Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 10, 5 Malaki 1864 — AUHEA O HAWAII? [ARTICLE]

AUHEA O HAWAII?

(No ka piha o ka pepa, nolaila, ua hookomo makou i ka palapala mahope iho nei ma kahi o ko makou mau manao ponoL— Luna Hooponopono.) E Ka Luna Hoopnopono.—Eia iho mahope nei kekahi palapala i kakauia e kekahi haole, e hoike ana i kona inanao no ke kohoia ai«a o kekahi haole ike olei ka olelo Hawaii, i Lunakanawai Hoomalu no Honoluln. A penei no kana mau olelo i paiia ma ka nupepa " P. C. Advebtiser : " " Dabit Deus his quoquejinem. " (A na ke Akua no hoi e hooki mai i keia.) Eka Luīia Hooponopono. i keia mau la iho nei, ma kou lokomaikai a me kou hoakea i koumau kolamu, ua hoike aku au ia wa'ku, I a ia wa'ku i ko u mau pilikia, e like me ko'u ano kanaka aloha Alii o ka Moi. Malia paha aole e pomaikai ana ka'u mau mea i kakau ai; akn, e lilo ana nae ia i ohe hookuu hoomama no ko'u mau manao kaumaha nui, nana i hoolilo i na huaolelo maluna i aiJa mura nana e hoonana mai. He pilikia hou no nei o'u ; he poino lokahi, a koho ana—he mau huaolelo i hooliloia i mea like iloko o keia wa pilikia. No na mea e pili ana i ke Kuhina Kalaiaina, I ua hookuu oe i na » mea o ka wa i hala no' na wa i hala," pela no hoi au e lokomaikaii pu ai; n\alia paha no ka oi o kuu kamaaina I kl ia, a ua ike hoi, aole kela e hooluhi wale! ana ia ia iho, ma ka lilo ana i mea hananui no kekahi mau mea, keolahe meae hookuikui ai ia oe. Aka, hoaku i ke kumu manao, Ua lawe hou mai nei au i ka peni ma ko'u lima, me ka hoike aku i ka la pouli no keia Aupuni, he mea i kupono-me ka hana mau a ka poy Roma kahiko, ka hoailona ia me ka pohsku eleele. I keia la, ua haiia mai nei ua kohoia ka Lunakanawai Hoomalu ma ke kino la owai ? E hoopakeleia ka'u peni i keia mea hoohilahila nui—e aho e inoa ole ia. Me ka a-e I ae maluna o kona inoa Loio makemake ole ia,! ana i imi ai a loaa, a i ili pono ai hoi ia īa, i e lawe ae au ma ke kahua akea loa, i wahil e hoopuka aku ai i ko'u hoole kue i keia maul hana hookaumaha kaulike ole. O ka hapanui o na hihia e hiki ana imua i o keia Aha, he poe hihia kanoka maoli wale no, a na na Loio Hawaii no hoi lakou e pa-' le, ka poe hoi i hoonele ia i keia wa i ka mea nana e hooloho.mai, no ka inea, he oiaio. o ka mea i lilo ae nei i Lunakanawai, aole loa ehiki ke umthi a he mahele i kekahi imhi huaolelo o ka olelo Hawan me ka pololei; a ua noho oia ianei a hak he umi, a he umi. kumamalua paha makahiki, e hoike moakaka oa mai ana ia mea i £ona hiki ole maoli no ke ao ī ka olelo Hawaii. Malia paha o i ia mai e kekahi, he mahele olelo no ua hoomakaukauia no na Loio: aka, ua hiki no paha i kekahi hup* ke ike iho i ke |»ewa nui a me ka pohihihi no hoi o ka unuhi ana, me ke ana i na huaolelo ma ka eono, me ka hoohanau hou ana'ku i na hua olelo imua o ka Aha. O ka oleio pale hea la nana e hookui mai i keia ? Heaha la ka manao o ua Lunakaiiawai la, ina ua ili mai īlunaonakekuia e hoolimalima'ku i mea unuhi olelo, i mea nana e unuhi aku kana mau olelo hoonohonoho imua o ka Aha Kiekie ? Heaha la ka loihi o ka manawa e hala, mamua o ke kakau koke ana o na poe haole, ī palapala hoopii i ka Moi, e kapae ae i keia mea kaumaha nui ? Ua ino maoli ka hoomaka ana a ke Kiaaina hou o kakou, ma kahoomaka ana i kana hana oihana mua, ma ke koho ana i koia kanaka i Lunakanawai Hoomalu. Aole oia e alohaia e na kanaka ma keiahana ana,

aia a kaomi pauia ka huna o ka manao inoa aupuai. He manao lana'e no hoi, Hole oia kekahi e hio ana ma na mana owaho mai, oiai nae, ua ikaika ko'u manao kuhihewa pela, no ka mea, wahi a ka wawa waie ia mai, ua huipu ka oihana hoomana, me ke aupuni i ke k»i ana ia ia e koho i keia kanaka. Ina paha e hiki ana ke hookauia'ku me ka moakaka i ka poe hanohano o ka Hale o ka Poeikohoia, ke kaumaha nui o keia ino i hanaia ia lakou.a hoole mai lakou i ka haawi i uku no ia oihana, a hiki i ka wa e kapaeia'i keia Lunakanawai e noho nei, owau kahi o ka poe e haaheo nui ana no ko lakou manao kuokoa ana. E lawe i ka uku m«ri ona'kn, a e hele aku 110 ia, oiai o ua kulana la, he pohaku nui no ia e hiki aku ai i ka noho ana Lunakanawai o ka Aha Kiekie *.

| Oka mauao keia i hoopukaia e kekahi haole, a owau pu no kekahi ma ia manao, a no ko'u manao ana, aole i lawa pono na mea a pau i ka hoakakaia e ia, nolaila ko'u pakui ana i ka'u olelo maialo nei, penei no ia. He pono anei kekahi o ke kanaka Hawaii iloko ! o na Aha kau Kanawai o keia Aupuni ? Ua | hiki anei ia lakou ke hele imua o ka Aha j Hookolokolo Hoomalu o Honolulu, e imi ai } i ko lakou mau pono, me ka hoohaniniaku ī I na'olelo a lakou i manaoai, me ka ike mai hoi I o ka aha i na mea liilii a pan a ka mea hoopii, a me ka mea pale e wailioaku ai imua o ia Aha ? Oiai hoi he mea ike ole i ka olelo Hawaii ka mea e noho ana i Lunakanawai ? Ke manao nei au, aole. Aole e hiki ina kanaka Hawaii ke imi i ko lakou mnn pono, a | ke pnle paha i ko lakou mau pono, me ka ike ! maopopoia o ke ano o ka lakou mau mea i j manao ai. Ua ikea plnepine ia ka hiki ole ana i ka unuhi olelo akamai loa, ke unuhi mai i ka olelo Hawaii a i ka olelo Beritania, a no ia mea, e hiki mai ana paha ka manawa e hehiia'i ka po?io o ka poe nona ka aina ma ka Aha Hooinalu o Honolulu, aole no ka ! manao maoli o ka Lunakanawai e noho nei e hehi\ alm, no kona ike ole maoli no i ke ano o kanaka Hawaii. A no ia mea,ke olelo nei au, ua hewa loa ka hoolilo ana i ke kanaka ike ole i ka olelo Hawaii, ka meā nana e noho i Lunakanawai no ka Aha Hoomalu, a hookahi wale no wabi e hiki ai i ka poe o kek Mokupuni ke alo ae i ka poino nui i haulehia mai iluna o lakou, oia no ka hoopau kohe i ka mea e noho Lunakanawai nei. Ma kona ano kanaka, ua mahalo no au ia itf, a aohe wahi kumu ino a'u e olelo ai nona, a he nui knu hauoli mau, ina e hilihia nui ia mai ktv pomaikai o keia ola ana iluna ona ; aka, iloko nae o ia makemake ana o'u, aole o'u makemake e hoopomaikaiia ka mea hookuhi, me ka hoeha hoomainoino ana i ka ldhulehu, ma ka hokai ana i ko lakou mau pono. Nohea mai ka hookahe koko ana ? Nohea mai ka noho ana kue-e ? Nohea mai na kaua nui ana ma keia ao? A nohea mai hoi ka make mainoino ana o kekahi poe ? Hookahi no olelo pane no ia mau iiinau a pau, oia hoi, no ka hokai wale ia o ka poīw o kela ame keia. Pehea Ia ? E hiki anei ia Hawaii ke ku nana maka aku i ko lakou mau pono e umiia ana ? E ae mai anei lakou e laweia ko lakou mau leo, a e noho ekemu ole ? no ka mea, ua like ka hoonoho ana i ke i kanaka ike ole i ka olelo' Hawaii, i Lunakanawai Hoomalu, me he mea la e lawe aku ana i ka leo a me ka pono o ka hoonohonoho akamai ana a na Loio Hawaii i ko lakou j mau manao naauao imua o ua Aha Hooma- j lu la.

(Ja ike no kakou a pau, aohe Aha Apana o Honolulu, ua hoohuiia iioko o ke kau Ahaolelo i hala'e nei. a okomoia iloko o ka Aha Hooipalu, nolaila, aia iloko o ia Aha e imi ai ka poe ilihune i ko lakou mau pono—ihiilu lakou e hoopuka ai i ko lakou mau leo pale, a hoohalahala paha no ko lakou mau pono inawa e hokaiia'i. He makemake lakou c hai ponoi aku i ka lnkou mau olelo i ka pepeiao o ka Aha, aole o lakou nakui i ka okomoia aku iloko o na pepeiao o ka Aha, ma o ka mea e la, e like me keia Lunakanawai e noho mai nei; oiai hoi, oka poe no nona ka aina na kanaka maoli, ka poe nui loa e noho nei.

Ke manao nei au, he mea pono i ke Aupuni, a me ka poe ia ia ka mana % i na wa a pau a lakou e manao ai e kohoi mau kanwa no ka lekulehu, e noonoo pu i ka pono o ka lehulehu holookoa, aole i ka pono o kekahi poe hopmana, a o kekahi poe mana nui eae paha o kahi e mai. Aia wale np ma ke kuokoa a me ka koopilimeaai ole o ke Aupuni, a o na Luna Hooko paha, e hiki ai ke malama ia ka hanohano a me ka mana o k.\ Moi, a me ke Aupuni; aka, ke minamina nei au i ka olelo ana, aole i kohoia keia Lunakanawai, me ka noonoo pu ia o ka pono o ka lehulehu. No ka mea, aohe ona ike ika olelo kanaka, oiai hoi, o na Loio e hana nei imua oia Aha, o na Loio Hawaii ka hapanui. Pehea la auanei e lohea ai na olelo hoonohonoho nauuao a akamai no hoi a A. M. Kahalewai, H. Kalauhala, Kanihina, Kamakau, a me na Loio Hawaii e ae?-Ke olelo nei au keia Hawaii holookoa, ua laweia mai o lakou aku ka pono o ka hoopuka ana i ko lakou manao, a me na olelo hoonohonoho no hoi i ka pepeiao ponoi oka Aha; ma ia mea lakou i hooneleia mai ai i kahi e hiki ai ke kula ia lakou iho, me ka hoomaamaa ana hoi i na mea pili kanawai, i hiki aku i ka Aha Kiekie. A e lilo ana paha ka hoonoho ana i ka mea ike ole loa i ka olelo Hawaii, aole i mea e hoopoino wale aku ai i ka lehulehu ; aka, e hoopoino pu ana no hoi i na ohana Loio kanaka Hawaii a pau; no ka mea, ina paha e lohe ae na kanaka maoli, aohe lohe o ka Lunakanawai hou i ka olelo Hawaii, alaila, e pau loa ana na hihia i na Lbio haote, a o ka poe Loio Hawaii, —ka poe nona ka aina,—ka poe pua a ka poe i nai pu ai me ke koa kaulana o Hawaii, a hookuiiii'i keia mau moku i hookahi, —ka poe nona ke koko i hookaheia ī Mokuohai, i Kuamoo, ī lao, a i Nuuanu, a i Kauai, hopu iho la lakou i ka laau a kekahi aiii, o Hooiehelehekii, a nele loa aku i kahi hana ole. Hc pono anei keia ? Ke olelo nei au, aole! aole ioa he pono ! Kai noa la paha, qka pono oka poe ia ia ka mana, a o ka mea la hoi e manāo nuiia nei e ke Aupuni, oia ka hooholo mua me ke kokna ikaika ana i na mea a pau e pili ana i ke ao i ke kanaka Hawaii i ke akamai, a me ka naauao, i hiki ai ia lakou 'ke lawelawe no lakou ibo, ma na mea e pili ana ina oihana a pau o Aupuni Hawaii nei.

Eia ka aole ! Oka puka e hila ai ina Loio Hawhii ke komo aku, i hiki ai ke komo loa aku i ka Aha Kiekie, ua paniin, ua kailiia'e nei e ka ili keokeo. Auwe oe e Hawaii o Keawe, i kou oleloia he kauwa na ka haole ! Auweoee Maui o Kama, i kou oieloia he ohua no ka malihini! Auwe oe e Oahu o Kakuihewa, i kou oleloia he mea hoopilimeaai malalo o na ili keokeo.-~-A o oe hoi e Kauai o Manokalanipo, auwe oe i kou oleloia, he aina hoouiu kanaka mea hookauwa, a hooluhi wale na ka haole; no ka mea, ke nei hoi ke paniia'na 0 naJ{owa e hiki ai na Loio kanaka i ka naauao, oia hoi ke haawiia nei ka oihana Lunakanawai Hoomalu o Honolulu 1 ka mea ike ole 1 ka kakou olelo Hawaii nei ? Peia aku paha auanei ko oukou hopena e na mokupuni e ae o Hawaii nei. Penei no anei kakou na Loio ili ulaula e hoonoho mau ia'i ilalo, ma ka laweia ana'ku o ka lakou pono, ma ka hoonohoia ana o ka mea ike ole i ka olelo Hawaii i Lunakanawai Hoomalu no Honolulu; no ka mea, oke ki ia e hiki aku ai ke pii aku a hiki i ke kulana kanawai kiekie loa o keia Aupuni ? I na he oiaio, a he mea pono ka olelo a ka poe kahiko, oia hoi, "o j ka leo o na kanaka a pau, ka leo o ka pono," j alaila, he mea pono ke kapaeia ka mea e nojho Lunakanawai Hoomalu nei no kona ike ole loa i ka olelo Hawaii, a e paniiakona hakahaka e ka mea i ike i ka olelo Hawaii. Me ka mahalo, Kaanaana. Waileahalulu, .\īaraki, 2, 1804. :