Ka Makaainana, Volume I, Number 7, 12 February 1894 — "HUAI KA ULU O LELE." [ARTICLE]
"HUAI KA ULU O LELE."
Aia ma kela Hoikeike Hooilokuwaena kahi i kaulaiia ai o na pono alii o Hawaii nei, e laa na noho alii, na kea hoohanohano a me na aahu aliikoa o ka Moi Kalakaua, na ahuula, na lako o k& halealii, a pela aku. Ua laweia keia raau mea lualal© o ka Kakina mau liana iun loaa a pomaikai nona ih# a me kona mau lioa. Na kaMonowai i lawe aku ua maū mea la, aole nae hoi i hoikeia ma Kapalakiko aia a ua hala mai ka Auseteralia ma ka la 20 o lauuai'i. Hele no ka hoi ka imi loaa a i na mea i laahia no na Alii o Hawaii. Menemene ole no hoi ua unu!
Mai Amerika mai uei no ia i hoikeia mai nei aole ka ua Kolekaaka ponoi iho i kakau i kela pane a ke Aupuui Kuikawa i ka Kuhiua \Viiisi uoi ia lukou "e ku ajiele aku." Ua kakau ia uo ku ilaila e ua Seuatoa Hoa, Kauala a me Pslai, a ua Kakiua i lawe uiai iauei, a hook*hi no liaua a Kolekaaka o ka
hoopaa iho i koua iaoa uaalaio mahope iho o !ka hana ana i kek'ulii mau Uooloiileli. Kupaianaha «o ka huj, iila ku ike a no hai inai,, h ihea iito la ka hoi kalii o ku lolokaa aua o ua poe loea a hemolele i»uj wale nei. Malia ua mahui mua ia no kela kauoha noi ia Kuhina Wilisi i Wasinetona, noiaiia uiai ke kumu oka hakuia aua i paue;a nele ole ai no la h& ke kikaho, ka haakei, ka ppkike, ka wiui, ka mahaoi a uie ka inakouia.
Aia i Kapalaiuko he lapuwale i ikeia mai nei, oia o T. J/Kiui f kekahi kaikoeke o Mr, F. W. Wauab»ga, he punalua hoi na J. H, Soga a me J. N. Laika, a he hoahui hoi no ka iuoa hope ma kela halekuai lako ai holoholona e lawelawe nei i ka haua ma ko Mr. Kolopana halekuai mamua. Ua ninauia mai oia no ka hppena iua i hoao o Kuhina Wiliai e hoihoi hou 1 ke Aliiaimoku me ka ikaika, a ua kikaho aku kana paue ans peneia iho: "Aia 110 me kela wahine eieele na noouoe puni koko ulu wale ae o kona mau ai-kanaka, a ke nei au aohe mea e ae e oi ai o kona hoohaooliia mauiua ae o ka lioi h#,u aku, a ua ano oka noho na a hoouiana aua i walea lua ko Hawaii l|aeaina he kauaono makaliiki i hala at." Mahope iho o keia mau olelo ae la, ua haanui aku no oia, ina i hoaoia ae e hoihoi hou i ke Alii nie ka ikaika, ina la ua kahe ke koko a oi loa ae paha mamua o ka inea i inanaoia, nia Amerika Huipuia., a oiai hoi. aia ma keia ninau ke aho o na Pi Gi a me na koo, aolie lakou 1 manao iki e haawi pio wale. Eia keia ino a lapuwale la, e ike iho a mai hoopoina iaia!
Aole wale * ia ae la ke ake koko, aka, eia iho ka hapauea, Rev. E. G. Bekewita, i hoi aku "m\ a e noho mai la i Makawao. Ua kakau aku oia i kekahi inea ma Wotiibure, e hoik« aku ana i ko lakou iuaina loa, aole nae e kuhau ilio ma ko ka Peresidena wanao hoihoi.hm* ae 1 ke Aliiaimoku. Ua hiki loa 110 ka iā lakdu ke malaiaa ialakouiho, aia wale no.kolakou pio a hoounaia mai Ue puali ntxi hewahewa loa. A ina i ouou ia inai kela maua« a kahua alakai maluiia o lakou, ina la ua kalie ke koko, oiai, ua lake a ua uiakaukau lakou eku a kue aku a ka uiea hope loa. la Kuhina Wiiisi ka i hoea iuai nei īue na kauoha e hoihai hou ae i ke Alii iMoi kaulaua iuo i pau—wahi a la), ua kuhaa oia i koaa m&uaw* i *ke koke,iu j ke
kiilana. 15 ka alna i kaulana i ka Ua Ukiukiu, eiilho i ou la ia puniknko a hiem iuhiu iokoino kahi i loiii ai~mtii ae mal iuia e lilo i inea p«laniaia i i:a uinauma, a i <>le ia, hiipoiia- pana 1050 0 ka polil Be īliohae oia iloko 0 ka aahu hipa!! . :
Pe)a mai nei no ka hoi me ia welo Wah«kahauki ma KHpah»ki ko, oia o WUe, iaia i huli h«»i
aku nei a i ka ninauia ana tnaij»b
ka mea < pili ana i kn manao o na Pi Gi ina 1 hoihoi hou 4 a ae ke Alii, ua hoike aku Ia oia— ina i hoaoia a i hookoia paha kela uianao, ina ?ta la ua lali a ■ula n a alanui tne ke koko. A ua hoike aku no hoi oia—ina e
maopopo lea loa ana ko ke Alii hoihoi hou ia 1 ka nohoalii, alalawe maoli ia ae ana kona ola a naakauk*'/a kekahi poe no ka hooko aku ia hana. Au--110 hoi eka lāpuwale e! Ēia »ae, he ole wale no ia mea maa-
nei, aaa ka naonao nae hoi i iioike okoa mai la i kabi hooloina iiiuka. Pau no ka hoi na
iane, a pau nw hoi me na wahine ma la manao hookahi.
Oia nne hoi ka mea o kekahi wahine i kakau aku'hei i kekahi nupepa o Kapalakiko, e ohnmu ana ia Mrs. Ealauna. Pau aku nei ika hueia ka hele oua o . Mrs. Ealauna i ka iioiokaa me Mrs. Pamomi, Mrs. # Alapaki Kauka, Mrs. Kauka La, ■ Mrs. Bila Alnni a ine na wahiue hoohuiaina e iho, ko lakou hookipa iaia, ko lakou hana palaoa a waiubata na ia, malama iaia i ka wa ma'i, a pela wale aku ka helu ana. Ua manao pah« keia poe oua kipe ana ia e loli ae ai kā inanao o ia wahine a me kana kane i mahalo nui ia i ka lakou mau apnhi a alapahi ana. Hilahila ole ka ohumuhumu wale iho no, Aia la ka hoi i'hea kela
manao a oiaio oua poe Ia ? Maopopo loa no hoi ka piepieīe o na kolea, aohe no nana ana aia no o ke kau aku i ke ahua ko lakou olu, alaila, ua peno'ia a o ka maikai loa no hoi ia ia lakou. Ua like'
na wahine o ia poai me he mau inoo nahena la e hio iloko o ke opu weuweu miun.
Ua kikoo ae o |6ea kanawai Kamika, ka Loio ia Mr. T. H. Kewiki e hoea aku imua ona a me ka Ilamnku pu i ka Poakolu iho la. O ke kumu 0 ia kikoo aiia, o ka loaa awa mai nei o kekalii palapala pili oihana mai ke Kanikela Hawaii mai ana Tacoma, Ter«tori o Wasinetona, e hoike ana na Mr. Kewiki ka na kokua ana 1 kela poe e liuliu mai la i Beri
taniu Koluinehia a uie Kanada e hoio mai 0 kaua i na Pt Gi itiaauei. Ua lioole o Mr. Kewiki i ka oiaio 0 ia mea, kuhi aku.hoi lUu o Kain ; k » i kona hana keonimana oie', he haawina no hoi i loa iaia» a'h'oohnlike hoi iai» me he lawehala I kela lono nupepa wale no me ke akaka ole o ka oiaio, hauhaii e 110 o Kamika a aneuue e opaipai 11 a kulioua. ,
Oiai e noho ana ke Kau Ahaolelo o 1892, i ka wa i hoea 111'ai ai 0 kekahi mea kakau .īupepa o Kapalakiko aenei e ninau ai'no
ka hoohuiaina, ua walaauia ae ho iloko oia Hale a knhi okoa ia aku no o Kakina no ka hoalaala i kela inanao hoeueu i kela manao, a ano a ine lakou nei ma ae i makemak* ai e loaa mai mahope iho nei oke kipi nui ana. Ua kheia no ia wa okb Kakina man&o no ia oka ana i Wasinetona mamna ae o ka noho ana oia kau, eia 11 ae, ua hoole loa oia ika oiaio oia
♦nea. Iloko o y na la i hala fho la, i ka po Poakahi i hala, imua o ka Liki Amerika, ua hoike ae oia i ka oiaio ole o ka Kakina uiea 1 hoole ai, a ua pololei hoi e like me na hoakaka mamua ae, Loaa pono ua hoopunipuni la-, Ci na,kalii no o lakou i h.uai okoa ae la.
K ukuia ana ka Pereßiden,a o na Pi Gi i $12,000 no ka mak.ohiki, pela fea hoololi a īauua a me ka mea i hooholoia e ka Ahaolelo Pi Gi i ka Poaha i hala iho la. Ua olelo ae o Kuhina Da-
mona aole oia i manao e ae ana o Kolekaaka e lawe i uku no kā manawa i hala ae oiahope. Pela paha; ika haawi ole ia aku paha e laweiā aku ai. Owai la ka loio i maa ole ia mea ? Oia» lianai igf ka aumakua o oukou, a hui pu aku no hoi nie Kumahumahukole, alaila, e ola tm auanei o 11 a o K jlekaaka.
Ke pioloke nei o Kolekaaka ma ka wae ana i poe kupono no ka Papa Hoonaauao hou, me koua hooia ae nae ua lilo ia i mea
nana i noonoo nui ai. Ua loakemake i poe o na lahui iike ole, a koe nae hoi ka lahm Hawaii. No ka nui o ka hoowahawaha, nolaiia i ike ple ai a i ake ole ai hoi i iala Hawaii kekahi. Eia
iho ua inoa i noonooia: Peroiesa Hosema, A. B. Hakawela, Porofesa Alekanedero, F. J, Lore Akoni Pere paha. Ua makeenakeia e loaa ona Kaiolika Roma, a nolaila i kupono ai kn iuoa hoj>e, he Pukik'" a he Katoiika. Iwaeua o na wa.iiHe i manaoiu, o Mrs. Oilinahauia, Mrs, Heueri Kakela/ Mrs. F. A. Doge (aio), Mrs. W. W. 11010 a me Mrs. P. H. Doge. Aohe loaa o
k& Olelo Ekupono, ne ke kumu, Ua pau na poe kupune i ka lilo i poe kaoikelu. Pi i<ia io uo ka
hoi ka imi aua t eia nae, ua makemakeia na ano lahuHike ole a pau. Nolaila, ua noonooia o Mr.
I<enede, Ue a me Mr. Hedem:.vna, he Geremania, (aole oia he Geremania, he Denemaka oia). Poina nae ika wae ae 1 na lapana, Pake a ano lahui e ae. Aua makemakeia h'»i i kanaka maikai ioa i kakauelelo, ana ka Papa no e me ke apono o ka Mana Hooko. Oehaa maopopo no hoi ua olalau!
No ka mea, ua kokoke mai ka manawa e pau a) o na Papa Alauui, ua o Wile Kāmak'i he u> 'i Hipono loa e lioololiia ke av . , ka hooponopono ana msl ke koho ba!ota e kohoia ai na lala. Ua waiho ae ona o Kamika he kanawai e hoakaka ai no ka hoomauia aku o na Papa.e ku nei, me Ka maoa i ke Kuhina Kalaiaina e hookohu a e hoololi ae i ko lakou mau.lala. A.ole nae o Emaluka i makemake pela, aka; 9 hoopauia ko Ho nolulu noi Papa, oiai, he poe ano makee alii wale nō na lala a pau, a e ho.hoi ae ia hana na ka Luna Nui ona liana Aupuni Hou. 0 keia no ka makou i moeuhane m i. loa ai e kala kahiko, a ua io mai Ia no.
Ua nmiiaolana * Kuhina Da--Ixl ona eae ana oF. M-, Haki e lawe i ke kalana Kuhina ©ko na Aina E, ke Looholo loa ia ae ke kaawale o ia oihana mai kc knlana aku. Oiai uo hoi, ua akaka mua no e hooholo loa ia ana ia kanawai fnahope iho la oka heluhelu elua ia ana, aohe 110 naha 9 uel£ ana o ko Ilaki ae aku. Heaha la hoi ka hewa o ia—aia ilaila e ikeia ai ia huaelo oka moe lolii a hoopalaimaka ana iho nei. Eko ole. ka puha auanei h ji ka Limaikaika moeuhane paīaualelo a ake oihana o ka hoi hou ana naai nei.
Imua o ka Liki Amei'ika i ka po Poakahi i haia, ua hoao aku o Kuhim. Pamona e wauwau i ke kua oia hui uia ka pelo ana aku. wah) a ka oleloia, no kona makemake e iko i kekalii mea tsa ko ki hui aoao iloko oka Ahakuka Pi Gi. E eneeuemi uui ana na £,hahui malu a lakou, uo ka mea, eia no ke hoomaka e n-i. He wahi ano hoopalai. uaaku keia a ua Dauion« 1% ma ka wauwau ana aku ī k lakou
la ku»k, a wauwuu mai hoi la iqou i ko ia x>ei puukole.
Ma Knpalakiko, ma ka po o īanuaii 27, iloko o ka Halo naalauia ai Ke alia paio mahina 'o
ninau: "Hooholoia/ e hoohuiia aku ko Hawaii Paeaina ia Amerika Huipuia.'* 0 kei'a ae fa ka mua loa o na aha'puo noka potn&ik»i o h Hnikeike Hooilokuwaena. He 1,000 a oi aku poe i ako'akoa ae,,a imua o ekolu mau lunakauawai i wneia. Ika
pau ana, u>i hooholoi?- inni e kakoo 'uia i ka oiel|o hooholo mua a kamalii kula o Saiiif<>d; v a hoka uo ka manao hoeh'iiaina. Ua haawiia ae he huro aup hookamaemae, no ka mea, he poe hoohuiaina wale uo
paha ka hapanm o ia aKaina, Mai kamalii a kanakamakua no ka hoi ka hoka 0 ia ninau.
Ua lonolonoia i keia la e kukala akea ae ai na Pi Gi«i Aupu3iepubalika kuokoa no lakou. Ia wa pu no ka e Jtukala pu mai ai i bou o ke at\o kapakahi a keehi loa hoi ika lahui. Heaha la hoi ka liewa» hana nni ae no hoi, oiai, aohe a ka lahui kue aku, aia i& Am'erika Huipuia ka hani^,
Mai Wasinetona i loheia raai aei no ke kinnukanawai hou a na Pi Gi. E loaa no ka maua koho i kanaka no ka mahole elua, me ke kaupalenāia hoi no k* mahele ekahi. I ka mahek ekahi nae hoi kn tnaha hoo!voto loa i na kanawāfa me ke koho aua i ka Peresidena a me na Kuhina, ahe neo hoi i ka lahui,. Puawi no ua poe la, a akaka iio hoi ka moowini.
Aohe ikeia oka welo ae o na
hae o »9. luua o na aina e i ua la j hala ibo la, mai na luua kiekie a na luna haah'aa. He
manao no ko ia uiea. Ua louo ia i mea ka e poipu iho ai i ka manao hoala Aupuni Repubalika a ua Pi v Gi $ A ua lonoia 110 hoi i ka Poaono nei, oia ka mea i
wawaia, ua makaukau na aumokukaua e hoeu mai i na pualikoa 0 lakou ke manaoia e hookoia keia manao, oiai, ua lako pono kela ame keia o lak;ou; ake lele nui mai, e lawe ae, ana lakou 1 1 e Aupuni a mai i ka aina nei, alaila, kakali aku hoi i ka puana a ka ma ko / ,v ierika Huipuia aoao niai. Nana ae no hoi katou 3a !' Ke haawi aku nei nae lioi makou i keia mau lono ae la e like me ia i loaa mai ia inakeu, a'koe mai ko ho! ,ko makou hooia aka no kn oiaio.