Ka Nupepa Elele, Volume XIV, Number 12, 2 April 1892 — Moolelo Kaao NO KAUMAILIULA KA Pua o Kanaka Maikai KA UI E KUKO AI KA NAAU; O KE Kai Maokioki o Kona. A O KA LUA OLE HOI NONA KA NANI I LIKE LOA ME Ka Imu Ahi Enaena I KA PO POULI, A O Ka Ui Hoomalule Uhai Puuwai E HOOHAI AI KO KA HONUA. [ARTICLE]

Moolelo Kaao NO KAUMAILIULA KA Pua o Kanaka Maikai KA UI E KUKO AI KA NAAU; O KE Kai Maokioki o Kona.

A O KA LUA OLE HOI NONA KA NANI I LIKE LOA ME Ka Imu Ahi Enaena I KA PO POULI, A O Ka Ui Hoomalule Uhai Puuwai E HOOHAI AI KO KA HONUA.

MOKUNA XIII. — Ka hoohui ia ana o Kaumailiula, ka Ipukukui Uwila Kamahao o ko Kai Maokioki o Kona me Ulamawao, ke Kukui Lapalapa i Hunakeleia o ka Aina Pali Hulilua o Kailua i ka Makani. Aole hoi i mahui wahi lohe iki e he pua nani hou ae keahi no Kailua i ka Malanai. I ka wa i uhi iho ai ka po, wehe ae la ua mau ui la i ka malamalama ena ena iloko o ka eleele panopano o ka po. Holo ae la ka malamalama o ka uwila i ka pali kapu o Kanehoa, a mai laila aku lele i kai. Lawe ae la o Makaweli ia Mokeehi i aikane, o keia puu waiwai, lilo ae la i na makua. I ke ao ana ae paina iho la lakou a maona, haalele ia Kualoa no Koolauloa. He nui ka poe i hele pu me lakou aia ma kahi o ka haneri tausani a oi, a ke ninau iho oe, auhea ka hoi ke pukonakona Kamaha, ua hala kahiko e no. E na makamaka e haalele iho kakou i ka huakai alii, oiaim aole e loaa ko kakou haawina i keia poe. No ka mea, he mea mau no i keia mau alii he alunu, e aho ke koele wawae a loaa aku o Kamahu, onoai o aloha iho ia kakou loaa ka pono. I ka wa i pau ai ka hana o ka la, oia ka wa I palamimo aku ai o Kamahu hele ana i ke kula o Kahuku. Hele aku la keia a kiei i ka muliwai o Waimea, huli hope hou a hiki i na Waiuolewa, hoi hou imua a hiki i Pupukea. Ka hana mau a ko laila poe kanaka o ke ao mau i ka pule anaana. Nolaila, mai ka poe kaulana ma ia hana a hiki ike au o Kamehameha III iho nei. A eia no ke weli nei ke koena hana a ia poe i kekahi poe o kakou e noho nei. Ke hoolapuu hoolakee nei no o Keawenuikauohilo a me Kuamu i na mokupuni o kakou. I ka wa mana nae paha hoi ia o ua mau kaeaea nei, a i keia wa pehea la lakou. Ina paha o ka wa e ala ana na hulu i ka papalina o ua mau kaeaea nei, ina aohe nao ai i ka papaa o ka poe kipi o ka la 30 o lune, 1887. Ua kau ka weli o na kanaka o Waialua a me na Koolau ia lole a me Popoki na ka huna mana, na laua i kuni a moa nopu ka lepo o ke kula o Pupukea. Aole e hiki i ko na Koolau ke hele i Waialua, a pela no ko Waialua aole o hiki ke hele no na Koolau. Oiai, ua nui ka poe i poino no keia wahi, aia he nui loa ka poe e paa pio nei maloko o ka halehoopaa. E kakali ana no ko lakou hopena

ia Kamahu e holoholo nei a e makaikai nei i ke ano o keia wahi. Haupu ae la ko ia nei oili i ke ano e o kekahi mau hale e ku koke ana ma kumu pali. Kaulona pono aku la ko ia nei nana ana ilaila, a ike aku la keia i ua mau hale aei. Akahi no keiā a hoomaopopo aku he mau hana ano nui, hele pololei aku la keia a hiki ika pae humu o waho. Ku iho la keia a lohe aku la i kekahi mau leo e uwe ana, hoomanao ae la keia he mau hale hoopaa. Noonoo iho la keia i ka ia nei mea e hana ai, a hooholo iho la e komo oia iloko. Komo aku la keia a ike aku la i kekahi mau kanaka e noho ana ma ka puka o ua mau hale nei. Oiai, ua hoonoho ia laua e kiai i ua mau hale nei. Iaia nei i kokoke aku ai ike mai la ua mau kiai nei hoomaka mai la laua e hou i na ihe lau meki. Pua aku la keia i ua mau ihe nei a ku ana i ke alo o ua mau kiai nei hoomaka ae la laua e lalau i ka pu puhi i lohe mai na alakai o lakou. Eia nae aohe i kani ae paa e aku la iaia nei, kupee ia iho la ua mai kiai nei a paa loa. Pane mai la kekahi o laua, e ia la e ola maua. Ae aku la keia me ko ia nei olelo aku, he ae no au i ka olua nonoi ke ae mai olua i ko'u manao. Pehea ia? E hai mai olua i na mea huna a pau o keia wahi. He hiki no ia maua ke hai aku ia oe i na mea huna, ina nae he hiki ia oe ke malama i ko maua mau ola. Pane aku la keia, o ka'u hana ia ma na wahi a pau aʻu e hele ai, o ka poe maikai o ka aina o lakou kaʻu e hoopakele ai, a o ka poe hana ino e uhuki au ia lakou mai ka honua mai. A ina olua e hoike me ka oiaio, alaila, e lilo auanei olua he mea nui no keia wahi. Aka hoi, ina olua e hoike mai me ka hoopunipuni, alaila, e kau aku au i ka hoopai maluna o olua a me ko olua haku. No ke mea, he mau hana ku ole ka oukou i ke aloha i na kanaka o keia aina. No ka mea, ke manao nei au he mau hale pepehi kanaka keia a olua e kiai nei. Oiai, ke lohe nei au i ka nui o na leo uwe maloko o keia mau hale. Nolaila, eia ko olua manawa e hoike mai ai i na mea huna a pau mai ka mua a ka hope. la manawa i pane mai ai ua mau kiai la, e ae aku ana maua i kau noi, ke hoohiki mai oe i pono no maua. Ua ae aku la keia, heaha ko olua makemake? Ina oe e lanakila i keia la, e haawi mai oe no maua keia wahi a me na mea a pau a maua e makemake ai. Ua pono, mai hana aku olua a oi aku mamua o na hana a oukou e hana nei, o lilo olua i kuewa ma keia hope aku. Ke ae mai nei anei olua i keia mau olelo? Ae. Ina pela, ke hoohiki nei au imua o olua a imua o Kaulanapokii, o na mea a pau o keia wahi no olua ia a kau aku i ka olua mau mamo. Ua maikai na mea a pau, wahi a ua mau kiai nei. E ke koa wiwo ole, he mea haohao ia maua i kou hiki ana i keia wahi. Aole kanaka, aohe alii, aohe ku pua e hiki e komo mai me kona mana iloko o keia wahi. He oiaio, o keia mau hale he wahi hoopaa no na kanaka i lawe aihue ia mai. A eia maloko o keia hale he nui wale o na kanaka, a he mau alii keka hi no ka mokupuni mai nei o Molokai i kela po aku nei ka hiki ana mai. Aia a hiki ae i ka manawa e lohe aku ana kakou i ka leo o ka pahu, a mahope iho e puhi mai ai ka pu. A ia wa maua e hoomakaukau ai no ka wae ana mai i kekahi mau ka naka. Aia mana a makaukau puhi aku i ka pu, o ka wa ia a ke aliiwahine Iole e pii mai ai me kana mau hau mana.

A oia ka wa a na liauniana e hoo inaka ai ika pulo kuni maluna o ka roe i manao ia e make a lie' mako io iio. ■ , l Aia a pau ka lole Lana alaila pii roai o Popoki, lie like uo kana me ka lole. j Aia a ike ia na inana na hana ana liauiuaua, o lakou ke lioonoho ia raa kau wsjbio ka aina. A o keia poe e noho mai nei ma na palena o keia-,wahi, oia ka poe i ao ia a makaukau. ,hana ai oia ke kia ana' nialuna o ke kanaka a oia keia poe e paa mai nei. E na makamaka maikai, wahi a Eamahu, "ke" malialō' *akTi"nei"aūīā olna no ko olua hai ana mai i na mea Luna a pau, a no olua ka mahalo nui ia ma keia hope aku. Nolaila, eia ka manawa o kakou e hele ai iloko o keia man hale, wehe ia ae la ka puka a komo aku la oKa mahu. Ika ike ana mai o na pio ua piha loa ia. lakou ika makau ; me ko lakou manao iho o ko lakou hopena ia. . Pane aku la keia mai makau oukou e hoolana i ko oukou manao, a eku ae kela a me keia no ka puka 1 ana i waho. Mai kāli ua hala ka make,'ua hiki mai ko oukou hoopakole; ua puka mai la na mea a pan ia hora me ka hanoii. Ia manawa no lohe aku la lakou i ka leo o ka pahn; a o3a manawa keia a na wahi kanaka i olelo mai ai. A pau ia kani mai la ka pu a puhi āku la o Kamahu, a hoomaka mai la ka hnakai e pii. Me ka ike ole mai he fnake keia e hoomak£fuka\i ia aku nei no lakou, aole i liuliuMho hoea ana kuikui a komo ana maloko o ka pae humu. Ia komo ana aku ike aku Ja lakou ij na wahine e noho ana mawaho, ha©j haō iho la iakou no keia hana ana i kiai, Aka, na 'haia ka wa kupouo, oiai, he mau lima palupalu wale no laieou a pau loa mai ke kumu a na hauma na. Hopu ia m«i la o loie a ine kana mau haumana a hoopaa ia aku ls ilo ko o ua halenei. a uwi ana ka niho o ka iole iloko o ua hale heiāu,'nei. E haalele kakou ia iole a me kana mau haumana e noho iloko o.kela hale e uwi ai na niho o ke kolohe. E nana hoi kakou ia owau ame kana mau haumana, I.a wa komo aku la o Kamahu a me ha kiai ika liale o na kane, a ike mai ia na mea a pau la lakou hei, ua piha lakoū'i ka makau. Pane mai la o Kanoahu, mai makau oukou aohe make i koe, eia ka wa o oukou e puka ai iwaho mai hoopanee a hala ka manawa. la manawa i puka mai ai na mea a pau aku ana iwahoj ia lakou no a p\ika kani ana ka pahu o lalo me ka Pi. Ika pau ana o ko ialo, hoomaka aku la o Kamahu e puhi Ika pu me k& manao no oko lalo poe ona kiai no ia e puhi nei. Pii mai la o Owau me kana mau haumana a komo ana iloko oka paa iaau. Ike aku la o Owau a me na haumana i na kanaka e noho ana iwaho, ka haha iho la ko lakou manao. Pane aku la o Owau i na kiai, pehea iho nei keia haba a olua? Aohe maua me oe ua loaa ilio nei ko maua haku hou, me ia oe e paio aku ai. Ike aku la o Owau ia Kamahu e ku ana iwaena o na kanaka i hoopaa pio ia e lakou. Pii ae la ko ia nei huhu iaia ame na kiai a pane aku la ia Kamahu. e ke kanaka ai mea ino, heaha kou kuleana o keia wahi? Pane aku la o Kamalni, o lolio niua oe a me kou poe mamua o ko kaa aua Ukoi oka hoopai weliwoU mahma o kou poo. O ko'u kuleaua i hiki mai ;u i koia wahi, no ko'u aloha i keia poo au o manao nei e lawe iko lakou ola mo ko lakou hewa 010. O ka'u hana keia o ka imi aku i ka poe i hoopilikia ia, a e hoopakolo ae ia poo a e uhuki i ka poe hewa o liko me oe. *