Ka Naʻi Aupuni, Volume III, Number 5, 8 Ianuali 1907 — Ka Moolelo Walohia o Hainakolo [ARTICLE]

Ka Moolelo Walohia -o-

Hainakolo KA UI PUA KA-MAKA-HALA O KA WAILELE O HIILAWE

MOKUNA I MAUNA KEA AME MAIKAI WAIPIO, HE ALO LUA NA PALI He mea oiaio, hoomaopopo iho la ia, ua hoike mai ka po iaia i haina no kana ninau i waiho aku ai imua o kona mau kupuna ame na makua; a no ia mea, ua ike iho la oia, he wahine ui ka mea nona ke anuenue ana i ike ai; a o kona inoa, oia o Hinaaiulunui. Makahia a wale aku la nohoi ia ma ia wa o ka po, a haule hou iho la hiamoe. Iaia nei i hiamoe hou iho ai, ike hou aku la no keia i ua wahine opio nei iloko o ka wai, a kahea aku la keia: "E Hinaaiulunui —e!" Huli mai la ka uhane o ua wahine nei a peahi mai la iaia nei e hele aku; aka, i ko ia nei uhane i anehe ai e hele aku ma kahi a Hina uhane e auau ana, aia hoi, ala honua wale ae la no ia; a i nana ae kona hana, e pualena mai ana ka wehena kai ao ma ka hikina. "Ua ao ka!" wahi ana i olelo ae ai me ka hoomau ana 'ku nohoi i ke kamailio ana iaia iho: I keia la au e hakilo hou ai i ka hoailona a'u i hoohuoi ai. A i ike hou au i ua hoailona 'la, alaila, e iho kino aku ana au mai luna aku nei o keia kuahiwi a ike maka ia oe e ka mea nona nei anuenue. I ka hele ana a o mai na kukuna o ka la maluna ae o ka huina aouli o ka poai lani hikina, aia hoi, ike aku la no keia i ka pio hou mai a ke anuenue ana i ike ai ma Maui. Oiai hoi keia e iho ana iloko o ka ulu-nahele lipolipo hihi-pea o Maunakea, aia ka leo ikuwa o na manu noho ulu laau ke kani ole hala 'la ma na wahi apau. I ko ia nei hoomaka ana mai nae e iho, ike aku la keia i ka lehua hapapa e pua mai ana. Hele no keia, lalau no ka akau, lalau ka hema, i ka pua lehua; a wili iho la keia i ua mau pua lehua nei me na lau lipolipo o ka waokele. Pela ka ianei hana ana a lawa ko ianei mau papahi lei; a ohuohu nohoi ko ia nei poo. A lawa ko ia nei makemake i ka lei lehua no kona poo; ako ae la keia i mau pua lehua hou i popo pua paa lima nana, Eia oia ke iho nei ia wa iloko o ka ikuwa o ka leo o na manu o ka waokele. A hoea keia i kai pono o ke kula palahalaha o Waimea, ua kahi-kole ae la ka la ia wa. Aole keia i kipa kauhale; aka, hookaukoo loa mai la no kana hele ana a komo i ka nahele o Aiku; a maloko aku oia nahele kana naku hele ana a hiki i ka moali alanui e hele ai a hoea i ke kualapa o ka pali o Puaahuku. Oia kela wahi pali ma ka huli o Kohala o ke kahawai o Hiilawe; ke ole nae ka mea kakau e kuhihewa, oia ka inoa o ia wahi pali.

O keia kahi moo pali e moe ana mai kai aku nei o Napoopoo a hoea i uka o Opae-lolo. Hoomau aku la keia i ka hele ana a iho a pii ma kela aoao o ke kahawai; a loaa ke kuamoo e iho ana i kai o ke kualapa o ka pali o Puaahuku i oleloia ae nei. A iaia nei e iho aku ana, ke lohe aku la no keia i ka haalulu o ka wai lele o Hiilawe; a ke ike aku la keia i ka punohu mai a ke anuenue maluna ae o ka lau laau. Oia hele ko ia nei a kau pono i ka lapa pali e huli iho ai a ike i ka waiho kahelahela o ke kahawai o Hiilawe, i hele a umalu ia e na laulaau, ku iho la keia nana ia lalo o ua kahawai nei, me kona noonoo ana iloko iho ona: Eia ka paha ia nei ka wahine a'u i huli mai nei o keia loa? Eia no au ke ike nei i ka hoailona a'u i ike mai nei mai luna mai o Mauna Kea; a o kona kino koe a ike aku au. Hele nohoi ka ui a'u e ike aku ai maluna ona; a like loa no me ka ui ame ka nani a'u i ike ai ma kuu moeuhane i ka po nei; aole io no i kana mai ka ui." Ku iho la keia nana ae la i ka nani o ka wai o Hiilawe; huli aku la ia a ike aku la i ka waiho lahalaha mai o ka aina o Waipio mai uka a hoea i ka aekahakai; a he ui io no; oiai hoi, e ku ana na pali elua, ma kela ame keia o ua oawa nani nei. A ia wa oia i hoopuka ae ai i keia mau mapuna olelo: "E! he alo lua ka hoi na pali o keia aina. Aia kela ku, a eia hoi keia ku; a o ke kolu o na ku, oia au!" Me heaha 'la ia huli hou ana ae a ko ia nei mau maka a kiei hou aku la ia lalo o ke kahawai o Hiilawe, ike aku la keia i kekahi wahine ma ka'e o ke kahi punawai. Ua huli Hamakua aku kona alo, a o kona kua, eia i ka pali o Puaahuku. Ike iho la keia i ke kulou o ua wahine nei a nana pono i ke kio wai. A eia hoi keia ke ku nei iluna o ka welau pali me ko ia nei poo ua hele a "ohuohu Halemano i ka pua lehua." E kuu makamaka heluhelu, ua ike ae la kaua ia Kuaiakuakama e ku ana i ka lapa pali o Puaahuku; a eia oia ke ike iho nei ia Hinaaiulunui e ku ana ma kae o kona kiowai kapu; a o keia ka hui ana o na lau lihilihi maka o ua mau opio nei elua, elike me ka meamea i hoikeia ae nei mamua; nolaila, ua hoea mai la kaua, e ka makamaka heluhelu, i keia wahi, e huli ae ka kaua kamailio ana no ka papa huli honua a huli lani a ke kahuna o Hinaaiulunui. O ka inoa o keia kahuna, oia o Aniani; a he kanaka ia noloko mai o ka papa kahuna o Kumuhonua ilalo. He kanaka ike a piha mana. I ke ku ana o ka papa hana a ua kahuna nei, ua nonoi ae la oia ma ka pule i kona mau aumakua e haawi mai i ike iaia no ke ano o ke kanaka nona ke anuenue kupaianaha a kamahao a na kahu o ke aliiwahine opio i ike ai i loko o Hiilawe; a o ke kanaka hoi ana i olelo ai he "moa ula-hiwa." E Hoomanawanui iho a pulelo hou aku.