Ka Naʻi Aupuni, Volume III, Number 35, 18 Pepeluali 1907 — Ka Moolelo Walohia o Hainakolo [ARTICLE]

Welina na Wahaolelo o ka Lahui!

Ka Moolelo Walohia –o– Hainakolo KA UI PUA KA-MAKA-HALA O KA WAILELE O HIILAWE MOKUNA I MAUNA KEA AME MAIKAI WAIPIO, HE ALO LUA NA PALI "No kuu aloha ia oe, e Moanalihaikawaokele, oiai he mau keiki kaua no na lani makamaka elua. No Kealohi lani oe; no Kuaihe-lani hoi au; nolaila, e iniki au i ko ili. I nui ke akamai, e Moanalihaikawaokele." O ka manawa no ia a Kuaikauakama i pahu aku ai i kana mau ihe. Hookahi lele iluna i ke poo o Moanalihaikawaokele. I ka ike ana mai o Moanalihaikawaokele i ka lele aku o ka ihe a Kuaikauakama i ke poo, lilo ae la kona mau maka ilaila e nana ai. A o ka wa ia a Kuaikauakama i pahu aku ai i ka lua o ka ihe ma ke kapuai akau o Moanalihaikawaokele. I ka alo ana o ua kaeaea nei o Kealohilani i ka ihe maluna me kona ike ole, eia nei ihe a kona hoa lealea ke moe kokolo aku nei malalo, aia hoi, pakele oia i ka ihe ma luna, mamuli o kona alo ana, aka, i ka ihe malalo, a Kuaikauakama i kia pololei aku ai i kona kapuai wawawae akau, aole hiki iaia ke wa-hi ae i kona kapuai wawae me ka hikiwawe; a ua ku aku la kona kapuai wawae i ka ihe laumeki kaa lalo a Kuaikauakama, a omau paa ia iho la ke kapuai o ua Moanalihaikawaokele nei a paa loa maluna o kekahi papa kumu-one. A ma na la opiopio o kou mea kakau moolelo, e ka makamaka heluhelu, ma na kaiaulu nani a oluolu o Waipio, ua hoikeike mai o George Washington Delaware Halemano iaia i kahi i ku ai o ka wawae o ua Moanaliha-nei-i-ka-waokele. He papa pohaku kumu one palahalaha ia, makai iki aku o ke kahua o ke kahua heiau o Pakaalana. Aia maluna o keia papa kumu one, he maoli kapuai kanaka, me kekahi puka poepoe nui ma ke alo ponoi o ua moali kapuai kanaka nei; a na ua mea hanohano nei i hoike mai i ka mea kakau ia wa, oia ke kapuai o Moanalihaikawaokele i ku ai i ka ihe a Kuaikauakama ka makuakane o Hainakolo, i ko laua wa i hakaka ai. O ka makamua loa keia o ko ka mea kakau ike ana i kekahi moali kapuai kanaka maoli maluna o ka papa kumu one. Ka upoho poepoe no o ke kuekue wawae kanaka, na lihi aoao waho ame loko o ke kapuai ame na manamana wawae. He ku no i ke kupaianaha ame ka hoopahaohao ke nana iho. I kekahi hele hou ana nae a ka mea kakau no Waipio, mahope mai, oiai oia e noho ana ma Kohala Akau, Hawaii, a

hoao oia e ike hou i ua moali kapuai nei o Moanalihaikawaokele, ua paa ia wahi i ke one. A pehea aku nei la i keia wa? O ka lua o na moali kapuai kanaka a ka mea kakau i ike ai me kona mau maka ponoi, ua paa maluna o kekahi papa ako'ako'a maoli, aia ma Kailua Koolau poko ae nei, a ma ka hoike mai a kekahi keiki kamaaina oia wahi, oia ke kapuai o Kane-po-lu. He kapu ai kanaka maoli no ke ike iho iluna o ua papaa-kea la. E nana hou kaua e ka mea heluhelu, ia Moanalihaikawaokele, ame Kuaikauakama. I keia ku ana o ke kapuai wawae o Moanalihaikawaokele i ka maka ihe a Kuaikauakama, a makia ia iloko o ka papa ako'ako'a, elike me ia i hoikeia ae la, ua haawi iho la o Moanalihaikawaokele i kona ikaika apau e hemo ae kona kapuai wawae mai kahi i omau ia ai a paa e ka ihe a kona hoa paio, aole nae he wahi mea a hemo ae o kona wawae; a oiai oia e hooikaika ana e kaawale ae ua kapuai nei ona mai ia wahi ae, ua pane aku la o Kuaikauakama: Mai manao oe e Moanalihaikawaokele, i ka paa a'u i hana aku la a paa, he mea ia nou e manao ai e hemo ia. Aole. Ke hemo ko kino, e kena lalau kuu hoa lealea o ka la wai-kaua o Waipio nei, aia a muu muu ko wawae; wehe ka pili a ke kapuai i kona ku, oiai o kuu laau ihe i loaa aku nei ko kapuai, o kuu makuakane ia o Niuloa i-ke-onioni-honua. Ua kokolo aku la ka mole o ua niu nei, ke nee la i ka papaku a i ka mole o ka honua. Nolaila, ua aaki ka paa o kuu ihe, a he la make keia nou, e Moanalihaikawaokele; aka, aole au i nele i ke aloha ia oe; nolaila, ka hua i ka umauma la, huaina mai. Ua ike maopopo iho la o Moanalihaikawaokele, aole oia e lanakila ana maluna o Kuaikauakama, nolaila, pane mai la oia imua o kona hoa hakaka: "E ola au ia oe, e Kuaikauakama!" I keia nonoi ana mai o Moanalihaikawaokele i ola nona ia Kuaikauakama, ua pane aku la ua eueu nei o luna o Mauna Kea: "Nani ia ua noi mai la oe i ke ola, ea; alaila, e ola io oe; a ola pa ko kino kolo-i-honua e aneane mai la e ai a-puaa ia mai e kahi puaa hiwa a Aniani, ke Kahu- na mana o Waipio nei. A eia ka'u uku hoopai e kau ai maluna ou, aole oe ame kau mau mamo e noho hou i ke aupuni o Kealohilani, aka, e hoi oe a no- ho i Kahakaea, iloko o ka mahina. O ka wa no ia a Kuaikauakama i hele aku ai a loaa ka welau o kana ihe, hopu iho la oia a paa, a kahea iho la oia i ka inoa o ia makuakane ona, ia Niuloa i-ke-onioni-honua: "E Niuloa-i-ke-onioni-honua—e! Pelua hou ia mai iluna nei."