Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 25, 18 June 1864 — Kumu manao. O ka ae aku e puhiia ka Rama keia Pae Moku o Hawaii nei; a he mea anei ia e poino loa ai keia Aupuni? [ARTICLE]

Kumu manao. O ka ae aku e puhiia ka Rama keia Pae Moku o Hawaii nei; a he mea anei ia e poino loa ai keia Aupuni?

He mea aha la ka ae ana'ku e puhi ka rama ma keia pae moku ? He mea anei ia e pomaikai ai, e mallihia ai, a e waiwai io ai paha ke Aupuni ? A i ole ia, he mea aha la ia ? He mea anei ia e poino ai, e haunaele wale ai, a e ilihune wale ai ka noho ana ? Nolaila, e olu e na hoa, e noonoo iho i keia. " O ka ae aku e puhiia ka rama ma keia Pae Moku o Hawaii nei; he mea anei ia e poino loa ai keia Aupōni?"

1. Ae. No ka mea, he mea ino loa ka rama ke pili mai i ke kino, He mea e hoomaU noino mai ai i keia mau kino o kakou, he mea wela hoi ikā 'puu ke moni aku T me he mea la e ia ana ke kani-ai a kaawaie. Me ka lapalapa ana oke ahi wela loa i hiki ole ai ke hoopio ia me ka wai. Pela no ka wela nna o nei mea he ratv»a ma ka puu 0 ke l<anaka, a komo iho hoi iloko o ka puuwai, me he kepa iio la e ana ma na aoao. He mea eha loa ia no ka puuwai, e wikiwiki ai kona pauma ana iluna ilalo; aole eha a kanamai. Oka puuwai ke kumu e ola ai na kanaka a pau, a i pau ka upa ana o ka puuwai, o ka make no ia, haalele i ka la ka mea pumehana la e'ka makamaka ea. Oka inu ana i ka rama, he mea ia e pupule ai kekahl poe' kanaka; e lilo ai na kino ika ulaia, 1 ka ulu-a-oa o ke ao nei la; he luaiele ka hana aka rarna, i lohe ena hoa e-a: Oka inu ana ina mea ona; he mea ia e palupalu ai ke kino, e nawaliwali ai ka noonoo ana i na inea e pono ai ka noho ana, na mea o ke kino ame ka uhane. Oke kumu keia oka molowa a hiamoe, aole makemake e hana. Mai kuhihewa, oukou e na makamaka, ua lilo ka rama i mea e hana mai ai i ke kino a puipui na aoao, a ikaika kupono no ka hoohana ana, aole loa, o ke kino iho no ka luahi. Oka hana ako rama, kikūno akū ana» kuemi hope mai. " Makole maka piapia, pelapela maoli no," kohu momokuahi ka ihu ke ike aku, opikapika ulaula hoi ka lae ke riana aku, ka i ka a-i ka hana a ka rama la. i lohe e na makamaka e-a ; Puliki paa mai ana kahi kanaka ; " Heuheu kipalale." E ike pono oe e ka mea inu ona, e kau mai no ka hao kuni wela a ke Akua maluna iho ou e ka mea e a-e ana e puhiia ka rama ma keia Aupuni, a e inu iho ia inea. Nolaila, ua ratio like ka palaualelo me ka hune, ke kalohe me ka mai; me ka hikiwawe o ka loaa ana mai ona mea e ona ai ma ka aina. A ma kahi i nui ai ka ona ana o na kanaka, malaila na hoohaunaele ana, a m»lai]a na hakaka weliweh loa, e like me na Liona hihiu hae elua, e uwalu ana kekahi i kekahi a weluwelu loa,'pela no ka hakaka ana iwaena o ke kanaka, aole inanao mai ke hoa i Ice hoa, o ka makamaka hoi i ka makamaka; O ke kui aku kui mai ka hana, a hou aku a hou mai, a nui io ke koko i kahe ia •« Lapalapa ke ahi wela loa a ka rama." Auwe! Auwe ka poino!! Kinai make ka hana aka |rama la i lohe e na makamaka ea.

2. O ka ae aku e puhiia ka rama a inu iho ia mea ma keia Pae Moku. He mea ia e make ai ka uhane o na kanaka, aole o ke Uino wale-no ka mea e poino ana i keia waiahi la he rama; he uuku wale no ka eha a lia make kino, he mau la a Jie mau makahiki wale no a pau ae la kela, he mea lealea wale no keia eha i ka poe inu rama, heaha la ia ? Aka, o ka make ana o ka uhane, he [makemau loa iloko o Gehena. Aole mea I nana e hoopakele ae mai loko ae o ka mana 0 ka lapalapa o ke ahi pioole. No ka mea, ma ke ola ana o lehova ka mea nana i hana 1 keia mau uhane a kakou e minamina ole nei, pela no ka loihi o kona noho ana iloko o ke ahi pioole. O ka rama, oia ke alakai ikaika loa nana e kauo ana i na kane, a ine na wahine, a me na keiki hoi; na kolopupu luahme, me na elemakule haumaleaiole, a Uanikoo, a palalauhala iloko o ka make mau |loa. Ke kukini tnama loa nana e umii mai ina uhane e hele malihini ana ma ke ao nei; a e huki aku ia lakou iloko o ke ahi pio-ole, 44 haule ilalo lilo i Auwahisita, omoni aeana Auwahisita, ilalo liloloa Auwahisita." llaila ka uweana a mē ka uwi ana o naniho. Aole mea ikaika e hiki ai ke u-moku ae ina kaulahao paa loa a ka make e puliki nei ia oe e ka makamaka. 0 ke ano ino loa keia ō ka rama i pili mai ai i ke kanaka. Aha! e ike pono oe e ka makamaka a me ka poe a pau e ae ana e puhiia ka rama ma keia Pae Moku, i ka hooio o ka hana a ka rama. *» E pa maioia me he inoonihoawa la, e nanahu

mar hoi me he nahesa wela la ō ka waoakua." Oki ka hana a ka rama, make ke kino, hoi i ka hale maknmaka ole, noho hoi ka uhane i ke ahi a-inau loa. Auwe ke aloha ea !

3. He men hoomaunauna waiwai ka rama, no ka mea, i ka hooinaka ana o ka inu { rama, he mea uuku loa no ia, a iiuliu iki ma- J huahua ae la a nui loa ; inu liilii, inu liilii. j a mahope iho, e hoohune loa no ke kanaka j e inu iho i na niea awaawa a pau ; aole no; hoi e ana mai ana ka puu o ka mea inu i keia wai ahi, no ka mea, ua liio ka rama i pula kaumaka no na kanaka, me ke kau nui o ka manao, e ake no a pa mai ka wailohi o Mareka, olu iho kela. O ka puka no keia naoa e ume aku i ko ke kanaka waiwai a pau, a» ilihune oia. E ike pono oe e ka mea puni ona, he Uuku!ka hoomnka ana oka rama, he hoio mai nae ka hope. E hke hoi me kahi huna ahi uaku loa i kiola ia iluna o kekahi puu opala nui, a pau ae la kela, a pela no ka aai hqle ana o na poino i nei mea he rama i na kanaka pme na Aupuni. O keia mea hookahi no ka mea nana e hooemi iho i ka waihona dala o keia Aupuni, no ka mea, a nui na wai ona i hanaia ma Hawaii nei, o ka pau no ia o ko nā. haole lawe ana mai i ko lakou rama ma keia Aupuni; pau hoi na dute i kauia maluna oia mau ivai oua. a Hlo ia puu dala oke Aupuni i mea ole. Poho, pilikia, poino loa keia Aupuni. Pela anei ? Aka nae, ke olelo nei kekahi poei " lna eae ia ke puhi ana o ka rama ma keia pae moku, he mea ia e piha ai ka waihona dala oke Aupuni." Pela paha. Ke ninau aku nei hoi au. Heaha la ka pomaikai o ke Aupuni ke kupu ae ka haunaeleana, ka hakaka ana, a me ke kaua ana iwaena o na kanaka ; a lilo nui aku na dala he nui wale i ka poe nana e hookolokolo aku ana, ina mea hoi a pau e inu ana a ona me ke kue ana i na kanawai oke Aupuni ? Aole, aole loa he pomaikai, no ka mea, o ke kaua ana iwaena o na kanaka, he mea ia e poino ai ke Aupuni. 0 ka pepehi mai o ka pepehi aku ka hana, a kole na lae, a hiolo mai hoi ka wai ulaiila o ke kanaka, a ahu lalakukui iho na kanaka mai o a o, ka ua mea o ka lukuia i na ihe wela oke aloha ole. E like me ke kai hoee mai ka moana mai, i ulupa iho i na kauhale aku aku ike kai. Me ka mai Hebera hoi i anai iho ai i keia lahui i ke kau i hala aku la a neoneo loa, pela no ka hope oke kaua iwaena ona kanaka. Aole no he nao kanaka, ohi no a pau i na makamaka, aole kapae ae ka maka o ka pahikaua i ka pui\wai o ka hoahanau a'me ka hoa aloha. Aole uwao āe ka manao iwaena o na hoalauna elua, a e hooki iho i ka o aku a o mai i ka maka o na pahi wakawaka, a hoi makamaka ole. E ike pono oe e Puhirama, Puniona, Hookiwikiwi, a me ke kanaka nona ka hoomoeana i ka nahesa ma kou poli, a he mea awahia loa i ke kaua ma ka hopena, a me na poino a pau 1 loaa mai ma ke kaua ana. Pela no na pilikia a me na poino i puka mai mailoko mai oka poe inu rama. Aua like hoi ka waiwai i lilo i ka rama, me ka waiwai i puhiia |i ke ahi; aole hoi mea nana e pani mai ika hakahaka. Hao a pau ika waiwai oke kanaka, ilihune ka noho ana ; a i kaa ole ka jaie, paa ke kino i ka Halepaahao, ka hale hooiuhi hoi oke kino o ke kanaka, e hoohanaia'i i o a ianei, a noho iho ka wahine a me na keiki i kp pololi ai ole, a me ka hune ake kapa. Uwe haaloulou mai ka wahine, 1 ke lioapili la o ke kane, i ka wehe ana i ka pili la kaawale; hoona mai ana ke aloha, aohe hale e noho ai. Auwe ka mea aloha ! Aloha waie!!

4. O ka ae aku e puhiia ka rama ma keia pae moku, a inu nui na kanaka ia mea awaavva. He mea ia e mahuahua loa ai ka hevva. Mahope iho o ke puhi huliamahiia o ka rama, e hoomaka koke no keia waiahi e lapalapa ae mai Hawaii a Niihau, no ka nioa. A ona ke kanaka i nei mea he rama, o ka pau no ia o ka manao nui ana i kana wahine ame na keiki a laua, waiho kahi daIa no ka nma, noho na wahine o nakeiki i ka pololi ai ole. Pela ka ikena aku, ina ona ke kane i ka rama, o ka hone wale aku la no ia i ka wahine a—o ka hakaka no ia. pau na ino, hu ae na manao ino iloko o.ka naau, 0 ka pepehi aku pepehi mai, nanahuia ka ihu, moku hoi ka pepeiao, kaawale i ka pili la o ka ihu, haalele i ka paa o ka pepeiao, hookuke ia ka wahine, uwe alala mai na kfiki 1 ko lakou mama, ame ko lakou papa. Aia hoi o papa i ka ulaia, ua lilo tioi o wlama i ka iiikeokeo, ho a-a wale no na keiki i na makua ole. Haalele wale hoi na keiki i ko lakou makua palupalu, e lapee lapuu ana

ma kapuahi, me he ilio kawau la i make i ka noe o Nouaiki, e pupue ana i ke anu a ka h(;oilo, aloha ole iho e o kahi hulu makua i koe. Oka hana pono anei keia ana keiki e hana aku ai i ko lakou mau makua ? Aole ! aole loano!! inu ?bo na kanaka a ona i ka rama, o ke kuupau no ia o ke kane, wahine ame na keiki i ko lakou mau kino holookoa iloko o na hana lealea o ke ao nei, ua pono hoi ka apa i ka poe ui, eia iho no ka ole o ka poe iuahine, elemakule, kulipee, haumakaiole &c. Ua hele \vale a ono ke i kane i ka mea awahia kohuole, ona iho, wa- ! laau kahi waha o ka poe inu rama, kani iho la kahi ole, o na puaa no ka hoa e moe pu ai iloko ona kiolepo ino loa, e kuwili pu'ai i na po anu o hooilo, kau ka uluna, o Welehu ka malama, inoe a kau moe hooilo, kaunhi kanana aela. E manacT : ae oe, ona iilu o Lele ka hoa e kohu ai. Aia ia Lui 2ke alii o Farani, ua ae inua oia e puhiia ka rama ma ia Aupuni. Oka hope o keia ae ana, mahuhua ae ka hewa, ke kolohe, ka hune a. me ka mai, a hala he 22 makahiki, ua ike jiho oFenmika i ka poino loa o ke Aupuni. Hookau inai la oia i ke kanawai oolea loa, e hoopaiia ka mea inu a ona, aia ma ka mak. 1739, ua ae ia ka puhiia ana o ka rama, me ka hana ia ana o na inea e ona ai, ma Suedena. O ka hope o "ka ae ana, mahuahua mau ka hewa, ke kolohe, ka hune ame' kn mai i loaa i na kanaka ma ia aina, poino loa ko Suedena ia manawa, ma ke Keneturia 16, aole ae ia kekahi k«naka e inu iho i ka Alakahora ma ka mokup. o Irelani. A mai ke Keneturia 18 a hiki i 1839, makahiki. Ua ae ia e puhiia, a e hanaia na meā e ona ai ma ivelani, ua inuia na galani rama he 23 miliona ma Irelani, a lilo aku na dala he 40 miliona no keia mea īno loa, aia ma ia aina e ku ana na hale kuai rama he 40 tausani. E noho ilihune wale ana na kanaka ma lrelani he 25 haneri tausani. Aole mea o lakou e noho kuonoono ana. pilikia, nui ka poino. Nolaila, ua ratio like ka pilikia ame ka poino i loaa mai i na kulanakauhale ame na aina, me ka nui o na hale kuai rama, kahi i waihoia ai na mea ona. Nolaila, ke ume mai nei ka rama i na mai he nui wale o kela ano o keia ano a ku iho ī Hawaii nei, aole aina i koe i ka poino kakaikahi ia mea ino loa i komo akuai. Aua maopopo no ka ino 0 ka rama e kolo hele nei iwaena o na kanaka ame na Aupuni a pau. E like me ka La i kuupau inai ai i kona mau kukuna wela i ke awakea a kalae na kuahiwi, ahu wale hoi na kualono, na kulipilipi, na opalipali, na oiapalapa, na awawa, ame na wahi hohonu o ke kai lipolipo, pela no na ino a ka rama e hana nei iwaena o na kanaka. Nolaila hoi, o ka mea i poino loa 'ai o Farani, Suedena ame Irelani, oia no hoi ka mea hookahi e poino loa ai keia Aupuni. Nolaila, ke waiho mai nei ka Baibala, ka Buke nui hooweliweli a ke Akua, me ka hoole mai, 44 Aole loa e loaa i ka poe ona ke Aupuni o ka lani, o ka lahuikanaka, a o ke Aupuni paha. nona ke kau ana i na ka'nawai e kue ana ina Kanawai Hemalele oke Akua. E anai loa ia aku ia mai ka honua aku nei, a neoneo loa, o ka hope ia o ke Aupuni e ae aku e puhiia ka rama. Nolaila, ena makamaka a pau mai Hawaii nui a 'Keawe a Kiuai o Manokalanipo, mai ka puka'na a ka La 1 Haehae a ka welo ana a ka La i Lehua. E makaala, e kupaa, mai ae aku 6 puhiia ka rama ma keia Aupuni. A ike oukou ina Lima lae ula o ka waoakua e hoohuli nna ia oukou, me ka haukawewe o na leo e pahili palua ana iaa pahu kani o ko oukou mau pepeiao me ke koi mai eae aku. E paa a |paa, puliki no a no ka mea, o ka ae aku je puhiia ka rama ma keia pae moku, he mea ia e poino loa ai keia Aupuni. Me ke aloha ina hoa oka lai o Puupanoa. P. K. **. Waiahole, Oahu, June, 14, 1864.