Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 56, 20 Kekemapa 1862 — Page 1

KA

NUPEPA KUOKOA

Ke Kilohana Pookela no ka Lahui Hawaii.

BUKE I.  HONOLULU, DEKEMABA 20, 1862.  HELU 56.

 

I KA AHAHUI KUOKOA.

                Ke kauohaia'ku nei na lala a pau o ka " AHAHUI KUOKOA," e hele ae e hui ma ka Halepule ma Kaumakapili, ma ka hora 7 o keia ahiahi, i hiki ai ke noonooia kekahi mea kupono, no ka hoike ana i ko lakou olioli no ka holopono ana o ka ulu ana o ka lakou mea i kukulu ai, oia hoi Ka Nupepa Kuokoa.

Ma ke kauoha a ke KOMITE.

 

He Wahi Mele.

A wawalo e hea,

Ka leo o Kalawakua,

Walawalaau,

I ka pali o Kolokini,

Me he hanehane la,

Ka leo i Waialoha,

Ka uwe hoouwe,

A ka Lauae,

Ke kupinai,

Hoolulu o kilo la, a la ha.

 

Ua lulu lai,

Pohu loko i ke aloha.

I ka pehia e ka leo,

Napa ka manao,

Haaona me he pua,

Haaona la ka moe,

Ke kau malie,

I ko maua hauke la, a la ha.

NA LEIPUA.

 

A makani maakuia,

Lei waa ka pali,

Hina hopu wai a ka ahiu,

Mania ka pali,

O Kohala apeape,

Ale aku la ka wai,

O Oliowai,

Ke hoi la ka puaa,

E inu i ka wai la, a la ha.

 

O ka waiwai,

Iho la no ke kanaka,

Lawea no a eina ka moe,

Mai lilo aku oe,

I ke poonui,

He kaula ahi,

Pakaia no ma kou la, a la ha.

Na HOAPILIWAHINE.

 

KA MOOLELO

—O—

LAIEIKAWAI.

MOKUNA V.

                A IKE MAI LA KA AHA KANAKA a pau o ke kahua mokomoko i ka oi ana o ka ikaika o Aiwohikupua, no ka make loa ana o ke kanaka ma ke pale wale ana no. Ia manawa, hele mai la kekahi puali o Ihuanu, a olelo mai la ia Ihuanu penei: "E Ihuanu e! ke ike maopopo lea aku nei wau ano i keia manawa, aole e lanakila ana ko kakou aoao, a ma kuu manao paa hoi, e lanakila ana ka malihini maluna o kakou, no ka mea, ke ike maopopo aku la no oe, ua make loa ko kakou kanaka i ka welau wale no o ko iala lima, ahona a kui maoli aku kela, lele liilii. Nolaila, ke noi aku nei au ia oe, e hui ka aha, e pono ke hoopau ka mokomoko ana, a me kou aa ana aku i ka malihini, a nolaila, e hele oe a i ka malihini, e lululima olua, a e haawi aku i kou aloha nona i aloha pu ai olua me ka ike aku o ka aha ua hoomoe a pau wale ke kaua."

                Iloko o keia olelo, alaila, ua ho-aia ka inaina wela o Ihuanu no keia olelo, me ka olelo aku, " E ko'u poe kokua, mai maka'u oukou, mai hopohopo no ka make ana o kela kanaka o kakou ma ke pale ana i ka welau o kona lima, aole anei wau i hana pela i kekahi mau la mamua ae nei maanei ? A heaha la oukou i maka'u ai ; a nolaila, ke hai aku nei wau ia oukou, i na i hopo oukou no kela malihini, alaila, e huna oukou i ko oukou mau maka i ke aouli, aia a lohe aku oukou ua lanakila o Ihuanu, alaila, e hoomanao oukou i kuu puupuu ia Kanikapiha, ka ai a ke kumu i ao oleia ia oukou. No ka mea, ke ike nei wau, aole e lanakila mai oia maluna o'u, no ka mea, ua kani ka pola o kuu malo i keia la."

                A no keia olelo a Ihuanu, i aku kona mau hoa hui mokomoko, " Auhea oe ? Ua pau ka makou olelo, aohe hana i koe, kulia imua o ka ai a ke kumu a kakou i ao pu oleia mai ia makou, a ke olelo mai nei hoi oe, ua kani ka pola o ko malo, malia o lanakila oe i ua malo ou." Alaila, nee aku la kona mau hoa mawaho o ka aha.

                Ia Ihuanu nae e olelo kaena ana ia ia iho imua o kona mau hoa no kona lanakila maluna o Aiwohikupua, alaila, oi mai la o Aiwohikupua a kokoke iki ma ke alo o Ihuanu, upoipoi ae la oia i kona mau lima ma ka poohiwi, me he moa kane la e hoomakaukau ana no ke kuni ana, a olelo aku la oia ia Ihuanu, " E Ihuanu ? Kuiia i kuu piko a pololei i eha kauna kui."

                A lohe o Ihuanu i keia kaena a Aiwohikupua e kui, alaila, leha ae la na maka o Ihuanu a puni ka aha, ike aku la oia e hiiia mai ana kekahi keiki opiopio loa, alaila, olelo aku la o Ihuanu ia Aiwohikupua, "Aole na'u oe e kui, na keia wahi keiki e hiiia mai la, nana oe e kui, a oia kou hoa hakaka."

                A lohe o Aiwohikupua i keia olelo, he mea e kona ukiuki, ia manawa, pii ae la ka ula o Aiwohikupua a puni ke kino, me he mea la ua hooluuia i ke koko o ua hipa keiki. Huli ae la oia a kupono imua o ka aha, a olelo aku la, " Owai keia kanaka i aa mai ai oia i ke keiki Kauai nei, nolaila, ke olelo nei wau i keia, he hiki i kuu Akua ke haawi mai ia'u e lanakila maluna o keia kanaka, a e hoolilo ae kuu Akua i ke poo o ko oukou ikaika i mea milimili na kuu mau hoewaa." Alaila, kukuli iho la o Aiwohikupua a pule aku la i kona mau Akua penei: "E Lanipipili, Lanioaka, Lanikahuliomealani, e Lono, e Hekilikaakaa, a me Nakolowailani, i keia la, e ike mai oukou ia'u i ka oukou kama, ka oukou pua i koe ma ke ao nei, ma keia la, e haawi mai oukou i ka ikaika a pau maluna o ka oukou kama nei, e hiki no ia oukou ke hoohala i kana puupuu ma kona kui ana mai i ka oukou kama, a ke noi aku nei wau e haawi mai i ke poo o Ihuanu i kuu lima, i mea paani na ko'u mau hoewaa, i ike ai keia aha a pau, owau ka lanakila maluna o keia kanaka i (OKIPOEPOE OLEIA) Amene," (AMAMA.)

                A pau kana pule ana, ku ae la o Aiwohikupua iluna me ka maka ikaika a makaukau no ka hoouka kaua, a ninau aku la ia Ihuanu, "Ua makaukau anei oe e kui mai ia'u."

                Olelo mai la o Ihuanu, " Aole au e kui aku ia oe, nau e kui mua mai ia'u."

                A lohe ke kumu kui a Ihuanu i keia mau olelo, hele mai la a ma ka aoao o Ihuanu, i mai la, "Hawawa oe e kuu haumana,' i na e kena hou mai kela, alaila, e hoomaka oe e kui me kou ikaika a pau, no ka mea, o kona manawa e kena mai ai e kui, oia iho la no ka hoomaka ana," a nolaila, ua pono keia ia Ihuanu.

                A pau ka laua kamailio ana, ninau hou aku la o Aiwohikupua ia Ihuanu, " Ua makaukau anei oe e kui mai ia'u; i na he manao e kui, kui mai i kuu maka."

                Ia manawa, e waiho koke mai ana o Ihuanu i ka puupuu, hu ka makani ma ka papalina o Aiwohikupua, aole nae i ka, no ka mea, ua alo o Aiwohikupua, oia ka mea i hala ai.

                A hala ka puupuu a Ihuanu, e waiho koke ae ana o Aiwohikupua i kana puupuu, ku no i ka houpo, hula ma ke kua, ia manawa, kaikai ae la o Aiwohikupua i ke kanaka me kona lima, a kowali ae la ia Ihuanu imua o ke anaina, a kiola aku la i waho o ka aha, a lanakila iho la o Aiwohikupua maluna o Ihuanu, uwauwa aku la ka pihe me ka hui o ka aha i ka poe makaikai.

                A make iho la o Ihuanu, hele mai la kona mau hoa, e waiho ana, na mea hoi nana i olelo mai e hoola ka hakaka, me ka ninau iho, "E Ihuanu!ua hiki anei i ko ai i ao oleia ia makou ke hoola ia oe, e hakaka hou me kela kanaka ikaika lua ole ?" Oia ka olelo henehene a kona mau hoa.

                I ka lehulehu e lulumi ana no ka make o Ihuanu ko lakou Pukaua, a e uwe ana hoi, hele aku la o Aiwohikupua, a oki ae la i ke poo o Ihuanu, a me ka kau palau a Ihuanu,

 

Ka Nahesa nui o ka Akau.

                O keia kii maluna nei, he kii e hoike ana ma ke ano lealea, i ke ano o ka Gen. G. B. Makalelana hoopio ana'ku i keia kaua kipi ma Amerika Huipuia. O ke kii poo oia ke kii o Davisi Peresidena o ka Hema. O ke kii e kau la ma kona lima akau, oia o Gen. Makalelana, e makemake ana e hoopio aku i ka Hema, a o na puali hoi e ku nei imua o ke alii o ka Hema, o ia no na koa aupuni nana e hoopuni nei i na mokuaina o na kipi. A penei ka olelo a kekahi nupepa kipi i ka omaimai ana o ua alii kipi la, i ka loheia ana'ku ilaila, ua puni na moku Hema i na koa aupuni: " I keia manawa, ke halawai nei ko kakou mau koa me na koa aupuni i oi ae ka nui mamua o ko kakou, ma na wahi a pau a ko kakou mau onohi e huli aku ai, i na ma ka hikina, komohana a me ka akau, a me ka Hema pu no hoi. Ke paa nei o Gen. Johnston, a me Biurigada ma ka Patomaka ia Gen. Makalelana, me he mea la iloko o kekahi umii hao."

 

a kiola aku la i kona mau hookele, oia ka hooko hope loa ana o kana pule. A pau keia mau mea haalele o Aiwohikupua i ka aha, a hoi aku la a kau iluna o na waa, a holo aku la, kui aku la ka lono o keia make a puni o Kohala, Hamakua, a puni o Hawaii.

                Holo aku la lakou nei a kau i Honokaape, ma Waipio, mailaila aku a waho o Paauhau, nana ae la lakou e ku ana ka ea o ka lepo o uka, ninau aku la o Aiwohikupua i kona Kuhina, " Heaha la kela lehulehu e paapu nei o uka ? He mokomoko no paha? Ina he aha mokomoko kela, e hele hoa kaua e makaikai."

                Olelo aku la kona Kuhina, " Ua oki ia manao ou, no ka mea, aole he huakai mokomoko ka kaua i hele mai nei, he huakai imi wahine ka kaua."

                I mai o Aiwohikupua i ke Kuhina, "Kaheaia aku na hookele, e hooponopono ae na waa a holo pololei aku i ke awa, i lohe aku kakou i kela lehulehu." A hookoia ko ke Alii makemake, a holo aku lakou a malalo o ka pali kahakai, ninau aku la i na wahine e kui opihi ana; " heaha kela lehulehu o uka ?"

                Hai mai la na wahine ia lakou, " He aha hookuku mokomoko, a o ka mea oi o ka ikaika, alaila, oia ke hoounaia e hele e kuikui me ke kanaka Kauai i hakaka mai nei me Ihuanu, a make mai nei ua o Ihuanu, oia ia pihe e uwa ala."

                A no keia mea, kena koke ae la o Aiwohikupua e hekau na waa, a lele aku la o Aiwohikupua, o kona Kuhina aku me na hookele elua, pii aku la lakoa nei a hiki i ka aha mokomoko, aia nae lakou ma kahi kaawale mai e nana ana i ka aha.

                Alaila, hele mai la kekahi kamaaina ma ko lakou nei wahi e noho ana, ninau aku la o Aiwohikupua i ka hana a ka aha, haiia mai la e like me ka olelo a kela mau wahine i olelo ai.

                Olelo aku la o Aiwohikupua i kahi kamaaina, "E hele oe a olelo aku, owau kekahi e lealea me kela poe, aole nae e lealea me ka poe ikaika ole."

                I mai la ua wahi kamaaina nei, " Hookahi no ikaika o keia aha o Haunaka, a oia ke hoounaia ana i Kohala, e hakaka me ke kanaka Kauai."

                Olelo aku la o Aiwohikupua, " E hele koke oe, a olelo aku ia Haunaka e lealea maua."

                A hiki aku ua wahi kanaka kamaaina nei a halawai me Haunaka ; a lohe o Haunaka i keia mau olelo, lulu iho la oia i kona mau lima, paipai ae la i ka umauma, keekeehi na wawae, a peahi mai la ia Aiwohikupua e hele aku iloko o ka aha, a hele aku la o Aiwohikupua, a wehe ae la i kona kihei, a kaei ae ia ma kona puhaka.

                Ia Aiwohikupua ma ka aha, olelo aku la oia imua o Haunaka, " Aole e eha ke keiki Kauai ia oe, he lala kamahele no ka laau ku i ka pali."

                Ia manawa a Aiwohikupua e kamailio ana no keia mau mea, kahea mai la mawaho o ka aha he wahi kanaka i ike i ka hakaka ana a Aiwohikupua me Ihuanu, " E Haunaka, a me ka aha, aole oukou e pakele i keia kanaka, ua like ka puupuu o keia kanaka me ka pololu, hookahi no kui ia Ihuanu, hula pu ka puupuu ma ke kua, a o ke kanaka no keia i make mai nei o Ihuanu."

                Ia manawa, lalau mai la o Haunaka i na lima o Aiwohikupua, a aloha mai ia oia, a o ka pau no ia, hoaikane laua, hui ka aha. A haalele lakou ia wahi, hele pu aku la o Aiwohikupua ma me ke aikane a kau lakou la ma na waa, a holo aku la a pae i Laupahoehoe.

 

MOKUNA VI.

[Ma ka Mokuna V o keia Kaao, ua ike kakou ua hiki aku o Aiwohikupua nui Laupahoehoe; maanei e kamailio iki kakou no Hulumaniani ka Makaula naua i ukali mai o Laieikawai, mai Kauai mai, ka mea i olelo muaia ma ka helu mua o keia Kaao.]

                I KA LA A AIWOHIKUPUA MA I haalele ai ia Paauhau, ma Hamakua, i ka la hoi i holo mai ai a hiki i Laupahoehoe, ua ike mua aku ka Makaula i na mea a pau i kekahi ahiahi iho mamua o ko Aiwohikupua hiki ana ma Laupahoehoe, a penei kona ike ana.

                I ua ahiahi la, mamua o ka napoo ana o ka la, e noho ana ka Makaula ma ka puka o ka hale, nana aku la oia i ke kuku o na opua ma ka nana ana i na ouli o ke ao, e like me ka mea mau i ka poe kilokilo mai ka wa kahiko mai a hiki i keia manawa.

                I aku la ua Makaula nei, "He waa Alii hoi keia e holo mai nei, he umikumamaiwa kanaka, hookahi Alii Nui, he mau waa kaulua nae."

                Ia manawa, puiwa koke ae la ka lehulehu e noho pu ana me ka Makaula, a nana aku la aole he mau waa holo mai; nolaila, ninau aku la ka poe me ia, " Auhea hoi na waa au i olelo mai nei he mau waa Alii."

                Olelo aku ka Makaula, " Aole he mau waa maoli, ma ka opua ka'u ike ana aku la, apopo e ike kakou he waa Alii."

                Ia po a ao ae, mahope o ka auina la, ike hou aku la oia i ke ku a ka punohu i ka moana, ma ka hoailona i ku ia Aiwohikupua e like me ka mea i maa i ua Makaula nei. (E like paha me ka ike ana i ke Kalaunu Moi o kela Alii keia Alii ke hiki mai i o kakou nei, pela paha ka maopopo ana o ko Aiwohikupua punohu i ikeia e ua Makaula nei.)

                A no ka ike ana o ka Makaula i kela hoailona, ku ae la oia a hopu he wahi puaa, he moa lawa, o ka puawa, e hoomakaukau ana no ka hiki mai o Aiwohikupua.

                A no keia hana a ka Makaula, he mea haohao loa ia i ko lakou poe, me ka ninau aku, "E hele ana oe e hoomakaukau nei keia ukana au ?"

                Hai mai la ka Makaula, " E hoomakaukau mua ana wau no ka hiki mai o kuu Alii o Aiwohikupua, oia kela mea a'u i olelo aku ai ia oukou i ke ahiahi nei, nolaila, eia oia ke holo mai nei i ka moana, nona kela kualau i ka moana, a me keia noe e uhi nei."

                A kokoke o Aiwohikupua ma i ke awa pae o Laupahoehoe, ia manawa ke kui ana o na hekili he iwakalua, pili pu na kanaka o Hilo no keia mea, a i ka mao ana ae, ike aku la na mea a pau i keia kaulua e holo mai ana a pae i ke awa, me ka puloulou Alii iluna o na waa, alaila, maopopo ae la ka wanana a ka Makaula.

                Ina waa e holo mai ana a pae, ku ana ka Makaula i ke awa, mai luna mai o Kaiwilahilahi, hahau iho la ka Makaula i ka puaa imua o ke Alii, a pule aku la oia ma ka inoa o na Akua o Aiwohikupua, a eia kana pule.

                "E Lanipipili, e Lanioaka, e Lanikahuliomealani, e Lono, e Hekilikaakaa, e Nakoloailani. E na Akua o kuu Alii, kuu milimili, kuu ihi kapu, ka mea nana e kalua keia mau iwi. Eia ka puaa, ka moa lawa, ka awa, he makana, he mohai, he kanaenae i ke Alii na ka oukou kauwa nei, e ike i ka oukou kauwa ia Hulumaniani, homai he ola, i ola nui, i ola loa, a kau i ka puaneane, a kani koo, a palalauhala, a haumakaiole, amama, ua noa, lele wale aku la."

                Ia manawa a ke Alii e hoolohe ana i ka pule a ka Makaula, ike mai la o Aiwohikupua, o kana Makaula keia, ua mokumokuahua ka manawa o ke Alii i ke aloha i kana kauwa, no ka mea, ua loihi ka manawa o ka nalo ana, aole no hoi i ikeia ka manawa i nalo ai.

                A pau ka pule ana a ua Makaula nei, kena koke ae ana o Aiwohikupua i kona Kuhina, "E haawi na makana a ka Makaula na na Akua."

                Lele koke aku la ka Makaula a hopu i na wawae o ke Alii, a kau iho la iluna o ka a-i, a uwe iho la; a o Aiwohikupua hoi, apo aku la ma na poohiwi o kana kauwa, a uwe helu iho la.

                A pau ka uwe ana, ninau iho la ke Alii i kana kauwa, " Heaha kou mea i hiki mai ai a noho ianei; a pehea ka loihi o kou hele ana."

                Hai aku la ke kauwa e like me ka kakou heluhelu ana ma na Helu mua. Ia manawa a ka Makaula i olelo aku ai i ke Alii i na kumu a me na kuleana o kona hele ana, a pau ia. Alaila, na ka Makaula ka ninau hope ia Aiwohikupua, aka hoi, ma ka paewaewa o ka ke Alii olelo ana, me ka olelo aku, " He huakai kaapuni kana."

                Walea iho la ke Alii me ka Makaula ia po a wanaao, hoomakaukau na waa, a holo aku la.

                Holo aku la lakou mai Laupahoehoe aku a hiki lakou i waho o Makahanaloa, nana aku la ua wahi kanaka nei, (ka mea kapaia he Kuhina) i ka pio mai a ke anuenue i uka o Paliuli.

                Olelo aku, la oia i ke Alii, " E! auhea oe ? E nana oe i kela anuenue e pio mai la, aia ilaila o Laieikawai, ka mea a kaua e kii nei, a malaila no kahi i loaa ai ia'u."

                Olelo aku la o Aiwohikupua, " Ke manao nei wau aole kela o Laieikawai, aole no nona kela anuenue, no ka mea, he mea mau no ia no na wahi ua a pau, he pio no ke anueaue. Nolaila, ke noi aku nei wau ia oe, e kali kaua a ikeia mai ka malie ana, a ikeia aku ka pio mai o ke anuenue iloko o ka manawa malie, alaila maopopo nona kela hoailona."

                A ma keia olelo a ke Alii, hekau iho la na waa o lakou i ke kai, pii aku la o Aiwohikupua me kona Kuhina a hiki i Kukululaumania, ma ke kauhale o na kamaaina, a noho iho la malaila e kali ana no ka malie o ka ua. A hala na la eha malaila, haalele loa ka malie o Hilo, ike maopopoia aku la ke kalae ana mai o ka aina, a waiho wale mai o Panaewa.

                I ka eha o ka la, i ke kakahiaka nui, ala ae la o Aiwohikupua, a puka aku la mawaho o ka hale, aia hoi, e pio mai ana no ke anuenue i kahi a laua i ike mua ai, kakali loihi iho la ke Alii a hiki i ka puka ana o ka la, hoi aku la a kona Kuhina aia kela e hiamoe ana, hooala aku la, me ka i aku i ke Kuhina, " E! pono io paha kau e olelo nei, ia'u no kakahiaka poeleele, ala e aku nei no wau iwaho, ike aku nei no au, e pio mai ana ke anuenue i kahi no au i kuhikuhi ai ia'u, i ke kali mai la no wau a puka ka la, aia no ke mau la ke anuenue, hoi mai la wau hoala aku nei ia oe."

                Olelo aku la ua wahi kanaka nei, " O ka'u ia e olelo aku ana ia oe, e holo kakou, i na paha aia kakou i uka o Paliuli kahi i noho ai i keia mau la."

                Ia kakahiaka, haalele lakou ia Makahanaloa, holo waho na waa o lakou, o Keaau ke awa.

                Ia holo ana o lakou a ahiahi, pae lakou i Keaau, nana aku la lakou e ku mai ana no na hale o Kauakahialii ma, e heenalu mai ana no hoi na kamaaina; a hiki lakou, mahalo mai la na kamaaina no Aiwohikupua e like me kona ano mau.

                Noho malihini iho la lakou ia Keaau, a ahiahi, kauoha mua iho la o Aiwohikupua i na hookele a me na hoewaa, e noho malie a hoi mai laua mai ka laua huakai imi wahine mai, oiai o lakou wale no.

                I ka napoo ana o ka ia, hopu aku la o Aiwohikupua i kona aahu Ahuula, a haawi aku la i kahi kanaka, a pii aku la.

                Pii aku la laua iloko o na ululaau loloa, i ka hihia paa o ka nahelehele, me ka luhi, a hiki laua ma kahi e kokoke ana i Paliuli, lohe laua i ka leo o ka moa. I aku la kahi kanaka i ke Alii, " Kokoke puka kaua."

                Hoomau aku la no laua i ka pii a lohe hou laua i ka leo o ka moa, (o ka moa kualua ia.) Hoomau aka laua i ka pii a hiki i ka malamalama loa ana.

                I aku la kahi kanaka i ke Alii, " E! puka kaua, aia ke kupunawahine o Laieikawai ke houluulu mai la i na moa, e like me kana hana mau."

                Ninau aku la o Aiwohikupua, " Auhea ka hale o ke Alii Wahine?"

                I aku la kahi kanaka, " Aia a puka lea aku kana i waho o ka mahinaai nei ia, alaila, ike maopopo leaia aku ka hale."

                A maopopo ia Aiwohikupua, ke kokoke hiki o laua i ka hale Laieikawai, nonoi aku la oia e haawi mai kahi kanaka i ka ahuula, i paa iho ai o Aiwohikupua ia mea ma kona lima, a hiki i ko laua launa ana me ke Alii wahine o Paliuli.

                A hala ka mahinaai, ike aku la laua i ka