Ka Nupepa Elele, Volume VIII, Number 19, 6 November 1886 — KE KULANA O NA KANAKA HANAKA HAWAII I KEIA WA. [ARTICLE]
KE KULANA O NA KANAKA HANAKA HAWAII I KEIA WA.
O ke poo manao maluna ae oia ke kumumanao a ka Hon. A. F. Judd [Alapaki] i heluhelu ai imua o ke anaina maloko o ka luakini o Kaukeano, ma ke ahiahi o ka Poakolu nei, Novemaba 3. Wahi a ka mea heluhelu. kamumanao : Aole ke kanaka Hawaii maoli, ma kona ano he hoomaloko, na kona mau manao hoomanamana o ka wa kahiko i kakia iloko o kona noonoo i ka manaoio ana no kekahi Mana nui. Aole wahi apuepue iki o ke kanaka Hawaii ma ka manaoio ana i ka moolelo o Iona a i ole ia i ka moolelo paha a Mose e pili ana no ka hanaia ana o ke ao nei, aole nae oia i lohe no ua mea kakauia e Renan a e Strauss paha Aole oia (ka mea heluhelu kumumanao) i ike i kahi kauaka Hawaii he hoomaloka a he hoole Akua, eia nae he puni loa oia i ka hoopaapaa, i mea e hauoli ai oia no ka pahee o kona alelo. On a paio ana mawaena o Karistiano Hawaii, aole wale no he mau paio waiwai ole, aka he mea e poino ai ke kulana haipule. Hoike mai la oia [Alapaki] i kekahi mea ana i ike ai ma kekahi anaina o na Hawaii ana i haiolelo ai, Mamua o kona hoomaka ana e haiolelo aku, ua hoomaka e ke auaina e hoopaapaa no ka ninau e pili ana, no ka hewa e hiki ole ke kala ia, a mahope iho hoi oka pau ana o kana haiolelo ana ua hoomaka hou no ke anaina e paio no na kumu hana 'la.
Ua lilo na hoike Kula Sabati i mea hialaai loa, ia mawaena o na Ekalesia Hawaii, a ua hele hoi a lilo i mea ku i ka hooweliweli. Ina e hoala ae ana kahi mau ekalesia ma kekahi apana i hoike o keia ano, o ka hoolimalima no ia i mokuahi i na Kula Sabati i poloai ia mai kahi mau apana mai. Ina iho ia he 600 kanaka o na kulana makahiki a pau, na kane a me na wahine, e hoopuukiuki ia ai maluna o ka mo kuahi hookahi, he mea akaka loa aole e oi aku ana ka pono e loaa mai ana ma ia mau hoike mamua o na poino i loaa i ke ola a me ka noho pono a maemae ana mawaena oia poe. He mea pono ke kaa malalo o na hooponopono ana i oi ae ka ikaika. Hoike hou mai la oia [Alapaki] he
wahi moolelo e pili ana no ka haawi ana o kekahi Kahukula Sabati i ke gina i hoa oke kula Sabati, i ka wa koho balola iho nei, aole hoi oia i kue ia aku. O ka mea pohihihi oia ka hiki ole ana i ke kanaka Hawaii ke hoomaopopo iho mawaena o ke kulana oihana wale no a me ka pono maoli. Malia paha ua kaalele nui loa na Misionari kahiki o ka nui o na lulu dala ana he hoike ia no ke kulana haipulo. Ua lulala mawaena o na Eka!esia, oia hoi he kanahakumamalua, i kela makahiki aku nei, he $8,463 no ka hanai
kahu, a he $4,247 na ua oihama misiona. He kanalimakumamawalu mau ekalesia i lulu dala no na hana ekalesia a pau, e komo pu ana hoi na lulu kukulo luakini a o ka huna ke $28,14279 a ina e averika ia mawaema o ko lakou mau hoahanau i hiki aku i ka 5.877 ua like me $6 a ka mea hookahi. Hoakaka mai la oia oia, no ke mau nei no na manao hoomanamana pega ma kahiko mawaena o na kanaka Hawaii, a hoike pa mai la i kaia pae moolelo i kamohia pu aku ai na ka, ana apale Hawaii Hoke oia mau, manao a o kahi oia mau mea oia ka olelo ana aole nanahu wale ka mano aia no a he hewa. Kahoa mai la hoi oia aole pono na Kairastiano i oi ao ka naauao ke
hana i na hana o keia auo, ma ka hoopīli ana i na mea e hoea io mai ana un, he mau mea ia mai ke Akua mai, a olelo iho hoi o na haawina pomaikai i ikea ia he hookoia ana ia o ka pule. Ua kapaia kekahi halepule Hawaii, ka Iliku o na Lani, a he hoomanao ana ia no ka hiku o na Moi o Hawaii. He heahea a me ka hikiwawe i ke kala a na aku ke ano o na kanaka Hawaii, eia nae aole i komo pono loa kela manao a ka Haku i ao mai ai, ma kona kipaku ana aku i ka poe hoopuka puka dala mailoke aku o ka luakini. O ke kanaka piha karaima loa, ke puka mai oia mailoko mai o ka hale paahao e apo ia aku ana oia e kona mau makamaka, a ua ike no hoi oia [Alapaki] i kekahi Luna Aupuni kiekie e hele pu ana mo kekahi kanaka o kona hoopai ia ana iho no ia no ka hewa aihue i ka waiwai i haawi ia ka Hawaii e aapo ana na manao, a e kaualako hou ia aku i hope iloko o ka hoomana kii ina e hoike ia aku ana na kumu hoohalike e ko lakou mau poo. He oiaio nae, aia no he poe Kristia-
no mawaena o lakou, a ua nele pae i ka manao wiwo ole o ke kulana hoopono. O ke kumu nui o ka pilikia mawaena o lakou oia ka poe aohe o lakou mau wahi noonoo pili hoomana, a eia nae o ko lakou mau makaukau a noeau maoli iho ua kupono lakou no na kulana kiekie. I keia wai, eia na kanaka Hawaii no ko lakou hoao ia ana ma ke ano ho lahui naauao a kristiano hoi, a ehia la auanei o lakou e kupaa ana ma o keia hoao ia ana, he mea pohipohi ia. Ma ka hopena, ua hoike ae ka mea heluhelu kumumanao he mea pono e loaa i na ekalesia Hawaii na kaho ekalesia haole ma ke ane he poe luna kiai. Ua haawi oia i na mahalo i ke kula o Lahainaluna, ke kula kaikamahine o Kawaiahao a me ke kula hanai o Hilo, a me kona mau manaola na no ke kula Kamehamaha ma keia mua aku.