Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 32, 6 August 1864 — Page 4

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

PEHEA KEIA, E J. W. H. KAUWAHI ?

 

            E ke Kuokoa :

            No ka mea, ma kou Helu 31 o ka pule i i hala iho nei, ua hoakaka mai oe i na olelo e pili ana ia ʻ u a me ko ʻ u mau hoa, no ko makou hoole ana i ka hoololi i koiia imua o ka Aha Elele Kumukanawai, e pili ana i ka Pauku 3, o ke Kumukanawai hou, a ma ia hoakaka ana au, ua pakui hou iho oe me ka kapa mai ia ʻ u a me ko ʻ u mau hoa hoole hoololi, he poe oi aku o ke ino, a me ke kumakaia i na pono o ka lehulehu Hawaii, maka hoolaha nupepa ana, a me ke kamailio ana.

            A no ka pili nui o keia mau olelo ia ʻ u ka Elele o Lahaina, a me kou pakui pu ana i kekahi olelo i hooholoia e lakou, i me e hoike aku ai i ka lehulehu, a me ko Lahaina, i ka pono ole o ka hana a ko lakou Elele ; nolaila, e pono paha ia oe e lawe i keia olelo pane, i ike pu ia kau olelo a me ka ʻ u olelo pu hoi, no na kumu o ko ʻ u hoole ana i ka hoololi i noiia mai, e pakui ma ua pauku la.  Aka, mamua iki o ko ʻ u hoole ana, ke hai mua aku nei au, aole loa wau e mihi aku imua o ka lahuikanaka, i ko ʻ u hoole ana i kela hololi ; aole no hoi au e manao iki ana ia hana ana, ua ku e ia i ka Olelo Hooholo a ko Lahaina, i hoopukaia e oe ma kela apana olelo e pili ana ia ʻ u a me ko ʻ u mau hoa hoole hololi.

           Eia nae ka ʻ u ninau mua :  No ke aha la i ko ole ai ua Pauku hoololi la ?  A no ke aha hoi i holo ole ai me kona hoololi nani a hemolele ?  No ka mea, ua lilo hoi ka hapanui o na Elele ma ka aoao apono i kela Pauku a me kona hoololi ? Aka, ke pane aku nei au ia oe, aole ma ko makou hoole ana ka make ana o kela pauku, aka, ma ka hoole ana o ka hapanui o na mana iloko o kela Aha ; oia hoi, ua hoole na ʻ Lii, a ua hoole pu ka Moi : a nolaila, ina ua oi loa aku ko makou ino a me ko makou kumakaia ana i ka pono o ka lehulehu ; alaila, o makou pu me na ʻ Lii a me ka Moi ka i komo maloko olaila ; a ua lilo pu makou i poe ino loa, a ina e kapaia makou na Elele hoole hoololi he poe naaupo, o ka Moi kekahi, a me na ʻ Lii ; a, aole loa e hiki ia ʻ u ke ae aku ua oi io aku ko makou ino, kumakaia a me ka naaupo, e ka Moi a me na ʻ Lii, mamua o ka naaupo o kekahi o na Elele i apono i ka hoololi ana o ia Pauku :  a ua oi ole aku hoi ke ino a me ke kumakaia o ka Moi a me makou no ko makou hoole like ana.

           No kou hoopili pu ana i ka Olelo Hooholo a ʻ u i hoopuka ʻ i i ko Lahaina, me kou manao paha, ua ku e au ia Olelo Hooholo, nolaila, a pono no au e hoakaka maoli aku ia oe, i ke ano oiaio, a me ka manao maoli o ko Lahaina i pili i keia Pauku, mamuli o a Olelo Hooholo la :

  " Hooholoia.  E koho no kakou i mau Elele e like no me ka hoolaha ana, a i mea, a mau mea makaukau e hiki ai ke kokua i ka loaa ana o ia mau pono hou, me ka hoololi ole aku i na pono mamua i loaa ia kakou malalo o ke Kumukanawai a me na Kanawai o keia manawa e noho nei. "

           I ka hoomaopopo ana o ka Elele o Lahaina i ka manao o keia Olelo Hoholo, a me ka nana i ko lakou pono iloko o ka Pauku 3 o ke Kumukanawai hou, ua maopopo i ka manao o ka Elele o Lahaina, o ka apono ana i ka Pauku 3 i waihoia mai,  oia ka mea i manaoia e ko lakou Elele, ua loaa ka pono hou ia lakou, ke hoole aku i ka pakui ana i ka hoololi, e like me ka makemake o ka hapanui o na Elele i hooholo ai.

           No ka mea, ma keia Pauku hou a ʻ u a me ko ʻ u mau hoa i kupaa ʻ i ma ka hoole i ka hoololi ana, ua haawi aku makou i ka mana i ko Lahaina a me ka Lahui a pau e noho maluna o na waha e kamailio ana, a maluna hoi o ka poe e hoolaha nupepa ana ; aka, ma ka aoao hoololi i kela Pauku, ua hoole loa lakou, aole loa he mana iki o na makaainana, aole hoi o lakou makemake e haawi i ka mana i na makaainana e hooponopono a e kau i na Kanawai i kela manawa keia manawa a lakou e manao ai he pono, ke hiki i ka manawa a na makaainana e ike ai ua ku e loa i ko lakou pono a me ka ono o ke Aupuni, na olelo waha a me na olelo i hoolahaia ma ka nupepa.

           No ka ike ana o ka Elele o Lahaina,  aole ia pono i loaa mua ia lakou malalo o ke Kumukanawai, nolaila i hoole ai ka Elele o Lahaina a me kona mau hoa i ka hoololi i pakui ia mai. A no ka ike maopopo ana no hoi o ua mau Elele la, oia Pauku a me kona hololi, (ina e hooholoia,) alaila, ua like no ia me ka Pauku 3, o ke Kumukanawai kahiko, a aole hoi he wahi pono i loaa mua malaila, (koe na pono i haiia ma ka hapa mua e like me ke Kumukanawai hou,)  nolaila ka hoole ana la.  I mea e maopopo ai i ka lehulehu ke kumu hoole a me ka oiaio o na mea i hanaia, nolaila, e pono e hoolaha aku ka Pauku o ke Kumukanawai hou, penei :

           " Pauku 3.  E hiki no i na kanaka a pau ke olelo, a ke palapala, a ke hoolaha wale aku paha i ko lakou manao no na mea a pau, a na ke Kanawai wale no lakou e hooponopono.

           O keia ka Pauku o ke Kumukanawai, a ma keia Pauku, ua apono aku au a me koʻu mau hoa me ka pakui ole mai i hoololi, a ua maopopo no hoi ia makou aole i papaia na kanaka, aole hoi i hooneleia ko lakou mau pono ma ka olelo ana, palapala ana, a pai palapala ana, aole lakou e auhauia, no ia mau mea, aole hoi e papaia.  Aka, ina hana lakou a hooulu i na olelo wahahee,  hoolaha wahahee, a hoala paha i na olelo kipi, i kupono ole i ka pono o ka lehulehu, a me na mea ino loa, e honaakiuuki ai i na kanaka e ku e i ko lakou Moi, a i ke Aupuni, me ke kumu pono ole, oia ka makou i haawi ai i ka mana i na makaainana e papa a e hanai Kanawai e hoopololei ai i ka olelo a me ke pai palapala.  No ka mea, aole loa o makou manao e hoi aku i ka manao kekahi poe, a o ka poe paha a pau maluna o ka mana kau Kanawai o na makaainana.  Ua makemake makou i na hana a pau i hanaia e na kana e noho malalo ke kiai ana o ka mana kau Kanawai a na Makaainana, nolaila ko makou hoole loa i ka ae aku i ka hoololi i pakui ia mai mahope.  A mamuli o koʻu ano he Elele no Lahaina, aole au i ae aku e hoonele i kamana kau kanawai o na makaainana o Lahaina, maluna o ka olelo a me ke pai palapala, ka mana hoi i loaa ole ia lakou i keia mau makahiki he umikumamalua i hala aku nei.

            Aka, ma na mea i hoopukaia mai e ka poe kokua hoololi a hoole hoi i ka mana kau Kanawai o na makaainana, ua oleloia mamuli paha, no ka huhu a me ka opoino paha o na lala o ke Aupuni, e like me ko Farani, alaila, ina e aeia keia Pauku o ke Kumukanawai hou, me ka hoololi ole ia, e hoopilikia loa ia auanei ke pai palapala ana.

            I koʻu manao, ina e olelo oiaio na kanaka a pau, a ina e hoolaha na nupepa i na mea oiaio a pololei, aole loa oʻu manao ike e hiki i na makaainana ma ko lakou mana kau Kanawai e hoopilikia aku, a e keakea aku i ka pono o ka olelo a me ke pai palapala.

            O ka mana kau Kanawai o ka Lahuikanaka, oia ka mana i oi loa mamua o na mea a pau, oi hoi ke ola a me ka maluhia o ka lehulehu, aole hoi e manaoia i kekahi manawae hilinai ana a e hio ana ia mana mamuli o kekahi aoao wale no, aole mamuli o na hana a me na manao o ka Moi a me na lala o ke Aupuni, aole no hoi mamuli o kekahi kanaka hookahi a o ka lahui paha a pau.  Aka, ua kuokoa loa ka mana kau Kanawai, aole loa e hiki ke hanaia kekahi hana me ke kuleana ole oia mana e kiai a e hoomalu ia mau mea a pau.

            Nolaila, o ka hoololi i pakuiia mai, ua maopopo i ko makou manao, ua hookiekie loa ia ka olelo a me ke pai palapala maluna o ka mana kau Kanawai o na makaainana, a ua hoole loa ia ka mana kau Kanawai o na makaainana,  aole e hoomalu aku ia lakou, nolaila, aole makou i ae i ua hoololi la,  penei kela hoololi :

            " Aole loa e kaluia kekahi Kanawai e hoopilikia ana a e keakea ana i ka olelo a me ke pai palapala."

            Ma keia mea, e maopopo ia oe, o ka hoole ana o keia hoololi i ka mana kau Kanawai o na makaainana o Lahaina a me na wahi apau, oia ko makou hoole, no ka mea, aole ae iki aku keia hoololi i ka mana kau Kanawai o na makaainana e hana no, a e hoomalu no, ke loaa ke kumu pono ; aka, ua hoole loa ia na makaainana, aina no e olelo a pai palapala, a hoonaunaele paha, alaila, o ka hope maikai auanei ka haunaele, a o ka hoomalu pono anei ka hookahe koko, me ka makemake ole o na makaainana ia mea ino ?

            A ina paha e lilo ana ka makou hoole ana i kela hoololi i mea e hilahila ai a e kau ai na kiko eleele maluna o makou, a me ka makou mau mamo, no ke makou hilinai mau ana, a me ka hiipoi ana i ka hemolele o ka mana kau Kanawai o na makaainana ma keia mea, alaila, ke waiho pu aku nei me keia i ko makou mau kumu i hoole ai, i mea nana e hoomaemae aku i ua mau kiko la, a i mea e ike ai ka lehulehu, ua hoole makou malalo o na kumu i aponoia e ko makou Lunaikehala iho, me ka hio ole mamuli o ko hai kauo wale ana no kona pomaikai iho.

            Ua hoike maopopoia ia makou ma na moolelo i hanaia iloko o keia Aupuni no ka manawa i hala, ua ike makou, he kumu pono no ko makou hoole loa ana.

            Aka, ma ka la 28 iho nei, ua hoopukaia mai kekahi Pauku hou, a no ko makou ike ana, ua ano e ae ia i ko ka Pauku mua a me ka hoololi a makou i hoole ai, a ua loaa he wahi pono e like me ko makou kumu hilinai, nolaila, ua apono aku au a me koʻu mau hoa i ua Pauku hou la, i pani hakahaka no kela Pauku, a ua apono hoi na Mana Ekolu iloko o keia Aha ; aka, ina no i hoikeia mai e like me ka Pauku a me ka hoololi a makou i hoole muaʻi, aole loa no makou e ae iki aku ia Pauku.

            Me keia mau kumu, ke waiho haahaa aku nei au i kaʻu olelo pane, e like me ka ninau, penei : "Pehea keia e J. W. H. Kauwahi ?"

            Me ka mahalo,

            J. W. H. Kauwahi.

  Honolulu, Augate 1, 1864.

 

            Olelo pane aku ia Wahine.

 

            E ka Nupepa Kuokoa e ; Aloha oe : Ua makemake au e hoike aku oe ma ke akea ia Wahine o Kahala, i na owili bauda a ke keiki o Hawaii, e pau ai na opala ana i hoiliili ai ma ke kahua heihei o kona la haaheo ma ka Helu 26 o ka la 25 o Iune.  Aia malaila au i ike ai i na wahi anoano malili a na wahi kanaka hoe hewa o Kahuwa, i haukeke na lehelehe i ke anu o ka hau o Maunakea, ke kuululu la i ka pali o Kalalau, me ko laua manao iho paha.  aohe ahi nana e hoopau aku ia opala.

            Nolaila, auhea oukou e na hoa ame na makamaka, mai na kai ewalu ame na makani eha o ka aina e pae nei, aloha oukou.  No koʻu manao he poe oukou i aoia i ka noiau o ka ike ame ka naauao, nolaila, e nana mai oukou i ka Wahine mau olelo lalau, wahi ana, "Kuhi au he kanaka la ia ua aoia ?"  Pela kona manao kuhihewa, aka, ma koʻu nana ana i kaʻu mau olelo mua, ua maopopo e no i k lehulehu, he mea no au i aoia, penei e maopopo ai :  Hiki anei i ka mea i ao ole ia e kakau palapala, a e kalai manao iloko o ko kakou Kilohana ?  Aole e hiki.  No ke aha hoi ? Hai mai hoi oe e Wahine i kau haina ; no ke ao ia no, aole pela koʻu manao, no ke ao ole ia.  Pehea la o ka Aihue o Iole, hiki anei ia ia e kakau palapala, a e kalakalai manao iloko o ka Hiwahiwa Kaulana o Hawaii nei, me ke ao ole ia ?  Aole e hiki, no ka mea, aole ia i ao ia e like me Kaopuahikiahiahi nei, o ka mua ia o ko olua lalau.

            Eia hou keia,  "He kumuao ka oia no kana mau haumana ma aa hana pono ole a pau."  Pela kana pane ana ia Aiwohi, aole hoi ia S. A. K., ka mea nana i peku aku ma kona kua, ke nanai la i ka pali o Kalalau i ke-e ?  O Aiwohi, he kumuao io no oia no Ainakea, ua noho kumu oia i ka M. H. 1852 a hiki i keia la, aole i loheia ka pono ole o kana hana ana ma ia oihana, ina paha e hana ia pela, ina ua puehu kahiko loa, oia ka lua o ko laua lalau.

            Ke ha-u mai nei ka waha o ua mau hoa kalai manao nei oʻu, me he hoki la e ku ana ma ka puu panoa, e ha-u ana i ka makani, no ka nele i kahi mea paina ole,  "Ua kokua o Aiwohi i ka hula a me ke oli."  No koʻu hoike e ana aku i oʻu mau makamaka mai ka ua Kanilehua a ka welona a ka la i Lehua, aole o Aiwohi i kokua iki i ka hula a me ke oli, nolaila, he mea makehewa iaʻu ke kamailio hou no ia mea.

            Eia no, he umi ka laua hoike, a puehu aku ke kumamakahi a ka ole loa, e olelo ana,  "Ua kokua ole o Aiwohi i ka hula a me ke oli."  Ke makemake nei nae au e hele ae koʻu mau hoa me na hoike o laua imua o Aiwohi, ame kekaki poe e ae e hoike i ko lakou ike ame ka ole, i maopopo ai keia mea.  Ke lana nei koʻu manao, aole io laua e lawe mai ana i ko laua mau hoike e hoike i ka laua mea e kamailio nei, o ike ia uanei e ka lehulehu e nemo ana.

            Ke hoahewa mai nei iaʻu i ke kapa ana i ka inoa S. A. Kaopua, aia ka ka pono o S. A. Pahoa ; kahaha ! la laua ka ia wahi ! Na olua nae paha i hooholo iho ka pono  o keia mau inoa ia Hauailiki ame Kahanumoemalie o Kohala, e kau uei iloko o ke Kilohana ame na mea a ae he nui wale, he ino nae paha no ko laua mau kupuna mai, ma ko olua nana ana e Wahine ma, ame koʻu ame ko lakou la aku hoi, aole ia he inoa ohaua.  Heaha ke kumu o ko olua hoahewa  oleʻku ?  No ko olua ike ole no i ka hewa, pela no au, aole mamuli o ka inoa o kekahi keiki a Aiwohi koʻu kapa ana.

            Aia ma ka hapa hope a ko olua kalai manao ana, ke hoike hoopunipuni nei olua, penei :  "Aole i kokua o Naiapaakai i ka hula."  Auhea olua e na hoa, e kikoo i na maka o olua i ka laau, i ike iho a hoomaopopo iho na maka i ka nani, ka maikai, ka lenalena o ka lau o ke kukui o Edena, i kaʻu mau olelo i waiho akea ia aku imua o ka lehulehu, ma ka palahalaha o ke Kuokoa Helu 16, Buke III ; no kou hoopilimeaai anei mamuli o Naiapaakai, i loaa ka oihana aupuni ?  Ke loaa hoi.   Kaopua.

  Iului 18, 1864

 

He wahi Moolelo iki no S. D.

            KEOLANNI I MAKE AKU NEI.

 

            Ua hanau e S. D. Keolanui ma Kohala, Hawaii, i ka A. D. 1825, he 39 kona mau makahiki mai ia manawa mai a hiki i kona la i hoi hou aku ai ma ka aoao mau o ka honua.  I  kekahi mau makahiki, ua noho haumana oia no ke Kulanui o Hilo, ua puka mai oia mailoko mai oia kula a noho i Kumukula ma Kohala.

            Ia ia i haaleleai ia oihana, ua komo aku oia maka Ekalesia Moremona, a hala kekahi mau makahiki o ka noho ana maia Ekalesia, ua hoi hou mai oia ma kona Ekalesia mua, me ka haalele aku i kona Ekalesia Moremona, ua komo nae oia ma ka berita o Kaumakapili, a oia kekahi o na luna o ka Ekalesia o Kaumakapili iloko oia mau la.

            Ma ka A. D. 1862, oia kekahi i hoolaha balota i Lunamakaainana, aole nae oia i hiki maia oihana kiekie, mamua ae oia wa, oia no ka Liona nana e hoeueu i ka hoopaapaa me ka Ekalesia Kakorita Roma, aoia no kekahi kanaka kukulu manao maloko o na nupepa, a hoopaapaa hoi me kona hoa paio me G. M. Koha ka eu o Keawaula, a oia no hoi kekahi mea haku-mele, a kakau Kanikau elike me ka naauao i piha ai oia.

            A no ia meai hu mai ai ka manao iloko oʻu e hoakakaʻku imua o oukou kona mau hoaʻloha e noho ana ma na kai ewalu mai Hawaii a Niihau, o kona mau hoapili o ka naauao, a ke noi haahaa aku nei au kona kaikuahine imua o oukou, e komo pu ae kakou iloko o ko kakou aloha maeele nona.

            Kanikau aloha keia nou e S. D. Keolanui,

            Ka puaala paoa i na moku,

            I hoopuluia i ka ua noe o Kulanihakoi,

            I hoope ia e ka rose o Salona,

            Ku aku la oe imua o Abelahama,

            Ike aku la oe i ka Paresaido mau,

            Halawai aku ia oe me na Anela Hemolele,

            E hosana ana imua o ka mea mana loa,

            Haleluia ! Haleluia i ka lani kiekie !!

            Nou ka ka uhane i pulelo i ke ahiahi,

            Kaili ke ea pau ka hanu ka ike,

            I ka 20 o Iune, i ka hora 8 o ka po,

            Nei nakolo haluku ka pihe i ke aumoe,

            I ka wehe ana o ke alaula i ka pili o ke ao,

            Haalele mai oe ia makou a pau,

            Kuu kaikunane ho--i,

            Kuu kaikunane i ka makani he Aeloa,

            Mai ka ua kualau ma ka moana,

            Hohola ae la mauka o Nunulu,

            Puluelo ke keiki o Ihuanu,

            Anu loko maeele i ko aloha, aloha oe, aloha makou,

            Hookahi oe kaikunane, he nui makou na kaikuahine,

            Mai ka pupu hookahi mai,

            Kuu kaikunane kuu pokii,

            E hoi ka uhane e inu i ka wai huihui o Waialeale,

            A me Waioniu i ka lai lua,

            Aloha ia wahi a kakou e hele ai,

            Aloha o Lalawalu a me Kalihi,

            Ilaila kakou i noho iho ai,

            Aloha o Nailima he kula wai ole,

            Aloha Ulukukahi i ka wela a ka la,

            Aloha kahuikau a na lio i Puuopahoa,

            Aloha o Hinakahua a me Kapaau,

            He wahi noho ia no naʻlii,

            Aloha o Iole i ka la piha kanaka nui,

            Ilaila kakou i uhaiaholo ai i ka pono o ke Akua,

            Kuu kaikunane kuu pokii,

            E hoi ka uhane e ike i na me o ka aina,

            E hoaikane me Kumoho i ka moana,

            E hoolohe i ka nehe ake kai i ka wa o Kaala,

            Aloha ka ua koiawe iuka o Amaulili,

            Aloha ka maka ai kuehu kapa o ka aina,

            Halawai aku la me ka hoolua,

            Me ka makani pahili mauka makai,

            Akahi au a ike i ka mea ino he aloha,

            Ke lalawe nei i kuu nui kino,

            Ke hoonakulu nei i kuu manao,

            Kuu kaikunane ho-i kuu pokii,

            E hoi ka uhane e inu i ka wai a Kanaulu,

            Ke kipu mai la iuka o Kahooleiwai,

            Ke kahiko mai la iluna o ka laau,

            Ke halii mai la i ka lau pili,

            A Pili a Kalahikiola la,

            Ku ka uhane na na i ka aina,

            I ke ku me he ahu oen o la,

            Ke kula o Hihiu i ka makani,

            Ke alawa iho i ke one o Kawaihae,

            Iahaiana la ke anu o Waimea,

            Iʻka ua kipuupuu koko ula i ke kula o Puupa,

            Kuu kaikunane ho-i kuu pokii,

            Kanikau la he aloha,

            Nou no e S. D. Keolanui,

            Ua hala e aku oe,

            Ka malu ana mai a ke ao,

            Au iho nei nei makou,

            Kou mau kini hoi a pau,

            Hao mai nei ke aloha,

            Kupouli ka manao,

            Kupilikii launa ole mai,

            Au wale ana hoi au,

            O kahi e ike ai i ko kino wailua,

            Elua no mea nani, a ka manao e hiipoi nei,

            O ka u me ka minamina,

            Ke aloha a holai, lai Lihau i ka noe,

            Noe anu o Haili, ilihia iho nei au,

            Kaukana a ke aloha, he aloha wale ko kino,

            Lei mae ole hoi o ke kau,

            Aʻu e hii lei nei, me na makua o kaua,

            Me na pokii hoi ou, mea ole ia kaua,

            Ke Apaapaa anu o Kohala,

            Kaiholu-nape o Keawanui,

            Elima no kikoo ike i ka nani o Mookini,

            Kini lai o Himela--Hoku hele o Inia,

            Inika kohu oe e Lae Hao,

            Hao mai nei ke aloha, haaheo i ka nui kino,

            Ko kino hele hookahi, i naue lai iho nei,

            Me na puali hemolele, o ko luna Paresido nani mau,

            Me ka Akua mana loa, ke alii hoi o ka malu mau,

            Malu Inia o Hinedu, ku ae a hoonani,

            Wehewehe a nana, ma na buke hoonaauao,

            Hookaulana ia oe, ma na mokupuni i ke kai,

            Hawaii me Niihau,

            Hau anu o Kaala, mea ole ia kaua,

            Ke anu o ka hooilo, a kaua i alo iho ai,

            Ma na kai ewalu, a walu no mea nani,

            A ka manao e ini nei,

            Wai olu e Niuhelewai Kilauea ua lai,

            Hau anu o Nauniki, pua rose o Salona,

            Na kaa-ahi o Bosedona, wailele e Niakala,

            He mimilo nui ko Nolevai,

            O Maunakea kaʻu aloha,

            Ke pookela o na kuahiwi,

            Kuu kaikunane hoi--e,

            He auwe ! aloha ino kaua hoi--e.

                        Emaria Ruisa.

              Niuhelewai, Kapalama, Iulai 22, 1864.

 

            Pakele mahunehune.

 

           E ka Nnpepa Kuoaoa e ; Aloha oe :--Ina paha he ahonui kou e hookomo iho ma kahi kaawale o kou kino holookoa ?  Uu pakele kekahi kanaka ma Lihue Kauai nei.  Eia ka inoa o ua kanaka la, o Kamakaiwikia kona inoa.  Eia ke kumu o kona pilikia, ua hoomakaia ke kalohe mawaena o-na, ame Koma, eia ke kumu o ka laua hoomaka ana, o Koma kai hoomaka mua e kalohe, ua hana ino mua o Koma i na maka o Kamakaiwikia a ua pulu, ia manawa i  pulu ai o kona maka, hopu koke kela i ka lepo o ka pipi kau-o, a kapili aku ia ma kona maka, ia manawa koke no, o ka hakaka iho la no ia o laua, hopu mai kekahi, hopu aku kekahi, aumeume laua i o a ia nei, a hina o kamakaiwikia malalo o na kapu ko paila ua wela loa ka wai o ke ko oloko, haule aku la ke poo mamua, o na  lima mahape aku o ka moa koke maila no ia o ke kua o ke poo ame na lima i ka wela o ka wai o ke ko.  Hopu koke maila na haole hana ame na kanaka hana kekahi ia manawa, a hapai ae la iluna, i ka ike ana aku a kekahi poe e ku ana malaila, he mea kaumaha ia no ka manao.  Nolaila, e ka poe e noho ana i na hana lima a pau ma kahi pilikia, mai hana hou e like me neia mau kanaka naaupo, he mau ia wahi mea hou o ke alo Haole, o ka ike mai ka hoi o Hawaii a Keawe, a Maui a Kama, ame Molokai Nuiahina ame Lanai a Keaea, ame Oahu a Kakuihewa, ame Kauai a Manokalanipo, me oukou ka hooilina maikai o koʻu aloha a mau aku, ke hoi nei ko Lihue keiki ua malu ka la ina pali o Kilohana.

                        W. D. Kalia.

  Lihue, Kauai, Maraki, 18, M. H. 1864.

 

            MAKEMAKE  IA !

  KE KELEAWE ame KA HAO KAHIKO, a e ukuia no ke Kumukuai kiekie loa.  E ninau no ma ka Hale Hana Hao ma ULAKOHEO.    127-3m

 

            OLELO  HOOLAHA.

 

            I KA POE MEA WAIWAI, KE HAI

            aku nei au ma keia Olelo  Hoolaha, mai hoale mai oukou i kaʻu wahine mare, ia KENAO PUAA HAOLE, aole au e hookaa i kona mau ale a pau, no ka mea hoi,  ua haalele mai keia iaʻu, a ua lilo aku me ke kane manuahi, aia hoi ma Hauula kahi i noho ai ma aka hale o ke kane, ke noho kane la a wahine hoi laua, nolaila, ua weliweli honua au, no kuu lohe ana mai, ua hole aku kekahi poe me ka olelo aku, pono no i kuu wahine ke ale, a naʻu no ka e hookua, oiai e kanawale ana maua, nolaila, ke papa mua aku nei au ia oukou, mai hoale aku ia ia, o pono auanei oukou, no ka mea, aole au e hookaa i ka ale a ka wahine lalau, aole e loaa ia ia ka hapakolu o kuu waiwai.  Ke ike la e na Makai i keia olelo hoolaha aʻu, i ua e ike oukou i kuu wahine mare, oia o Kenao Puaa Haole, e noho pu ana ma ka hale hookahi me P. Naue, e hopu aku oukou ia laua ma ke ano moekolohe ; a e lilo no au i hoike no ia hana, a e ninau io io no auanei oukou ma ka iho,  " Heaha ko Kenoa kuleana malaila ?"  Ua ike ae la iaʻu mau kauna olelo, me oukou ka wikani, me aʻu ka hauhoa aku, mai hookipa oukou i ka wahine lalau e palaualelo ana.  Ke hooko nei au i kuu manao me he Liona ia no ka waoakua.                     J. PUAA HAOLE.

  Kapaka, Helemehameha, Iune 24, 1864.                       136-5t

 

            Bipi  Helehewa.

 

            E LOHE OUKOU E KA POE NANA keia bipi, eia ma Kuliouou nei kekahi pipi kane lahao po-a, ua oki pahupuia ka pepeiao hema, a ma ka pepeiao akau hoi ka mahele, he haulaula ma ke kua,  he eleele ma ke poo me ka a-i, a me na aoao, he keokeo malalo o ka umauma, ka opu a pii mahope o ka uha hope, a hiki i ka elemu, ua kuniia na uha hope elua a me ka uha akau mua, i ka hoailona ano M, aohe wahi kaha ke mahope o ka M.  Ua malama wau i kei bipi ma ke kula o W. Webster ma Maunalua no na makahiki ekolu, me kuu manao, e huliia mai e ka poe nana ka bipi, a e hoolahaia mai ia hoi, e hiki ia ia ke hoihoi aku.  A no ka hoolaha oleia mai, nolaila, ke kauoha aku nei au i ka poe nana keia bipi e kii mai me na dala kupono i ka hapalua o ke kumukuai o ka bipi ke kuai maoliia, a ke hooholo likeia paha ke kumukuai no na bipi nei ; a ina i hala na la he kanakolu mai keia la aku, ua manaoia, aohe kahu o keia bipi, a naʻu maoli no keia waiwai mai ke Akua mai, a e kuni no wau i koʻu hao.  NOA.

            Maunalua, Oahu, Iulai 2, 1864.                              137-4t

 

 

            OLELO  HOOLAHA.

 

NO KA MEA, UA NOIIA, MAI KA MEA nona ka inoa malalo nei, e KAONOHIMAKA, no ka hoolalo ana i ka palapala kauoha a Nawahine (w,) o Lahaina, Maui, i make aku nei :  Nolaila, ke hoikeia nei i na mea a pau, ke pili, o ka Poakahi, oia ka la 22 o Augate, 1864, i ka hora 10 o kakahi -aka, oia ka la a me ka hora i oleloia no ka hoolohe i ka oiaio o keia palapala kauoha, a me na mea hoole i hoikeia, aia ma koʻu Keena Hookolo ma Lahaina, Maui, kahi e hana ai.

                        ABR.  FORNANDER,

           Lunakanawai Kaapuni o ka Apana Elua.

  Lahaina, Maui, Iulai 21, 1864.                                        140-3t

 

            OLELO  HOOLAHA

 

NO KA MEA, UA NOIIA MAI KA MEA nona ka inoa malalo nei, e KULE, no ka hookohu ia ia i Luna Hooponopono i ka waiwai o I, o Lahaina, Maui, i make aku nei :  Nolaila, ua hoikeia i na kana a pau loa, ke pili, o ka Poakahi, oia ka la 29 o Augate, 1864 i ka hora 10 o kakahiaka, oia ka la a me ka hora i oleloia no ka hoolohe i ka oiaio o keia noi ana mai, a me na mea hoole i hoikeia, aia ma koʻu Keena Hookolokolo ma Lahaina, Maui, kahi e hana ai. 

 

            OLELO  HOOLAHA !

 

NO KA MEA, UA NOIIA MAI AU E NAIAAILUA w, wahine a J. Keahi, no Hilo, Hawaii, i make, me ka waiho iho i ka palapala hooilina, aole nae i haila na hope hooponopono waiwai oʻu ma ua palapala hooilina nei, e haawi aku i la no ka hookohu ana i luna hooponopono waiwai no J. KEAHI.  Nolaila, e ike auanei na kanaka a pau loa, ke pili, o ka Poalua, oia ka la 23 o Aukake, 1864, i ka hora 10 o kakahiaka, oia ka la a me ka hora i oleloia, no ka hoolohe ana i ka oiaio o ka palapala kauoha a ka mea i make, oia hoi o J. Keahi a me ke koho ana i na hooponopono, aia ma kuu hale noho ma Piopio, Hilo, Hawaii, koʻu keena hana.

                        G. S. KENWAY, Lunakanawai Kaapuni.

  Hilo, Hawaii, Iulai 25, 1864.                                           140-2t

 

          OLELO  HOOLAHA.

 

NO KA MEA,UA NOIIA MAI KA MEA Hanohano G. M. Robertson, kekahi o na Lunakanawai oka Aha Kiekie, e MANA, no ka hoolalo i na palapala kauoha o Kala (w,) no Heeia, Koolaupoko, Oahu, i make aku nei :  Nolaila, ua hoikeia i na kanaka a pau loa, ke pili, o ka Poalua, oia ka la 10 o Augate, 1864, i ka hora 10 o kakahiaka, oia ka la a me ka hora i oleloia no ka hoolohe i ka oiaio o kela palapala kauoha, a me na mea hoole i hoikeia, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu.

                        L. McCULLY.

            Kakauolelo kokua o ka Aha Kiekie.

  Honolulu, Iulai 26, 1864.                                                            140-2t

 

            OLELO  HOOLAHA.

 

UA HOOPII MAI O DEVISI, KUE I KANA wahine mare ia KANUIHEANA, no kona haalele wale ana ia ia eono makahiki, e hooki i ko laua mare ana.  E hanaia keia hoopii imua o ka Mea Hanohano R. G. Davis, kekahi Lunakanawai o ka Aha Kiekie, ma ka la 15 o Augate, i ka hora 10 o kakahiaka, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu.

                        L. McCULLY.

            Kakauolelo kokua o ka Aha Kiekie.

  Honolulu, Iulai, 23,1864.                                                            140-2t

 

            OLELO  HOOLAHA.

 

UA HOOPII MAI O LUAU k. KUE I KANA wahine mare ia KEALOHA, no Kau, mamua, e hooki i ko laua mare ana no ka haalele wale no na makahiki ekolu o Kealoha i kana kane mare.  E hanaia keia hoopii imua o ka Mea Hanohano G. M. Robertson, kekahi Lunakanawai o ka Aha Kiekie, maka la 20 o Augate, i ka hora 10 o kakahiaka, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu.

                        L. McCULLY.

            Kakauolelo kokua o ka Aha Kiekie.

  Honolulu, Iulai 29, 1864.                                                            140-2t

 

            Pulupulu  !

           

            A UA MAKAUKAU NO HOI AU E KUAI aku i ka pulupulu, penei :

            PULUPULU i pau i ka waeia, 20 ken. no ka paona.

            PULUPULU me ka anoano i wae oleia, 6 ken. no paona.

  E lawe no au i ka welu lole a ma ke pulupulu i uku no ke Kuokoa. H. M. WINI.

  100-2m                   Luna Pai o ke Kuokoa.

 

            HALE PAI  KII.

 

MALUNA AE O KA KEENA PAI O KA

            " Nupepa  Kuokoa, "

Emi ka uku no ke kii.  E paiia no ke kii iluna o ke

            ANIANI a me ka PEPA.

E hele mai e na makamaka e pai i ko oukou mau kii.

                                    H. L. CHASE (Keiki.)

  112-6m                   Mea Pai Kii.

 

            J.  P. HUGHES.

 

MEA                           HANA

 

 

NOHO                       LIO !

 

AIA MA KA HALE KUAI O KA MEA nona ka inoa maluna nei, he Noholio Pelekane a he Noholio Meleka, a mena Noholio Wahine, o na ano a pau, na Noho Paniolo Nu Hou

Na Hao Waha a me na Kepa o na ano a pau,

            Na Kaulawaha, a me na mea e pono ka lio,

                        Na Ili Kauo o na ano a pau,

                                    Na Hao Keehi,

                                                Na Palaki Lio,

                                                            Na Eke Ili,

                                                                        Na Huipa.

Ame na mea e ae a pau loa e pili ana i na Lio a me na Kaaholo, a e kuai ana no ia mau mea,

 

NO KE KUMUKUAI MAKEPONO LOA !

 

            Aia no ke waiho mau nei malaila na Pela Mana.

            O na Pela Pulu, na Pela Hulu a me Pela Uwaea.  E hanaia no e like me ka mea i kauohaia mai.

            Ua hanaia no ka Kaa Lealea me ka maikai loa, a me ka makepono hoi.

            Ua hana ho ia na mea a pau e pili ana i kaʻu oihana me ka maikai.

            E malama pono ia no na mea a pau i kauohaia mai e pili ana ia kaʻu oihana.  E loaa no wau ia oukou ma Monikahane, ma ke kihi o ke Alanui Hokele a me ka Alanui Papu.

                        J. P. HUGHES.

  Honolulu, Sept. 17, 1862                         100-1y

 

LAAU  LAPAAU  !

            AIA MA KAHI O

            KAKELA  ME  KUKE

 

            Ma Honolulu.

 

J. T. Gower,-Makawao, Maui.

J. D. HaVekost.-Wailuku, Maui.

g. H. Wetmore,-Hilo, Hawaii.

J. W. Smith,-Koloa, Kauai.

 

HE LAAU KAHIKO, A HE MAOPOPO

            NO HOI.

 

Laau hoopau Naio me na Koe

            A DR. JAYNE.

 

HE NUI NA PILIKIA O KAMALII I KA Naio a me ke Koe, a pela hoi na kanaka makua.  O ka hope oia mau mea kolo, oia ka lolo.  Oia mau mea lolo hope oia ka lolo, a o ka make hoi i kekahi manawa, a nolaila mai na mai e ae kekahi, e like me ka lepo paa, nalulu, pehu, @, a me na mai e ae.

  O ka Laau no keia e pau ai na mau mea ino nei.

  Eia hoi kekahi.  O ka laau ku pono keia ia ka poo pilikia i ka wela o ka houpo  :  I ka ono ole i ka ai ;  i ka nawaliwali o ka kino ; i ka mai pehu ; i ka nalulu hoopailua ; i ka pono oki o ka mai wahine, a me na mea like.

  Penei no e inu ai i ka Laau hoopau Naio me na Kue  :

  Ina no kamalii, e hanai aku i hookahi hapakolu o ka pana ki, i ka manawa hookahi no ke keiki malalo iho o ka makahiki hookahi.  Mai ka makahiki hookahi a hiki i na makahiki ekolu, elua hapakolu o ka puna ka pono.  Malailaʻe a i na makahiki eono, hookahi no puna okoa ka pono, a malaila aku a i ka wa kanaka makua, e hanai i elua, a i ekolu paha pana i ka wa hookahi.  I ka wa e inu ai, e hui i ka laau me ka pa ha o ka wai maoli.  Oia hoi, ina hookahi ka puna laau, alaila, e hoiia me na puna wai maoli eha ; a pela no e inu ai ma ke kakahiaka, awakea a me ke ahiahi. Aka, i nui ka pilikia, alaila, pono no elima inu ana i ka la penei ; kakahiaka, kiekie ka la, awakea, auwi ka la ahiahi.

  E inu mamua o ka ai ana, aole kokoke mahope iho.

 

Laau  hoopaa Hi a Dr. Jayne.

  JAYNEʻS CARMINATIVE BALSAM.

 

  He laau maikai a oluolu hoi keia no ka ili, ka Naha, Nalalu, Wela o ka Houpo, Hana, Hoopailua wale, Luia, Luai moku, ono olo i ka ai.   Nahu me ka uwe no hoi o na keiki uuku, a me na mai like he nui.

 Emo ole ka oluolu o ua mau mai nei i keia laau.

  Penei e inu ai, i ka inu ana hookahi.  Ina he keiki akahi paha ona malama, a lua paha he umikumamalua paha kulu a hiki i ka iwakalua ka pono.

  Ina he keiki mai na malama eono a hiki i na malama ewalu, he hapalua puna ki ka pono.  Mai ka makahiki hookani a hiki i elua, e inu no ia i puna ki okoa.  Mai ka hiku a i ka walu o ka makahiki, elua puna ka pono, a no kanaka makua, he puna nui ka e inu ia i ka manawa hookahi.

  A inu ea, e hui me ka wai maoli uuku, ( a like a like ka wai me ka laau,)  a pela e inua ae ai.  Ekolu, eha elima paha inu ana i ka la hookahi, e like me ka nui o ka pilikia.

  I akaka nae.  Ina he nui ka wela, a ina ua komo kekahi ai pono ole iloko o ka opu, e aho e @ e mamua i mau @ @ . Oia, a i ole, e inu i wahi paakai, a i wahi aila paha, i @ @ ka me ino oloko, alaila e inu i keia laau hoopaa @.

  Ina e luai ka mea mai, mahope o ka inu ana i ka laau, a pau a i ka luaiia, e hanai hou aku no e like me mamua  :  a pela no a pinepine, a oluolu hoi ko loko, a waiho malie no hoi ka laau ma ka opu.

  Aohe a makou mea e noi aku ai i ka lehulehu, hookahi wale no o ke kauoha aku ia lakou e HOAO PONO i ua

           

            Laau Kunu a Kauka Jayne,

 

  hoike aku ai i ke ola o na mea a pau i hoakakaia no kapa mua laau.  Ua hooia, a e hiki ana no ke hooia i ka mai

 

            KUNU,  NAHU,  a me ke ANU

 

a me na mai e ae no hoi he nai wale :  a e na mai HOKU no ho i oia nui, na @ i oia ole i na laau e ae.  E aho e laau oukou ka poe i mai ia.

 

HE KUHA KOKO ANEI KOU ?

HE KUNU ANEI KOU ?

HE EHA ANE KOU KAN@  ?

HE KUNU UMII ANEI KOU me ka NAE ?

 

            AOLE ANEI HE KUNU OO OU ?

            AOLE ANEI OU MAI KUNU ?

            AOLE ANEI OU MAI NAENAE ?

            AOLE ANEI OU EHA MA KA umauma

            AOLE ANEI OU KUNU KALEA ?

            AOLE ANEI OU HU MA KA iwiaoao ?

 

  A ina ua loaa ia oe ia mau mai, alaila, e ike oe i ke oia i ka LAAU KUNU a Kauka Jayne.

 

            NA  MAI  HOOPAILUA.

 

   Mai o ke Ake !

 

Mai Nalulu a me ka mai Dyspepsia.

 

  (O ka nawaliwali o ka puu hoowali ai, iloko o ko kakou mau waihona ai.)

 

  He pono ke ai koke i ka laau a Huaale Oia a Kauka Jayne, he laau oluolu, a he oia no hoi.  Aohe no he mai i neia ke makemake i na laau hoonaha ; a mai nui no hoi ka poe e ola ana, me ka oluolu no hoi, ina e hoomaopopoia a e ia ia no hoi ae mau laau ia.  Aole no e oluolu pono kekahi mea, mai e @ ana oloko o kona kino ; a ua ulu nui ae no hoi ka mai, a i kekahi manawa ua make no, a ina e malama pono ia a e inu hoi i na Huaale Naha, alaila, oia no.  No ka hoolalo ia ana mai o keia mau mea, nolaila, ke hoolaha ia aku nei ka

Huaale Ola a Dr. Jayne.

 

  Me ka hiki ke hooiaʻku i ka maikai, a na ka pono ana i @ maopopo mai i ka oi o ke ola o keia laau mamua @ @ laau @ a me ka maikai no hoi o ka inu ana, a me ke oia maoli no hoi.  A ina no e inu ana ia laau, aole no he mau mea i hoo@  oi a ka ai ana a me ka inu ana.  Aole e ino ke waiho loihi no ka mea, ua hanaia no a maikai loa.  A ina e inu ia ma @ loa ka hehee iloko o ka puu waiho ai.  Ma ka inu ana ma ka haawina liilii, he maikai loa no ka paha ana, a he @ no hoi a me ka holoi pau i ke ino oloko o ka opu.

 

            DISIPEPESIA.

 

  (Oia ka mai ono ole o ka ai i kekahi manawa, a me ka hoowali pono ole ia hoi o ka ai loko o ka puu m@ ai.)

 

  O keia Huaale Hoola a Kauka Jayne, he maikai loa no ka ihooikaika ana ia mau oihana o ko kakou mau kino.  Ina ua oihi loa mai ana, alaila, o hikiwawe ke ola ke inu paha ke

 

Huaale me ka Laau Hoomaemae Koko

 

            a hoopau NAIO me na KOE,

 

            A Kauka Jayne,

 

e like me ka mea i kuhikuhiia mawaho o ka wahi o ka loaa

 

NO NA MAI  MA KE AKE,

            MAI LENA,

                        MAI MA KAOPU HANAWAI.

                                    NA MAI WELA,

                                                KA HAALULU,

                                                            KA MAI O KA ILI,

                                                                        KOKO INO.

                                                                                    MAI NALULU.

PAA O KA LEPO,

            MAI KUNA,

                        MAI WAHINE,

                        ame ka MAI  HOOPAILUA.

 

  Ua maopopo loa ke OLA o keia mau HUAALE.  A o ka @ wale no i koe i ka lehulehu o ka hoao pono ia mau hua.  A @ maikai no hoi na laau a Kauka Jayne, no ka hoola ana i na @

 

PUHA,

            ALAALA,

                        KAOKAO,

                                    PUUPUU,

                                                PEHU,

                                                            KUNAKUNA,

                        Hanene, Lolo,

 

na mai wahine, a me na mai o ae, no ka KOKO a inoino ma @ @ kana

 

LAAU  HOOMAEMAE  KOKO.

                                                @