Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 9, 27 February 1864 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ua lilo oia i hoike no ke ano o ka noho ana o ka hale o ka Misionari Hawaii.  I ke kakahiaka a me ke ahiahi, ua hookaniia ka bele no ka pule, he umikumamalua paha ka nui o na poe kanaka, na kane a me na wahine, i akoakoa mai ma ia mau aha pule, a o ko lakou helehelena i ka nana ʻ ku, he ano hoolohe pono no.  Ua hoomakaukau ia na mea ai ma ka papakaukau, ma ke ano Europa, a o na mea ai no hoi, o na io holoholona, a me na uala maoli, a me ka ulu.  Oiai ka noho ana malaila, ua lawe nui mai na kanaka o ia awaawa i ka ulu na ua haole nei i na la a pau.  Hai mai no o Kekela i ua haole nei, ina e noi mai na kanaka i kana mau mea a pau i mea e pakele ai kona ola, ina no la ua haawi no ia.  Iloko o ko laua kamailio ana no na mea e pili ana i ka holomua ana o ka oihana Karistiano iwaena o na kanaka o ia wahi, ua hai mai ka o Kekela, iloko o kona manao, o kana hooikaika ana iwaena o na kanaka-makua, ua ane lilo no i mea ole; aka, iwaena o ka poe opiopio, ua lana kona manao e holo ana no, no ka mea, i keia wa, ua hiki i ke kanaka ka nui o ka poe hele nui mai i ka pule ma ka la Sabati.  A ua ku hoike no hoi o Mr. Whalon no ke ano hoopono Karistiano, o Kekela a me kana wahine, a me ka mana nui o laua maluna o na kanaka o ko laua awaawa e noho mai nei.  He kanaka hana loa o Kekela, a ma ia mea hoi oia i waiho aku ai i ke kumu alakai maikai i na poe o ia mau mokupuni.  Ua oi ka nui o ka aina i mahiia e ia, mamua o kekahi kanaka e ae, a ua oi ka nui o kana uala, mamua o ka uala a ka poe e ae, ke huiia a pau loa ma ia Apana.  Hookahi kaikamahine Maikonisia, (ka mea no i hai mua ia ae nei,) e noho pu nei me laua, a ua hoike mai no hoi oia i kona ao pono ia ana i ke ano Karistiano, a me ke ano o kona noho ana, a he haumana akamai no hoi ma na mea naauao.

            Ma ke kakahiaka Poaono, Ianuari 16, hoea mai ana ka moku mawaho o ua Mokupuni nei, a hoomakaukau iho la o Kekela a me ke Alii, no ka hoihoi ana ia Mr. Whalon iluna o ka moku, maluna o ko laua waapa ponoi, hoouna mua nae i kekahi kanaka e hele e e kiu i ke alanui a lakou e hele aku ai, no ka mea, malia paha he poe e ae kekahi e pee mai ana, me ka manao e kipu mai i kekahi o lakou.  I ka maopopo ana o ke kaawale o ke alanui, o ko lakou hele aku la no ia a holo aku la iluna o ka moku, kahi i hookipa aloha ia mai ai e Capt. Stranburg.

            O ko Mr. Whalon ano kaumaha, a ano aloha i ka hiki ana ʻ ku iluna o ka moku, ua ahona na kakou no e ana ae.  Ua kailiia mai oia mai ka lima mai o ka poe aikanaka, a ua hoihoiia ʻ ku iluna o kona moku, ma ka hooikaika ana a ke kanaka Hawaii maoli--he malihini i konoia e hooikaika no kona ola, ma ke aoia ana o ka koomana Karistiano, ana hoi i hoike hala ole mai ai.  Iloko o na makahiki he 23 o kona holo puni ana i ka honua, aohe wa pilikia e like me keia holo ana, a aohe no hoi wahi ona i halawai ai me na malihini nana e hooe-o koke aku i kona aloha, e like me na Misionari Hawaii hoohaahaa, e noho nei ma ka Mokupuni o Hivaoa, ka mea wale no nana i hooikaika; a, ana hoi i aie aku ai no kona ola.  Aohe waiwai nui ana e hiki ai ke hookaa pau i kona aie a ua olelo no hoi oia, i na wa a pau a Kekela e kuia ʻ i e ka pilikia, e hai aku no ia ia, a e mahele like no laua me ia.  Aka, ua haawi no o Capt. Stranburg ame Mr. Whalon, i ka makana na Kekela ma, e like me ka hiki ia lakou, a pae no hoi laua iuka.

            I ke kamailio ana no Mrs. Kekela (Kekela wahine,) ua hoopuiwaia oia i ka ike ana ʻ ku i kekahi Hawaii Polunesia, he lokomaikai, akahai, me ka naauao.  O kona ano a me kana hana i na manawa a pau, he ano like Lede wale no.  He mahalo kupono keia no ka hoololi ana ʻ e o ka mana o ke ano o ka noho ana Karistiano.  He hiki no ia Kekela a me kana wahine, ke olelo Beritania uuku, ua lawa kupono no, no ka loheia ʻ ku e hai.

            Mahope iho o ko Mr. Whalon hookuuia ana a hiki i ka hale o Kekela, ua ninau oia i ke kumu o kona hopuia ʻ na, a ua haiia mai oia, i hopuia oia i uku hoopai panai no ka poe kanaka i lawe malu ia e kekahi moku o Peru, ka poe nana i aihue he mau kanaka a me kekahi mau wahine, mai ia Mokupuni aku, a me kekahi o na Mokupuni e pili ana.  Ua hoihoiia mai kekahi o ia poe kanaka e ke Aupuni o Peru, a ua nui aku no hoi ka poe i make i ka holo ana aku, a me ka hoi ana, mai Peru mai, oiai hoi o kekahi poe o lakou, ua hoohiaia e ka mai puupuu liilii, (Hebera,) a e laha ae ana ma ia mau Mokupuni.

            No ka ukiuki loa o na kanaka i keia hana ino a na poe Peruwiana, nolaila, ua hoohiki lakou, e hoopai aku i na haole a pau e hiki ana ilaila, a haulehia iloko o ko lakou mau lima, me ka manao ole ae i ko lakou wahi i hele mai ai.  Ina no paha aole o Kekela i hele, i na no la, aole e hoomainoinoia o Mr. Whalon, e like me ka lakou i hana ʻ i.  Aole noho pu o Kekela me ka poe nana i hopu ka haole, a he uuku wale no kona mana maluna o lakou.  He pinepine no ko lakou kaua ana me na poe kanaka e ae ma ia Mokupuni, a e hiki mai auanei paha ka la, ma kana ao ana, e hpopauia ʻ i ke kaua ana, a e noho maluhia hoi na kanaka me ke kuikahi, e like me lakou e noho nei, ma ko lakou mau Mokupuni nani nei.

            He kumu pono io keia ua ko Hawaii nei a pau e hauoli ai, no ko lakou ike iho i ka hua maikai a lakou i kanu ai, mamuli o ko lakou kokua ana, ma ke kihapai pegana o Maikonisia.

           

EIA MAI E NA MAKAMAKA!

            No ka nui a manuanua wale hoi o ke koiia mai, me ka nonoiia mai o makou, ame ka hooia pu ia mai hoi o ka nele o ka lehulehu i ke dala ole, me ka hai puia mai nae, he hookahi dala wale no kahi mea loaa i ka poe e makemake ana e lawe i ka pepea, a no ko makou manao no hoi o kapaia mai makou he poe mau-a.

            Nolaila, e ike mai e ka lehulehu mai kela a keia pea o ka aina, no na kumu i haiiaʻe la maluna, nolaila, ua hoalualu iho makou i ka Rula Paa a makou i kukulu ai, no ka uku mua mai a pau, a ua ae makou e lawe i Hookahi Dala no na malama eono.  A o ka poe a pau e makemake ana e lawe i ka pepa no na mahina eono, e loaa no ia lakou na helu a pau, mai ka la mua mai o Ianuari, a hiki i ka pau ana o na mahina eono.  E wiki!  E wiki mai oukou e na makamaka.

           

Ka Nupepa Kuokoa

HONOLULU, FEBERUARI 27, 1864.

NA LUNA AUPUNI.

            E ikea iho ma ka pepa, ua koho a hookohu ka Moi, he mau Luna Aupuni, no na wahi i waiho kaawale iho nei iloko o ke kowa manawa i hala i ke kanikau ana o ke alo Alii, no ko kakou Moi aloha i hala aku nei.

            O ka makou leo hoohauoli e waiho aku nei imua o ko makou mau makamaka, oia no ka hoi hou anaʻe nei o ka Mea Hanohano George M. Robeetson, (Lopikana) ma ka oihana hoa Lunakanawai mua o ka Aha Koikoi o keia Aupuni, a aole no e nele ana ka eehiaia o na puuwai Hawaii a pau e ka hauoli kuhohonu oiaio, no keia pomaikai nui i haulehia mai iluna o keia lahuikanaka, ma kona hoihoi hou ia anaʻe i kahi i oleloia malluna.  Ua ane hiki ole no ia makou ke ana ae i ke ano o na mea i kahakahaia iluna o ka helehelena o na poe o keia kulanakauhale, iloko o na mahine i kaahope ae nei, ana i noho kaawale ai mai ka oihana Kanawai ae o keia Pae Aina--ua hehiia ia mai na poe a pau e ka pilihua, a me ka pi-o-o, a me ka haupu e mai hoi o ka weliweli, o hoonohoia mai auanei kekahi mea e ma kona wahi, i pani hakahaka nona, a lilo i mea e hoopilikia mai ai i ka pono kaulike, a me ka maluhia o ka lehulehu, me ka hoohamama aku hoi i ke kowa e hiki ai ka poino i ka Aha Kanawai o ke Aupuni holookoa; a no ia mea, e apono io mai paha auanei ka lehulehu, me ka hauoli pu hoi iloko o ko makou hauoli ana, no ka hoi anaʻe nei o ka Mea Hanohano G.M. Lopikana ma kona noho ana mua.  O ke apono a me ka mahalo lokahi ana a ka lehulehu hoolookoa. mai kela pea a keia pea o ka aina, ka uku kupono o kona naauao, kona hoopono, a me kona ano maikai--a he hoike kipe ole ia, nana e hooia mai i kona kanu ana (mamuli o kona hana pololei loa ana,) i ka anoano o ke aloha iloko o ka puuwai o ka poe a pau i ike, a i launa me ia, ma kona ano oihana, a me kona ano kanaka no hoi.  O keia mahaloia, alohaia, a me keia ikeia ana o kona maikai e ka lahuikanaka, he hanohano ia i ku i ke kukoia mai e ka poe e--a na ia mea no hoi i kanu i kona inoa ma ke hihapai o na inoa o ka poe i imi kuemi ole i ka pomaikai o kanaka.

            Mai kona wa i kohoiaʻi i Luna Kanawai i ka makahiki 1853, mailaila mai ka pii ana o kona mahaloia, a mailaila mai no hoi ka eo ana o ke aloha, ame ka mahalo o ka poe a pau ia ia.  Ua loaa ia mau haawina ia ia, aole ma ke ano pomaikai ili wale mai; aka, mamuli no o ka imi ana me ka hooikaika nui.  O na hihia e ahai ia nei imua o ko kakou Aha Kiekie, he lehulehu wale na ano, oiai hoi ma na aina e, ua nui na ano aha hookolokolo, e hanaiaʻi na hihia, aka, iloko o ko kakou aupuni nei, hookahi wale no.  Nolaila, o na hihia a pau e hiki ana imua o ko kakou Aha Kiekie, no ka lehulehu loa o na ano hihia, nolaila, aia me ka imi nui ana me ka luhi, e loaa ai ka hooholo kupono ana; no ka mea, i na e hilihewa  kekahi hooholo ana; alaila, o ke kukulu no ia i ke kumu alakai hewa nana e hoopoino i ke kaulike o ko ka lehulehu mau pono.

            Iloko o kona naauao nui, aole oia i nele i ka akamai loa i ka olelo Hawaii, a he mea nui no ia e noonoo iaʻi o ke akamai i ka kakou olelo nei, no ka mea, o ka hapanui o na hihia me na poe kanaka Hawaii nei no, a he nui no hoi na Loio Hawaii e hana nei i na hihia ma ka olelo Beritania, a ina e hilinaiia ma ka unuhi olelo, alaila, pau e ka hie o ka olelo, mahope o ke komo anaʻku iloko o ka wili a ka unuhiolelo; nolaila, i pono ai ka Luna Kanawai lohe i ka olelo Hawaii, aole e haule kahi wahi mamalo ole a na Loio.

            O ka lua o ke kumu hauoli a makou e waiho aku ai imua o ko makou mau makamaka, oia no ke kohoia ana o Ka Mea Hanohano R.G. Davis, (Lopaka,) i kokua elua no ka Aha Kiekie.  I na makahiki i kaahope ae nei, ua noho oia ma ka oihana Lunakanawai Hoomalu no Honolulu, a ua piha ka poe a pau i ka mahalo ia ia, oiai oia e hooko ana i na hana o ia oihana.  O kekahi keia o ka Hawaii nei mau keiki ponoi--o kona one hanau keia, i keia honua i uhi iho ai ka lepo i kona mau kini a pau a ianei kona mau onohi i halawai mua ai me ka La, a no ia mea, he kumu io keia na na kanaka Hawaii a pau e haaheo ai, i ka hoonohoia ana o kekahi o lakou ponoi, iluna o kekahi o na noho ana kaumaha, koikoi, a hanohano no hoi o ko kakou Aupuni.  No ka mea, ua nui no ko kakou kaniuhu ana, me ka olelo iho i ka pau loa o na oihana aupuni i na haole; ano la, ua hoea mai ka wanaao o kekahi la hou ma Hawaii nei, a ua onou iaʻku kekahi o ko kakou koko ponoi iloko o ka noho ana hanohano, me ka hiki ole i kekahi, ke henehene mai i kona ano akamai a me kona ano naauao; a o ka kakou wale no e hooho ai, o ka olelo, "O hele imua e Hwaii! O hele imua e Hawaii!!" Ua maopopo no ia ia ke ano o ko ke kanaka Hawaii noho ana, mai ka wa kahiko, a keia wa hou, a aole no e nele ana ka hiki pono ia ia ke waewae pono i na hihia a pau e waihoiaʻku imua ona; no ka mea, aia iloko ona na ano maikai a pau, me ka makaukau pu no hoi, a ua pili mau kona manao hoopomaikai, Pro rege, lege grege.

            O ke kumu nui i ane kaumaha iki ai i kekahi manawa o ka Aha Kiekie mua iho nei, no ka mahele ole o ke kokua alua o ka Aha i ka olelo Beritania, a ano hoi, ua pau ia pilikia.  Penei ke ano o ka Aha Kiekie i keia manawa: Lunakanawai Kiekie Elisha H. Alleu.  Kokua Luna K. mua G.M. Robertson, (Lopikana.).  Kokua Luna K. alua R.G. Davis, (Lopaka.)

            O keia hoonohoia ana o keia poe maluna i mau Lunakanawai no ko kakou Aha Kiekie, ua haawi mai i keia Aupuni i ka Aha Kiekie maikai loa; no ka mea, he poe lakou a pau i kamaaina, a i hoaoia, a ua ikeia ko lakou maikai, a me ko lakou kupono ma ka hana nui i waihoia ma ko lakou lima.

            O ka mea i kohoiaʻe nei i Kiaaina no ka Mokupuni o Oahu, o Kanela John O. Dominis, ua apono loa ia keia koho ana e na poe a pau o keia kulanakauhale; no ka mea, ua kupono loa no oia ma ia oihana, oia kekahi o ua poe la i hoaoia, a ua ikea ka noho pono, a me ka malama mau i ka pono o ka Moi, a me kona ano makamaka, a alohe Alii no hoi.  A ma keia wahi kona hanaiiaana mai kona wa opiopio a hiki i kona oo ana, a ua hiki ia makou ke olelo maanei, aole e hiki ke kueia kona ano hoopono, a me kona ano maikai e kekahi mea; a nolaila ua maopopo, ua komo ke kanaka kupono ma kahi kupono.  He oiaio ua oleloia, o kona mare ana i kekahi alii wahine nui, ke kumu o kona hoonohoia ana ma ka oihana Kiaaina.  Aole o makou manao pela.  Aka, ua hoonohoia oia ma ia oihana no ka ikeia no o ke kupono, a me ka maikai o kana hana.  Oia kekahi o na poe kakaikahi wale i kaupaona ia, a i ikeia no hoi ka pono, a me kona makaala mau i na pono o ka Moi, ke Aupuni a me ka lahuikanaka.  Ua pili oia me ko oonei mau Alii iloko o na manawa a pau--ke kau o ka pilikia, a me ke kau o ka noho oluolu ana.  A nolaila, aohe aku pono i koe e kupono ai ka lilo ana i Kiaaina; a nolaila mai ka mahalo pono ana a ka lehulehu i kona lilo ana i Kiaaina no Oahu.

            Ma ka hoi hou ana o ka mea Hanohano G.M. Lopikana i ka Aha Kiekie, nolaila, ua oluolu ka Moi e kohoia ka mea Hanohano Charles Gordon Hopkins, (Hapakini) i Kuhina Kalaiaine, a ua apono loa no ka lehulehu ia mea, no ka mea, ua maopopo no ia lakou, he kanaka oia i pili mamuli o na ʻlii i ka wa pilikia o ka aina, a he kanaka naauao nui no hoi iaoia ma na mea a pau o ka ike; aole oia wale, aka, ua kamaaina ia ia ke ano o ke kanaka hawaii, ua ike ia i ko lakou mau pilikia, a ua kamaaina no hoi i ka hapanui o na kanaka a pau o keia aupuni; no ka mea, o na hoahele iho la noia o na Lani hoi e noho mai nei.  He oiaio no, aohe kanaka maikai loa i loohia ole i ka imi hala ia me ka hoinoia, a malia paha, pela ka manao hoike o kekahi poe haole e noho mai nei?  Aole makou e hiki ke olelo he kanaka Hawaii kekahi i manao hoino hala ole aku pela, no ka mea, kamaaina loa kona ano i na Hawaii nei oiaio a pau.  A o ka makou wale no e olelo ai i ka poe i manao ino wale mai ana ia ia, oia no mai hoolilo i ko oukou manao enemi kanaka i kumu e hoolauwili ai i ko oukou ano oihana.

            Ua hookohuiaʻe nei he Lunakanawai hou, no ka Aha Hoomalu o keia Mokupuni, a ma kona ano maikai a Keonimana no hoi, aole a makou olelo kue, a, aole no hoi o makou makemake e hoopuka i na olelo e pili ana ia mea.  O kona ano kupono ma ia wahi, a o ka mea e ae paha ma kekahi oihana e ae o ke Aupuni, me ka ike ole i ka olelo Hawaii, oia ka makou kumu olelo e kamailio ai; me ka minamina no nae ko makou kalakalai olelo ana, a no ka mea hoi, ua pili nui ka pono o ka lehulehu ilihune iloko o ia oihana, nolaila i hiki ole ai ia makou ke hooki pu i ke kamailio no ia mea.

            He mea maopopo nui no ia kakou a pau, o ka Aha Hoomalu o Honolulu, oia ka Aha a ka poe ilihune e hiki ai ke koi i ko lakou mau pono ke hoonohoia i Lunakanawai i ike i ka olelo Hawaii.  He elua hapakolu o na hihia e hanaia nei imua o ia Aha, he poe kanaka Maili, a i lilo i na Loio kanaka maoli wale no, a i ko lakou manawa e hoonohonoho ai i ka lakou mau olelo, aia no ma ka olelo Hawaii, nolaila i pono ai ka hoonoho ana i Lunakanawai i mahele i na olelo elua--ka olelo Hawaii me ka olelo Enelani.  Aka, i keia manawa, pehea la e lohea pono iaʻi ka manao maikai o na Loio Hawaii?  E i mai paha auanei kahi poe, ma o ka unuhiolelo la e loheiaʻi ka lakou mau olelo:  I ko makou manao, aole e hiki i ka unuhiolelo ke hoike pono aku i ka olelo me ka hie a na Loio e hoopuka ponoi ai.  Aka, eia nae, he Loio akamai no ka mea i kohoia ae nei i Lunakanawai hou, a ua nui no hoi ka poe makemake ia ia; aka, aole nae ia he mea e apono mai ana, nana e noonoo mai ka hihia o na poe Hawaii nei.

NA MEA HOU O HAWAII NEI.

            MAKE I KAHI E.--Ua make o Keokeo (K) o Makawao Maui, ma ka la 10 iho nei o Ianuari, ma ka mokupuni hana lepo manu, a i kapaia o Phoenix Island.

            E HOOLOHE MAI OUKOU.--E oluolu oukou e na poe kakau manao no keia pepa, he nui na palapala e hoopukaia ana, aka, no ka piha e o ka pepa ke kumu o ke komo ole ana i keia pule.  E hoomanawanui no oukou e na hoa.

            EKOLU KEIKI.--Ua loaa mai ia makou he leta na S.A. Kaopua, o Kohala Akau, e hai mai ana i ka hanau ana o kekahi wahine he ekolu keiki i ka manawa hookahi, a penei no kana mau olelo:

            "Ma ka po o ka la 14 o Ianuari iho nei, ua hanau mai kekahi wahine ma Kaauhuhu, o Kahananui ka inoa, i ekolu keiki kane nunui a maikai, i lawa pono i na lala o ke kino holookoa, hookahi i make, a ke ola nei elua.  Oia la ka nuhou i lohe oukou."

            HANAU KUPANAHA.--Ua haiia mai makou e ka leta a ko makou makamaka M.K. Adamu, o Kaupo, Maui Hikina, no kekahi wahine hanau kupanaha, a penei no kana mau olelo:

            "I ka la 15 o Ianuari, hanau kekahi wahine ma Waiha, ekolu keiki, he keiki pake ua mahuna ka ili i ka awa, o ka lua, he keiki Moo, o kona loa, hookahi kapuai ka loa, a mahope he leho, oia ke kolu o na keiki a keia wahine, kupanaha ka mea nana ka hana ana, iloko o keia wahine, he pake, he mea uhane ola, a he moo, he mea noho iloko o ka waonahele, me ka leho, he mea noho iloko o ke kai."

NO NA AINE E MAI.

            I keia wa, ua anenae ku i kahi hookahi ke kaua ma Amerika.  He hooilo pilikia loa neia.  Ua paa na muliwai a me ka aina i ka hau.

            He uuku loa ke kaua i neia wa, aka, ke hooikaika nui ia nei i makaukau ma ke kai a ma ka aina, no ka hopena o keia kaua weliweli, i ka pau ana ae o ka manawa anu.

            Ke hooikaika nui nei ka Akau, e loaa na koa he 300,000, i pani no ka hakahaka o na puali kaua, i na aole e hele maoli mai na kanaka e draft ia ana e ke Aupuni, i ka la mua o Maraki.  Ma Tenesi, a me Kenetuke, ke hana ikaika nei na mea a pau i na hale a me na uapo; i kekahi ala hao, mawaena aku o Kenetuke, a hiki i Cumberland Gap, e hoakoakoa ana i na mea e lako ai, a e pono ai; a e kukulu ana i na Papu, a e hoomakaukau ana i komo hou aku iloko o Georegia, i ka pau ana ae o ka wa anu.

Na kaua Moku.

            Ke hana ia nei na moku pale hao, a me na moku hao.

            Ke hoomakaukau ia nei kekahi poe mea kaua, ma na moku ma Nu Ioka.  O Generala Burnside ka Alihi kaua.  Ua manao ia e holo ana i North Carolina, kahi no i na kaua mua ai me ka pomaikai nui.  O ke kulanakauhale o Wilmington paha kana e kii ana e kaua.  Oia wale no kahi awa o ka Hema, e hiki ai na moku o na aina e ke komo; a ma ia wahi no, ua loaa koke mai nei he 21 moku komo malu, ma ka hoike ana @ Admirala Lee.  Ma ka olelo a na mea Au@ ua ikaika maoli ka manao huli ma mua o ka aoao o ke Aupuni, ma North Carolina.

            Ua olelo ia, ua kukala ia ka Aha Hooponopono i na mea o ke Aupuni o North Carolina, e hoi hou ia pauku, a hui me ke Aupuni.  Aka hiki ole paha ke hana ia mea a hiki i na makaainana ke paulele malalo o ka malu o na koa o ka Aupuni.  Ina e komo kekahi puali kaua nui iloko o North Carolina, kaawale o Gen. Lee, ma Vereginia, a me Gen. Johnston ma Georegia, a e hiki i na mea paulele mamuli o ke Aupuni, ke hoihoi hou ia North Carolina, malalo o ka malu o ka Hae kahiko.

Na hana hoomakaukau a ka poe Kipi.

            Ke hooikaika nui nei na Alii o ka aoao kipi, e hoomakaukau no ka pilikia nui e kokoke mai nei.

            Ke ohi ia nei na mea a pau e hele i ke kaua.  He kii ia na mea a pau mawaena o na makahiki he 16, a me 50.  Hoa ia na mea i ohi ia i koa, e like me na holoholona e kekahi, me ka hao ma na lima.  A no keia mea, auhee aku na makaainana e holo i kuahiwi, a iloko o na wahi lepo nenelu; a ma kauwahi, hahaiia me na ilio hanu koko.  Hao wale ia ae ka mea ai no na koa.  A o ka uku o na koa, na bila dala o ke Aupuni kipi.  A he kaumaha loa na auhau.

            O keia ke kumu e hoi hou ai na makaainana, malalo o ka malu o ko lakou Aupuni kahiko, a e ae aku ai me ka hauoli, i na kumu lokomaikai a ka Peresidena Linecona.

            A pela io maoli no ma ka aoao komohana Hema.  Ua holo nui ke Gen. Banks, hana ma Texas, ua hiki mua aku ia ma ka Rio Grande, ka palena mawaena o Amerika Huipuia, a me Mesiko; ua pio ia ia ka nui o na papu, a me na awa e pili ana i kahakahi Kahe nui na waimaka o na makaainana o ka aoao o ka Aupuni, a komo iloko kana puali kaua, i kona hooea ana mai, E balota ia ana na Luna Makaainana, ma Lousiana, ma ka malama o Feberuari, a e hoopau ia ana ka hookauwa i na nika e noho ana malaila.

            Aole i liuliu ka manawa i koe, e huli ana o Arkansas, a me Tenese, mamuli o ka aoao o ke Aupuni.

            Ma Nashville, ka kulanakauhale nui o Tenesi, ma ka la 22 o Ianuari, ua halawai kekahi anaipa kanaka he nui, no ka hoopau koke i ka hookauwa kuapaa ana i na nika.  A o ke Kiaaina o Johnston ka Luna Hoomalu.  Ua halawai nui na kanaka ma na wahi a pau o Arkansas, a ua hiki i ka 7,000 ka nui o na koa malaila, ma ka puali kaua o ka Akau, e noho nei i keia wa ma Little Rock.

            Ma ka aoao Hema, 500,000 nika hookauwaia, a ua hookuu ia e na puali kaua o ke Aupuni, a he 60,000, mau koa nika iloko o na puali o ka Akau.  Ua ike ia ko lakou ano makaukau i ke kaua ma kekahi mau hoouka ana.

            Ua lohe mai no hoi makou, o kekahi o na keiki o ke Aupuni Hawaii nei, oia no hoi o Samuel C, Limaikaika, oia hoi ke alii o kekahi Puali Koa.

            No ke ku ole mai o na moku mai Kalaponi mai, nolaila, aole wahi mea hou ano nui e hai aku ai ke hai, a o na mea o ka Hoku Loa ka makou i lawe mai ai, a oia keia maluna ae nei.

Na Palapala

Palapala no Maikonisia.

Puamau, Hivaoa,

Aper. 9, 1863.

Rev. W. P. Alexander,

            Aloha nui oe me kou ohana hale a pau, a i na hoahanau kane me na hoahanau wahine, a me na makamaka no a pau o kou haawina.  O ka Haku pu me oukou a pau loa.  Amene.

            Eia no makou a pau i keia wa na Kumu, e ola maikai ana, na kane me na wahine, a me na kamalii a makou.  Aole no nae hoi i kaawale loa aku na pilikia a pau, ua ku kokoke mai no.  Ua loohiaia no kekahi poe o makou i ka mai ma ke kino, a ua aloha mai hoi ka Haku.  Kue mai no hoi kekahi poe kamaaina me ka ohumu ino loa; aka, o ke Akua kai hoopakele mai.  "O Iehova ke kokua kokoke loa i ka wa popilikia," wahi a Davida.

            Ke noho nei hoi makou na Kumu i keia wa ma na mokupuni ekolu, o J.W. Kaiwi, aia ma Oomoa, kahi a makou i noho mua ai.  Ke kupaa mau nei kekahi poe hoahanau ekalesia ma Oomoa, ma ka pono io.  A ke launa mau mai nei hoi kekahi poe ma ke ao kula, a me na halawai haipule.  A e holoholo ana hoi o J.W. Kaiwi i kahi wa ma Hanavave, e launa pu ai me kekahi poe olaila, ma ke ao palapala, a e hai aku no hoi ia lakou i ka olelo o ke ola mau loa.  Oia kahi a Kuaihelani ma i noho ai mamua.  Ua pau hoi ke kaua ana ma Fatuiva i keia manawa, a ua launa pu hoi ko Evaeva, Hanavave, a me ko Oomoa poe; a o ia hoi kekahi mea e olioli nui ai kakou.

            O S. Kauwealoha hoi, ke noho nei oia me kona ohana ma Uapou, a ke launa mai nei hoi kekahi poe ia laua, ma ke ao kula, a ma ka halawai haipule.  He aina malu o Uapou, aole he kaua malaila; no ka mea, hookahi no Alii a puni ka moku.  Elua manawa o koʻu holo ana ma ka wa i Uapou, i ka malama Iulani, 1862; o maua pu me J.W. Kaiwi ka holo ana.  A ma na la hope o Setemaba, ua hiki aku hoi maua i Nuuhiva, a me Uahuna.  Hookahi hoi o maua kaapuni pu ana me S. Kauwealoha i kahi wa, i ka moku o Uapou, e launa pu ai me na kamaaina, me ka hai aku hoi ia lakou i ka olelo o ke ola mau.

            Eha hoi o makou mau Kumu e noho ana ma ka moku o Hivaoa nei.  O A. Kaukau, e noho ana laua ma Hanaiapa; mamua, ua launa mai kolaila poe ia laua ma ke ao kula, a ma na halawai pule; a i keia wa, aole launa mai.  Aia ka nui o lakou ma ka inu rama, ke kaua, na hana koike, a me ka lakou mau hana lealea mamua.  Ua manao hoi makou, he pono ia A. Kaukau, ke hele a noho ma kauwahi o Nuuhiva; no ka mea, ua kahea mai kekahi poe o Nuuhiva i Kumu no lakou, kela poe ma Hooumi, ke kahawai ma ka bikina aku o Taipi.  Ekolu manaaw o koʻu holo ana i Nuuhiva, ma Iulai a me Okatoba, 1862, a ma na la hope o Feberuari, 1863; elua holo ana ma ka waepa, a hookahi ma ka moku Okatoba.

            Ke noho nei hoi ma Nuuhiwa ke Kiaaina Farani, me ekolu kaa Farani malalo ona.  Elua hoi mau Kumu Pope e noho ana ma Nuuhiva; o ko lakou Bihopa nui, ua hele ma Tahiti, a ua hoi mai paha.  He mea ke kue o na Kumu Pope i ka lohe ana, e hele ana o A. Kaukau e noho ma Nuuhiva, i na kamaaina lakou e ao ai i na olelo kue, aole hoopuka mai imua o makou.

            Ua halawai pu maua o J.W. Kaiwi, me ke Kiaaina Farani, a ua ninau mai kela ia maua no na hana a kakou ma Faruiva, Hivaoa, a me Uapou.  Ua oluolu no hoi kela ma na mea a maua i hookaka aku ai.  Ua ninau aku hoi maua ia ia, no ka pono o kekahi o makou, ke hele a noho ma Nuuhiva.  Penei kona pane mai: "Aole au e hooie kekahi oukou ke hele mai a noho ma kauwahi o Nuuhiva nei, ko makemake aku hoi na ʻLii kamaaina o ka aina ia oukou."

            O Laioha hoi, oia ke Kumu hou i hole pu mai me D. Baluwina, i ka makahiki i hale na ka Ekalesia o Kailua i hoouna mai, a na lakou no e hoolako ia laua ma na mea i pono ai ko laua mau kino.  E noho ana laua me Hanaahi, kahi a James Bicknell i noho ai mamua, e noho wale ana laua malaila, aole launa mai kekahi poe ma ke ao bula, a ma na halawai pule.  Ke manao nei ohi laua e hele ma kekahi wahi aku.  ke maopopo nae ia mea.

            O Zakaria Hapuku ma, ke noho nei ma Atuona, aia no ia wahi ma ka aoao hema o Hivaoa nei; he nui na kanaka me ia halawai, 800 a keu aku, a ke hooikaika nei hou laua e ao aku i kolaila poo i ka olelo a ke Akua, a ke launa iki mai la hoi kekahi poo me laua me ke ao kula, a ma na halawai haipule no hoi.

            O maua hoi, e noho ana ma Puamau nei.  e hana ana i ka hana a ka Haku.  He no kula i kela la keia la, i ka poo i makemake mai i ke ao palapala, he 20 a keu ka nui o na haumana kulu e hele mau mai ana.  Aole hikiwawe o ka ike, no ka hele pinepine ole mai, a o ka poe hele pinepine mai, ua loaa pono no ka ike i ka heluhelu.  a ua hele mau mai no hoi kekahi poe i kela Sabati keia Sabati, e lohe i ka olelo a ke Akua, he kanakolu, a he kanaha i kekahi manawa.  O ka nui o na kanaka, aia no ma ka lakou mau hana kahiko.

            Ekolu hoi mau hoahanau ekalesia ma Poamau nei, a ke kupaa nei hoi lakou me ka pono o ka Haku o Iesu Kristo.  Elua hoi o lakou, he kane me kana wahine, ua hoouna aku maua o A. Kaukau, e hele a noho ma Nuuhiva, kahi i kaheaia mai ai o A. Kaukau, e mahiai i ka aina, a e no iki aku hoi i kekahi poe e launa mai ana ia laua, ma ka pule a ka Haku a Iesu Kristo, a ma na Kanawai he umi o Iehova, i ole hoi e luhi wale kolaila poe i ke kali ana i ke Kumu no lakou.

            Eia na inoa o kela mau hoahanau i hele aku ma Nuuhiva: O Davida Koihe, a me Batesepa Teoho.  Ua ike au ia laua ma ka malama aku nei o Maraki, a ua maikai hoi ko laua noho ana iwaena o kela poe.

            He kaua hoi ma Hivaoa nei, ma ka malama o Ianuari a me Aperila, 1863, aia ma ka aoao hema ka hoouka kaua ana.  Ma ka malama o Ianuari, hele aku la ko Moea o kaua ia Haamau.  He ekolu kanaka no Moea i ku i ka pu a make.  elua kino make i aiia e ko Haamau poe, a hookahi hoi kino make, ua mohaiia--ua mohaiia na ke akua kii leo ole.  Hookahi hoi no Haamau i lilo mai i ko Moea poe, a ua lawe loa ia mai i Puamau nei, i mohai no ke akua kii, i mea hoi e hui hou ai o Puamau me Moea, alaila, hele pu e kaua ia Haamau.  Na ka poe kahuna o ke kii i ai keia haena.  He nui no ka pouli i koe.  e kau ana maluna o keia lahui, aole paha e pau wawe ana ko lakou ai kanaka ana, a ike lakou ia Iehova.

            Ma ka malama o Aperila iho nei, ua huipu ko Puamau me ko Moea, e kaua aku ia Haamau, i ka hoouka kaua ana, ua ku i ka pu elua kanaka o Haamau, e make ana paha, aole paha?  A hookahi hoi kanaka no Puamau nei i ku i ka pu a make, a ua lawe ia mai kona kino kupapau i Puamau nei o kona poe makamaka.

            Ke ae aku nei au ia lakou, he hana iono ke kaua, a me ka pepehi wale aku.  Ke paio mai la lakou, kahaha!  Ke lohe nei makou, he nui wale na hakaka kaua ma Amerika, Beritania, Farani, a me na wahi o ae no hoi o na aupuni nui.  "Ua mama loa lakou ma ka hookahe koko ana, a me ka hoowale, a ma ka heua maikai e ola ai ko lakou mau uhane he hakalia loa ilaila," wahi a Solomona.

            I ka hoi ana aku o ka H@@@@ i kela makahiki, ua lohe oukou i na mea a pau maanei, he mau mea hoi e hauoli ai ka naau, no ke kupaa ana o kekahi poe ma ka pono ia, a no ka launa ame mai hoi o kekahi poe kamaaina e lohe i ka olelo a ke Akua.  A he mau mea e kaumaha ai hoi kekahi.  oia ka lilo ana o kekahi o makou i ka mookolohe, a ua hoihoiiaʻku hoi kekahi me ka pono ole o ka hana.

            He wahi moku uuku ka maua o A. Kaukau e kapili ana, na kekahi haole i hana mamua nona iho; aka, ua haalele oia, a hele i Oahu, MH 1861.  O ka haku o ua hoole