Ka Nupepa Kuokoa, Volume I, Number 9, 25 January 1862 — HE MOOLELO NO UMI. KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAE AINA [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOLELO NO UMI. KEKAHI ALII KAULANA O KO HAWAII NEI PAE AINA

HELU 1. I laweia mai e aʻu noloko mai o kekahi Buke Moolelo Hawaii, i paiia ma Lahainaluna, M. H. 1838, a ke manao nei au e paiia kona Moolelo ma ka Nupepa Kuokoa, a me ke ano o kana hana i ka wa kahiko. O Umi ke keiki a Liloa, aole nae oia ka Liloa keiki mua, aka, o Hakau ka mua a Liloa laua me Piena, ka Liloa wahine hoao maoli ia; nolaila, ua kapaia o Hakau he alii nui, no ka mea, ua like pu ko Piena alii me ko Liloa; aka, o Umi, he keiki oia na Liloa me kekahi wahine ana i launa wale aku ai, o Akahiakuleana ka inoa o ua wahine la. Ua manao nuiia oia he wahine alii ole; aka, ma kona kuauhau, he alii no, hookahi o laua kupuna me Liloa. He mau mamo laua na Kanipahu. Eia ke kuauhau no ua Akahiakuleana la, mai a Kanipahu mai. Noho aku la o Kanipahu ia Alaikauakoko, hanau o Kalapana, oia ko Liloa kupuna; a noho hou o Kanipahu ia Halani, hanau mai o Kalahuimoku, oia ko Akahiakuleana kupuna. Eia hoi na hanauna a Kalahuimoku, oia kai noho aku ia Laamea; o Oikialamea, oia kai noho aku ia Kalamea, o Kamanawakalamea, noho ia Kaina; o Ouakaiua, noho ia Kuaima ani; o Kanahae, o Kuaimakani, noho ia Kapiko, o Kuleanakupiko; noho ia Keanianiahooleilei, o Akahiakuleana noho ia Liloa, loaa o Umi. Eia hoi na hanauna a Kalapana, oia ka i noho ia Wakaamalaihai ae, o Kahaimoeleaikai; noho ia Kapoakauluhailaa, o Kalaunuiohua; noho ia Kaheka, o Kuaiwa; noho ia Kamuleilani, o Kahoukapu; noho ia Laaukapu, o Kauhola; noho ia Neula, o Kiha; noho ia Wailea, o Liloa; noho ia Akahiakuleana, o Umi. Penei hoi ko Liloa noho ana a me ka hanau ana o Umi, o Liloa ka makuakane o Umi, oia no ko Hawaii alii nui ia manawa, aia no ma Waipio, i Hamakua, Hawaii, kona wahi i noho mau loa ai. A i kona wa i hele ai ma ka aoao akau o Hamakua, e pili ana i Hilo, e hele ana oia i ke kapu heiau, o Manini ua heiau la, aia no ia heiau a Liloa i hoolale ai ma Koholalele, i Hamakua. A pau ke kapu ana, kakali iho la oia i pau ka hoomahanahana, a neenee aku oia ma ku akau o ia wahi, a noho oia ma Kaawikiwiki, no ka makemake nui i ka pahee, a me ka hana lealea a pau. I kona noho ana malaila, hele aku oia e auau ma ke kahawai o ka Hoea, a pili ia aina ma Kealakaha, alaila, loaa ia ia o Akahiakuleana malaila. Ua hoi mai oia mai ka mai ana, e auau ana oia mamua o kona wa i huikalaia ai no kona haumia, (a mahope iho, huipu oia me kana kane, pela na wahine oia wa,) a e noho ana kana kauwa wahine ma kapa o ka wai, e hii ana i kona pau. Alaila, ike aku la o Liloa, he wahine maikai ia, a makemake ia ia. A launa kino iho la laua, a hapai o Akahiakuleana. Alaila, ninau aku o Liloa ia ia, "Nawai oe? Owai kou inoa?" Hai mai kela. "O Akahiakuleana wau; Kuleanakupiko ko,u makua." I aku la o Liloa, "He kaikuahine paha oe noʻu." I mai la kela, "Ae paha." Alaila, kauoha aku o Liloa ia ia no ke keiki, "Ina i hanau ke keiki a kaua he kaikamahine, ea, e kapa oe ma kou aoao, aka, i hanau mai he keiki kane, ea, e kapa iho oe i kona inoa o Umi." I mai la o Akahiakuleana, "Heaha la auanei ka

hoailona e akaka ai keia keiki nau na ke alii." Alaila, haawi mai la o Liloa i kona malo, a me kona niho palaoa, a me ka laau palaa me ka i aku, "Eia ka hoailona o ka kaua keiki, a me kona wa e nui ai, e haawi aku oe i keia mau mea nona." Alaila, ae o Akahiakuleana, i ka Liloa kauoha, a haawi ae la o Akahiakuleana na kana kauwa wahine e malama i keia mau hoailona a Liloa i haawi aku ai no ua keiki la. Alaila, hele aku o Liloa a hipuupuu i ka lauki i malo nona iho, a hume o Liloa i ka malo lauki. A i kona hoi ana aku i kona hale noho, ike mai la kona poe kanaka ia ia he lauki kona malo, aole ia o kona malo maoli, i mai la lakou ia ia, "Aia hoi, ua hehena o Liloa, aole ia o kona malo maoli!" Aia hoi, he lauki kona malo! Noho iho la o Liloa malaila, a i ka pau ana ae o ka hoomahanahana o kona heiau, alaila, hoi oia i Waipio, i kona wahi i noho mua ai. A mahope iho o ia mau la, hapai ae la o Akahiakuleana ia Umi, manao ke kane maoli a Akahiakuleana nana keia keiki, aole oia i ike na Liloa ke keiki.

A hiki i ka wa i hanau ui ua keiki la, kapa iho la ka makuahine i kona inoa o Umi, mamuli o ka Liloa kapa ana i ko Umi wa i ko ai na Liloa. A hanai ia iho la o ua Umi nei a hiki i ka wa i nui ai. Eia kekahi mea i oleloia no Umi. I ka wa i hele ai kona makuakane (ke kane a Akahiakuleana,) i ka mahiai, a hoi mai ia, ua pau ka ai ia Umi, pepehi iho la oia ia Umi. A pela no o Umi i pepehi ia'i e ka makua, ke pau ka ai, a me ka ia, kela mea keia mea, ua manao nui oia nana ke keiki, kaumaha loa o Umi, a me kona makuahine i ko Umi pepehiia. Nolaila, ninau malu o Umi i kona makuahine, "Aole anei oʻu makuakane e ae? O keia makua wale no anei?"

Hai mai o Akahiakuleana, "He makuakane kou, aia ma Waipio, o Liloa kona inoa," i aku o Umi, "E hele paha au i koʻu makua," i mai kona makuahine, "Ae, e hele oe." A i kekahi la pau ai ka ai ia Umi, pepehi hou ka makua ia Umi, alaila, i aku la o Akahiakuleana, "E kuu kane, aole nau ke keiki au e pepehi mai nei." Huhu mai la ua kane la, me ka olelo pakike mai, "Nawai kau keiki, na Liloa anei?" I aku o Akahiakuleana, "Ae, na Liloa kaʻu keiki." I mai ua kane la, "Auhea la auanei ka hoailona no ke keiki e lilo ai na Liloa kaʻu keiki mailoko mai ou kaʻu wahine." Kahea aku o Akahiakuleana i kana kauwa wahine, e lawe mai i na mea a Liloa i waiho ai no Umi. I aku la o Akahiakuleana i kana kane, "Ke ike pono nei oe i ka makua o ke keiki," a ike oia, aole nana ke keiki.

A mahope iho o keia olelo ana, aoao pono mai o Akahiakuleana ia Umi, no kona hele ana ma Waipio, io Liloa la. Hoohume aku ia i ko Liloa malo ia Umi, hoolei aku i ka palaoa ia Umi, a me ka laau palau. Alaila, aoao pono oia ia Umi, "Ke iho nei oe i Waipio, i kou hiki ana ilalo o ka pali, a hele aku oe a au ae ma kela aoao o ka muliwai, a ike aku oe i ka hale e huli mai ana kona alo i kou alo, oia no ko Liloa hale ponoi. "Mai komo oe ma ka puka pa; aka, e pii aku oe maluna o ua pa la, mai komo oe iloko ma ka puka maoli; aka, e komo ae ma ka pa. "Ina i ike oe i ka elemakule e kahili ia ana, ea, oia no kou makua; e pii oe a noho maluna o kona uha. Ina e ninau oia i kou inoa, ea, e hai aku oe, o Umi koʻu inoa." Ae aku o Umi i ke kauoha a kona makuahine, kena aku o Akahiakuleana ia Omaokamau, e hele pu no me Umi. Haawi ae la o Akahiakuleana i ka Liloa laau palau ia Omaokamau me ka i aku, "E malama oe i ka laau a Liloa." A pau keia olelo ana, hele laua, o laua wale no, aohe mea e ae. A hiki laua ma Keahakea, loaa ia laua kekahi keiki o Piimaiwaa kona inoa, ninau mai oia ia laua, "E hele ana olua i hea?" I aku la laua i Waipio. I aku o Umi ia Piimaiwaa, "I keiki hookama oe, e hele kakou i Waipio." Ae mai mai la o Piimaiwaa, a hele pu lakou. A i ko lakou hiki ana aku i Waipio, ma Koaekea lakou i iho ai, a hiki lakou malalo o ka pali, au aku la lakou a pae ma o o ka muliwai o Wailoa. I ko lakou pae ana ma o, ike aku la lakou i ko Liloa hale e ku ana i Haunokamaahala, e huli pono mai ana ka puka o ua hale la imua o ko lakou alo. I ko lakou kokoke ana aku i ua hale la, kauoha mai o Umi ia laua, "E noho olua maanei, e hele au io Liloa la. E kakali olua iaʻu; ina i hele au a i make

au, e hoi olua ma kahi a kakou i hele mai nei; aka, i hoi ola mai au, ola hoi kakou." A pau kana olelo ana, hele aku la o Umi. (Aole i pau) SIMEON KELIIKAAPUNI. Honolulu, Dek. 9, 1861