Ka Makaainana, Volume I, Number 16, 16 ʻApelila 1894 — Page 7
This text was transcribed by: | Kelly Murray |
This work is dedicated to: | Awaiaulu |
Ka Makaainana.
HONOLULU OAHU, POAKAHI, APERILA 16, 1894.
ka Hawaii, e noho malie a hiki i ka manawa a ke Aupuni o Amerika e haawi mai ai i kana olelo hooholo maluna o ka ninau o Hawaii nei.
Pau kana mau olelo, ua hoolauna mai ka Lunahoomalu ia Mr.Pilipi, he Alii no Kau Ahaolelo o 1890, (a pela no hoi oia i hoolauna mai ai i na poe haiolelo e iho,) a ua kamailio mai ia haole mekauika, a ua like me keia iho ke ano nui o
KA HAIOLELO A UA O J.PILIPI:
Aole loa au i manao iki e kamailio i keia ahiahi aia no a he elua hora i hala iho la mamua iho. Ua manao au ua ae oia e like me ka Mr. Kakela i kapa ai nona ha wa i hala aku, oia hoi, kona manao oluolu a akahi loa no. Elua a ekolu la o na poe haiolelo e ae i hoomakaukau ai, a nona hoi he elua wale no hora. Nolaila, e pokole ana no ka'u mau olelo. O kekahi no hoi, o ka mea a kekahi mea hookahi e kamailio ai, e lawa no ia no na olelo a kahi poe e ae e olelo aku ai. Ua akoakoa mai nei kakou e kue aku i ke koho balota ana no ka ahaelele hana kumukanawai. Mamuli o ke koho kuapapanui i hokakaia, ua hiki loa no ke loaa i ke Aupuni ka hoomalu kaokoa ana i ka ahaelele. No na hana kupono e ae a pau, e ahona no e ku mai ka Peresidena ma ke alapii o Iolani Hale a heluhelu ae i kela kumukanawai he pauku a he pauku, no ka mea, ke manaoio nei makou e like ana no ka mea e loaa mai ana, koe nae paha kekahi mau lawelawe liilii e ae. Aohe au i ike i kekahi kumu kue kupono ole e loaa ai ke koho ana aku no na poe he 36 a pau e kohoia ai e ka lahui, no ka mea, aohe no paha he poino e loaa mai ana i ke Aupuni ma ia hoohana ana. A e like no hoi ia me ka mea a'u i olelo aku ai i kekahi mea kiekie iloko o na kukakuka ana o ke Aupuni, he mea hiki ole loa hoi i ka aoao Hoomaemae ke paa i ka mana no kekahi manawa loihi. E helelei aku ana no ia mamuli o ke koikoi loa o kona mau @ like ole e ku nei. O ka mea a kakou i makemake ai, i Aupuni maluhia iloko o keia aina e hoomaluia e ka lahui. (Huro.) Aole kakou i makemake e ike i na koa kiai me na lako kaua e koke hele ana ma na alanui i na manawa a pau o ke ao a me ka po. (Huor.) A ke manaoio nei makou o ka mea e hiki ai ke pale aku i keia, oia no ka loaa mai o kekahi hooponopono kuokoa ma o na wahaolelo la. (Huro.) O na poe i loaa he manawa e hoomakaukau ai i ka lakou mau haiolelo, ua hiki ia lakou ke kapae ae i na olelo ana o ka ano hoeueu kipi, aka, ina au e hoomau loa aku ana i ke kamailio ana me ka hoomakaukau ole, e olelo paha auanei hoi au i kekahi mea no'u e houpia ai no ka hoeueu kipi. (Akaakaia) Ano, o ka pau loa hoi keia e ka'u mau mea e kamailio ai, oia keia, -e na keonimana o ke Aupuni Kuikawa, e haawi mai ia makou i ke koho balota lanakila ana me ka hookauhihi ole ia mai ma keia ahaelele hana kumukanawai, a aia no makou me oukou [Huro.]
Ma keia wahi i hoeu mai ai na puhiohe i kekahi leo mele. A pau ka lakou hoehoene ana, ua ku a kamailio mai la, "ke ahi o Kanada a me ke koa iwaena o na liona elua." Me keia iho ke ano nui o
KA HAIOLELO A C.W. AKEPOKA.
Aole kakou i hele mai nei ianei e kapa hailiili wale aku no ia na inoa kuamuamu ino. Aole loa au e kamailio aku ana i kekahi mea e kue ana i na keonimana o ke Aupuni Kuikawa, no ka mea, ua aneane lakou a pau loa he poe hoa'loha pilikino wale no no'u, a eia hoi lakou ke hana nei e like me ka hiki ia lakou ke hana i kekahi hana inoino loa. (Akaakaia.) Aole o ka hailiili aku ka mea a lakou i makemake ai, aka, o ke aloha. Ua nali ae lakou i kekahi uluhaku nui a oi aku mamua ae o ka mea hiki ia lakou ke mama pono iho, a o ka loaa paha koe i ka mai aki o @ kui. (Akaakaia.) E haawi aku ana au ia oukou i kekahi mau hoomaikeike ana i na loina maikai o Amerika a me Beritania, a ke kananaia iho ia a ahuwale, e loaa no he loina Hawaii maikai. Ua hanauia au ma kekahi i kuokoa ka noho'na o kela a me keia, a ua noho mai hoi au mana Aupuni kuokoa a hiki i ka la 17 o Ianuari, 1893. O ka loina Amerika e like me ka mea e ikeia ai maloko o ke Kukala Kuokoa, oia no hoi, he kuleana no ko kekahi Aupuni ku ai aia a mamuli wale no o ka ae ana o na poe e hoomaluia ia ana. Ua ano like loa no ka loina Beritania pela, ina no paha he mea okoa ae he keneturia i hala aku. Ua hoomaka aku keia poe keonimana me keia ahaelele hana kumukanawai ma ke ano e like la me kekahi Ahaolelo Mekiko. (Akaakaia.) Ua maalea loa lakou ke hele aku imua o ka lahui. Nolaila, ua manao lakou e malama i ahaelele hana kumukanawai, o ka hapanui hoi o ia ahaelele. ma kukalaia ae no ua koho e ia no. A nawai lakou i koho? Na lakou iho no. He ahaelele hana kumukanawai ko Kaleponi iloko o 1879. Ae no anei ka lahui o Kaleponi ina i hooholo ka Ahaolelo i kanawai o kona mau lala ka hapanui o ka ahaelele? (Mau leo-"Aole loa!") Aole keia Aupuni i kaa aku mawaho o ka palena e hiki ole ai ke nemaia aku, eia no nae, pela ko'u manao ana, ua makemake kekahi o kona mau lala e lawe aku i ke Aupuni a kaa malalo o ka palena e hiki ole ai kenemaia aku. Aole kakou i hookikinaia e lawe i ka hoohiki a e koho paha no nei ahaelele. Aole hoi i hoolilo ae ke Aupuni Kuikawa he karaima ka hana ole aku i kahi mea (Akaakaia.)
Manao au ina paha i maopopo i ka Loio Kuhina e alakaiia ana ka aoao kue Aupuni e ia wahi hana apakau a hoole e hoopaa i na inoa, ina la ua hookomoia e ia he pauku iloko o ke kanawai, e lilo no ka hana ole ana i kahi mea i karaima. (Akaakaia.) [Ma keia wahi, ua hooakaka mai oia i kona manao kanawai e pili ana i ko na haole lawe i kela hoohiki, ua like no ia me ko lakou keehi loa ana aku i ko lakou Aupuni ponoi, oiai, ua lilo ae la lakou i poe kupa Hawaii, a e hoole ana hoi oia i ka pololei o ko ka Loio Kuhina manao kanawai no ke kanawai. Aole loa he kumukanawai ma Amerika Huipuia i aponoia me ka waiho mea ole ia ae no ko ka lahui apono ana. O ko Amerika Huipuia Kumukanawai, mahope iho o ka homakaukauia ana e ka ahaelele ma Piladelepia, ua waihoia aku ia no ka apono ana mai o na Mokuaina a pau ma o ko lakou mau Ahaolelo la. O Rode Ailana uuku ka hope loa i haawi i kona ae. Ke homanao nei no paha oukou no kekahi hoohaunaele ana i kahi manawa i Ianuari 17, 1893, o ke kumu pale hoi no ia, oia no ka hoao ana o ka Moiwahine e kukala ae i kumukanawai hou. He hewa nui loa ia no ko ke Alii hoao ana ia hana ia wa, a pehea-la hoi i lilo ai ia hana hewa ana i hane maemae loa hoi ia na na Pi Gi e hoao mai ai i keia wa ano? (Akaaka ia.) O ke kumu wale no, he poe hemolele lakou, a o ka nani o ka noho hemolele ana ke kumu e lilo ai ka hewa ino loa a kekahi e hana ai i mea pono loa hoi no kekahi. Aohe wahi mea Amerika, Beritania, Geremania, Farani, he ole loa hoi ina he wahi mea Pake hoi kahi, eia nae, o ka mea kokoke loa aku e hoohalike aku ai, oia ka Rukini. [No ke ano kakauha o na Rukini.] O keia poe ma keia huli o ke ala, he mau hua lulu ka lakou i hookaumaha mua a he puu pepa hoi i hoonohonohoia, a ano, eia ke kahea nei i ka lilo o ka eo i ko lakou aoao. (Akaakaia.) E olelo aku kakou ia lakou, -Aohe o oukou ninau ae i ka manao o ka lahui; ua kiola ae oukou i keia i palu maunu; eia nae, aohe o oukou makemake i ahaelele makemake nui ia e ka lahui. E alako aku nolakou i keia mea me he kaamahu la, a ia wa auanei, olelo aku i ke ao holookoa ua hanaia ia mea e kekahi ahaelele hana kumukanawai. Ua olelo aku keia poe ae la i ko na aina e ua kokuaia lakou e ka ekolu hapaha o ka lahui -a he hoopunipuni maopopo loa ia -no ka mea, ina ua loaa ia lakou he kokua ana o ia ano ae la, heaha la ko lakou mea i hilinai ole ai i ka lahui? Ua olelo ae kekahi lala o ka Aha Kuka aole oia e koho ana ma keia kau koho balota ina aole ke kumukanawai e waihoia ae ana no ko ka lahui apono ana. O ka mea a ia keonimana i hooholo ai nona iho, ua maikai ia mea no'u. Ua makemake oia e kamailio maanei i keia ahiahi, aka, no kona hiki ole mai maluna o keia awai, aole oia e kamailio ana, eia nae, o kona manao ae la no ia a'u i hoaiai aku la. E ku kakou me ka paa, a e ku aoao hoi, a e nana aku kakou ehia ana la ka nui o na poe koho e pau ana na inoa i hoopaaia a ka la 2 o Mei. (Huro.)
Alaila, pau ae la hoi na olelo ana a keia mea hoike manao, ua hoopau loa ia na haiolelo ana e
KA A. ROSA HAIOLELO:
E na hoa'loha a me na makamaka: -Ua akoakoa mai nei kakou e hoolohe i na manao o kekahi poe no ke kohe balona e manaoia nei no ke koho ana i mau elele i kekahi ahaelele e hana ai i kumukanawai hou no keia aina. Ke ao aku nei makou, a owau pu no hoi kekahi ma ia manao, mai lawe kakou i ka hoohiki a mai koho iki. No'u iho, aole loa au e hoohiki ana a koho paha. He palu keia a lakou e kiola mai nei iwaena o kakou, a he mea pono e waiho malie aku. Ina e lawe ana kekahi oiwi o ka aina nei i kela hoohiki a koho no na elele i ka ahaelelo hana kumukanawai i manaoia, aole oia he Hawaii, a ua like no kona hana ana pela me ka hoolilo maoli aku no i kona aina kulaiwi a oi loa aku hoi ka lapuwale mamua ae o na Komisina i hoao nui ai e hoolilo i ka aina nei. Heaha ke ano o ke kulana ano hooweliweli mai o ke Aupuni i keia ahiahi, ma ka okomokomo ana mai i na kiu a me na makai ma o a maanei o keia anaina? Aole anei i nooia ae na Hawaii i ko lakou kuleana e akoakoa me ka maluhia no ka noonoo ana i ko lakou mau pono, mamuli hoi o ko lakou noho malie ana me ka hoomanawanui mai ka hoomaka ana mai o ke kahulihia ana? Alaila, no keaha mai la hoi ke kumu o ke kieei ana mai o na kiu ma o a maanei o keia halawai, a e hoolohelohe ana hoi i ka lohe ae i kahi olelo e hiki ai ke loaa he wahi kumu iki e hopu ai i kahi mea? Ua kalahea aku keia poe a puni ke ao holookoa nei ua kupono ole na kanaka Hawaii e hooponopono ponoi ia lakou iho, a ua kupono wale no e ai i ka poe a me ka ia, a e inu gini. (He leo haole ka i puoko ae, -He 75 pa-keneta o lakou e hiki ke koho balota ma kahi aina kuokoa e aku o ke ao nei.) Ua iho mai kekahi poe mai na wahi kiekie a eia ne hele nei iwaena o ka lahui e lulu-lima ai me kela a me keia iwaena o ka lahui, a hele no na lima, hele pu no me ka pelo, me ka olelo aku aohe manaolana ana i koe no ka hoihoi hou ia mai o ke Aupuni Moi. Nawai lakou i olelo mai aohe e hoihoi hou ia ana ka Moiwahine? (Huro.) O ke kumu o keia hele hapapa okoa, no ko lakou ike ke hele ko ka lahui koho pu aku me lakou, aohe o lakou ikaika kupono e hoike aku ai i ke ao holookoa. No'u iho, aole au e ae ana e lawe i keia hoohiki a aole no hoi au e koho balota. E noonoo mai no ka lahui, oia ka makou e ao aku nei, a mai hooko ak i keia mau hana.
O keia ae la no ke ano nui o ka Mr.Rosa haiolelo, kamailio Hawaii mua a mahope, namu haole. I kona hooki ana, ua heluhelu mai oia i ka olelo Hawaii o ua olelo hooholo, a na Mr. Akepoka mai hoi i heluhelu ma ka olelo Enelani, penei iho:
MAU OLELO HOOHOLO.
NO KA MEA HOI, ua kahea ae nei ke Aupuni Kuikawa o ko Hawaii Paeaina i Ahaelele no ka manao e hoomakaukau a e kukala ae i kumukanawai no keia mau Paemoku, a ma ke Kanawai hoi e kahea ana no ia ahaele ua hoakakaia he 37 ka huina o na lala, e hui pu aku hoi me na lala he 19 o ka poe i koho maoli iho no ia lakou ponoi iho a he poe wahaolelo ole hoi ua ka Lahui iloko o na Aha Hooko a me Kuka o ke Aupuni i oleloia, a he 18 na lala e kohiea aku; a
NO KA MEA HOI, ua hoakaka Ki Kanawai oleloia e lawe mua na poe kohe no ua elele i ua ahaelele la, a me ua poe elele