laua ika manao oke 'Lii, Keolonahihi, aole laua i hookoe i kekahi mea, e like no hoi me ka ikaika o ka ke 'Lii olelo ana, pela no hoi ko iaua ikaika ma ka hai ana'ku i keia olelo ia lakou a pau eha, a me ka aha kannka a pau e ku poai mai ana a puni lakou, oia poe kekahi j i lohe ia olelo, a me ke kauoh» a ke 'Lii. I iAolt i pau.)