Ka Manawa, Volume I, Number 5, 5 December 1870 — KA MOOLELO NO KIHAPIILANI, A ME KONA NOHO ALII ANA MA KA MOKUPUNI O MAUI, A ME KANA MAU HANA KAULANA. [ARTICLE]

KA MOOLELO NO KIHAPIILANI, A ME KONA NOHO ALII ANA MA KA MOKUPUNI O MAUI, A ME KANA MAU HANA KAULANA.

" HELU 4. A lohe lakou i keia mau olelo, pau ae la ko lakou maiiao ninau aku iaia, a kakali 'ku, la lakou a hiki wale i ka wa a ke kauia i olelo mai-ai, oia hoi ke awakea ; hoea mai ana o Kil)apiilam me ka wahine a hiki aua imua 0 lakou nei, a haawiia ke aloha, a ma ia manawa no i oielo aku ai ke kamaaina e hoi iioko o ka hale, a ia wa 110 i huai ia ai ka imu o ka puaa a,me ka ilio, a nakanaka ana iiuna o na pa iaau. A i ka makaukau pono ana o na inea ai a pau, o ko lakou hoomaka nui iho la no ia i ka a hiki i ka maona waie ana, a iuana wale iho la no hoi lakou nei i ka lioho ana, me ka hlo i na oleio e ae. A pau ka ohana 1 ka hele; ia wa niuau»aku ia ua kanaka kaula uei ia Eihapiilani. w Heaha ka huakai a kuu hakw i iiiki mai uei ? " hai aku la o Ki hapiilani i na mea a kon;' kaikuaaiia i hana pouo oie ai iaia, mai ka inui; a ka liope, a oia ka m< a i im< mai nei i kahi e ku ai ka maka* ia; a ma ia hope īho o ka pau ana o kaiia olelo, i mai la ke kaiuina ; u aole e pono kaua ke noho ia nei, mamuii 110 iohe aku ko kaikuaana, eia kaua ia uei kahi i uoho ai, alaila, o ko kii ia mai no ia a pepehiia, a e ike wale ia mai ana no ke ano o kou noho pu ana me a'u ia nei, he kipi oe, noiaila, e oleio au ia oe; e hele oe a iuki i uka o Kuia la e waiho mai la, e ninau iho oe i kamaaina oiaiia i ka aina i kapaia o Aapueo, a na lakou ia e hai mai ia oiua, aia īiaiia ka uiea nana e hai mai ia oe i ko wahi e ku ai oe i ka moku ; aka, o ka hiki wawe loa no nae ea, o ko hoio 110 i Hawaii i ke kaikuaana haku o oiua." A oia oieio hookahi no me ka "ke kahuna o Lahaiiia. i ka hoio no i liawaii pela no keia, aole 110 i pau, ina aku 110 a olelo ia mai. A pau ka oielo ana a na kanaka nei, ua waiho keia inau oleio iioko o ua Kihapiiiani nei a po ia la, a ao la po ; a mahope iho-o ka pau ana o ka gaina ana, iioomakaukau ae \& laua nei uo ka heie ana, me ka ha.iwi aku i ke alolia liopne ioa i kainaaina o ka hah'. Ko laua nei haele mai ia no ia a hala aku o Wailuku i ka wa malumaiu waie o ka ia, a aoie i emo hele ana iaua nei iluna o V\ ailuku, haele mai ia laua nei a liiki 1 ke kula e waiho ana ma ka aoao hikina-hōiiia o ka puu 0 Puuhele, a hiki i ke kaiia o_Kealia, a liaia ia wahi ia laua nei, iieie mai ia iaua nei a hiki i Kealaae, joaa ia iaua nei ke ala e pii ana 1 uka o Kula, ( aia ia wahi mawaena o ke kaha o Keaiia a me Kaiepoiepo.) la e pii ana i ke kula, o ke awakea loa paha ia 0 ka h.; aia hoi ke kanaka kauia i kuhikuhi na'ku ai eke kanaka o Waiehu ia Kihapiiiani, ua hala i ka inahi uwaia, a iaia e mahiai ana, haupu ae ia oia a nana ae ia iuao a inaanei, a ike aku la oia, i ke ao opna e hokuku mai ana i ka iewa ma ke ano o ka ouii piii i naMii. Nolaila, hoi aku la oia a hiki i ka hale, hoolale aku oia i kona poe e kaiua koke i ka p«aa, ka iiio a ine ka uaia, oia iho ia no kai manawa i liuiiu koke ai na mea a pauioa,; me ka oU lo aku o ua kanaka neii kona poe, "He maiihini, ina aku a hiki-inai i u kakou iīei r noiaila, e wiki ka haaa ana o na īnea ai, 1 niakaukau ai kakou mamua o ka hiki ana mai." Aole 110 hoi i iiuLiu ilio, ua kalua ko-| ke na mea a pau. a kakali aku ia iakou nei o| ka hiki mai, a ua hele 110 lioi a aui ka la, pukaana o ua o Kihapiilani ma i ua haie nei 110 o ua kanaka nei i hoomakaukau ai i na mea ai, ine ka manao ole paha o na malihini, 0 ko iaua haie keia nana e hookipa aku ia laua ma ia walii. Haawi inua aku lā na malihini i ke aloha 1 na kauiaaiiia, me ka niuāu nku o lakou ina malihini, "Auhea la ka aina i kapaia ka inoa o Aapueo !'■ olelo maila na kamaaina ia -huaa, oia no keiā aina, " aia i laila ko maua kaimiakia La i kuhikuhi ia mai nei e ke

kanaka o Waiehu,'* oielo aku la kr kamaaina, " owau no ia, e oielo aku la ia oe, no ka mea ua ike niua no au ia olua, aole anei o oe 0 Kihapiiluni," " oiwau no hoi," a no keia olelo mawaena o na malihini a me na kamaaiiia, ua pau ka olelo ana 110 ia mea, a o ka ka olelo koke akuja noia o ua kahaka nei. Mahope ka olelo, o ka ai mamua a maona, alaila lealea ka elelo, nolaila, e hoi m iloko o ka hale e noho ai. A ma ia manawa i huai ia ae ai na niea i kaluaia. A pa.u ka paina ana, olelo ae la ke kanaka kaula, a he kahuna. kekahi hana ana i na kamaaina a pau e hele i waho. A ma ia hope iho, olelo ae la ua kamain&nei. ia Kihapiilani, heahaha ka huakai o kuu haku alii 1 hele mai nei ?" OJeio aku la no lioi o Kiihapiilam mai ka mua a ka hope, i na mea, a kona kaikuaana i hanapono ole ai iaia, e like ime na mea i'hai nnia i.na kahuna mamua. A pau ka Kihapiilahi olelo aua, i mai la ke i kahuna iaia, he ikaika no nae paha oe i ka Imahiai, ae aku la o Kihapnlani, olelo hou i maila ke kahuna, e mahi oe i ka ai a nui, a o-o ka ai, alaila, hanai ia ka pua'a a me ka ilio a me ka manu a nui, alaiia, hoolakaia ke kanaka nui a me ke kanaka uuku. Ananaihokaua uanui na kanakae-a, alaila o.lelo aku oe i na kanaka e pii i ke kalai laau ihe, a laau palau, alaila ao aku oe i ka o-o ihe ialakau, aole 'e 'hoole mai na kanaka i kau olelo, no ka mea, ua malama maikai ia e oe lakou, a ike kaua i ko lakou makaukau, alaila, hoeu ae no ke kaua e-a, ua puipui ka iioao i na kanaka, aohe mea e ole ai, kipi aku 110 i ko kaikuaana, o ka lilo no ia o ka moku o Maiw nei ia 6e, aka, i iohe koke aku no o Lonoapii ia oe ia nei, aole e ku koke aiia ko mnkāia i ua hanau mua ala ou, o ko kii koke ia mai no| ia e pepehi, nolaiia, e aho no ko holo i Hawaii i ko kaikuaana haku la ia Umi, oia wale no ka inea e ku koke ai i ka moku. Alaila ea, aole hie hana i koe. A pah keia mau oleio a ke kahuna imua o Kihapiilani, a i kekahi la ae, hele pu aku la ua kahuna nei me Kihapiilani e kuhikuhi pono ai i ka aina e mahiai ai, a hoomaka aku la ke puhi ana i ke ahi,"a he mau la ma ia hope mai hoomakā ae la e oili ae ka nahelehele mai loko ae o ka lepo. Alaila oia ka wa palupalu o ka lepo ka makawela, ;» he wa kuponoia e kauuai i ka iau uwala. I kekeahi la hele aku la ua Kihapiilani nei i ka ako la«, maanei o Makawao a me Hāliiinaile ma, a ike kei& ua nui na mala uwala i |canuia malaila, hoomaka aku la keia e u-u i ke koali i kaula aweawe, a iaia nei no hoi ka ike ua nui, waiho iho la keia i ua kaula haawe nei, a hoi aku la i ka' hale, a ma ia po iljo kii nialu mai la ua Kihapiilani nei i na mala uala ana i ike ai, a hiki keia malaiia, hoomaka aku la keia e hooinoe i na kaula aweawe, a huhuki aku la keia i ka pue okoa me- ka uwala no. A hoomoe iho lu iluna o na kaula aweawe i hana ai, pela keia i hana ai a pau ka mala uwala okoa, ahaule aku anaMa he niala uwala okoa e| uhuki ai, pela ka hana aiia a ua Kihapiilani| nei a pau loa na mala uwala ia po hookahi no. A ua oleloia he kanaka ikaika o Kihapiilani i ka'haawejana i ua mau mala uwala nei. Mahope vho o kana hana ana, hoi akul la keia a kalii ana| i puhi ai i ke ahi, o ko ia nei hoomaka koke aku la no ia e kanu i ua po nei a paa kahi ana I manao ai e kanu, a i ao ae ka hana, he uliuli wale no ia i ka lau o ka uwaia o ua mala nei a Kihapiilaui i kanu ai, a ua lilo palia la i mea hou i ka maka o |na kanaka o ia wsjihi, a o l-.a kii koke aku la no ia e eli ika uwala a kolua ana i ka imu. I(A poha ka o kana kauwa i ka bai mea i kanu ai, a kaa aku la ka hoa-a i ka poe nana i kanu.) I hele akn ka o ka poe nana ka mala uwala e nana, ine ka manao paha, aole i ; pau i ka aihue ia, i -nana aku ka hana, aohe juwala i koe, he ula pu wale no i ka lepo, mo jhe moa la ua eku ia e ka puaa, a he wa ha'na maaiea paha a huli wale llakou i ka mea nana i hana aka, aole nae he loaa, l T a hooko o i nh |mea a p;tu a ko kahuna i olelo :ii iaia nuk ia ihope iho, ua hanai i ka holoholoua me ke ka-

hea aku i keia kaimka keia wahine, a ua kau- ' lana oia i ke kanaka lokomaikai ia mau la ma Aapueo, a pela no hoi i noho mai ai na kanaka malalo ona he nui waie, a ua pii pu ōia me na kanaka i ke kuahiwi i ke kalai laāu ihe, a lako na mea kaua, hoomnka aku no oia e ao i na kanaka i ka o-o ihe a me kekahi mau oihana e ae o ka kaua.

Aole i ike ikf na kanaka o Kihapiilani keia, o ke kahua hookahi no ka mea i ike Ilōko o keia hana ana a'uā, Kiha'|ftiMni nei, ua ano makaukau na, kanaka ana t ao ai ma na mea kaua, aia hoi, hiki aku la ka lohe a imua o ke alii Lonoapii e noho ana ma Lahaiiia. He kanaka akamai aia i kula i Aapueo kahi i noho ai, hookahi hana me nakanaka he ao i ka 00-ihe, a no ia mea, olelo ae la ke alii; aole na he kanaka e aku la, o Kihapiilani aku la, o kuu wahi kaikaina, noho iho nei ā o kahi ole e ku ai i ka moku, hele aku la a laila ao iho la i na makaainana i ka 00-ihe, a manao paha e kipi mai ia'u. O keia mau olelo a pau ake aiii Lonoapii, he mau la mahope mai hiki aku la ka lohe imua 6 ke kahuna a me Kihapiilani ma Aapueo, a i ko laua lohe afia i keia mau olelo a Lonoapii, olelo aku la ke kahuna īa KihapiiLani. Oia no kuu mea i olelo aku ai ia oe nolaila aole e pono ,kaua ke nolm ia nei, o make oe auanei, nolaila, e kuhikuhi au ia oe i ke kahuna, aia la i Kaupo kahi i noho ai, e liele oe iiaila, nana e hai mai i ko wahi e ku ai i ka moku, a i hiki oe ilaila, e ninau oe i ka aina i kapaia o Kumnui ka aia ilaila kahi i noho ai ua kanaka la. A pau ka laua nei oleloana, ko laūa haele malu aku la no ia mē ka lohe ole ona kanaka iko lauahele !ana, o ko laua nei hele aku la no 4a a hala o Kula, ae aku laua nei o Honuaula, a haia ia | wahi, hele ana iaua nei iluna o Kahikinui, o ka hele no hoi ka la, hala ia wahi ia laua «ei, ae al?u laua nei o Kaupo ; a koko-* ke e laweo Lehua i ka la, lioea laua nei iluna o Puumaneoneo; ilaila laua nalowale loa "ka la ika ili kai. Ia manawa ka ike ana a ke kahuna i ka hookuku o ke ao opua i ka manawa liu-la, i ka hoailona'pili i na'iii, a me ka hiki mai i kona hale ponoi, nolailaoia i hoolale ae ai i kona ohana e kalua ka puaa a me ka ilio ia wa.

O keia kanāka e hoomakaukaii nei i na mea ai, oia no ka mea a ke kahuna o Aapueo, i kuhikulii mai ai ia Kihapiilani. A hala ia wahi ia iaua, poeleele loa iho la no a, o k(> laua nei hele aku la uo ia, haiawai niui la laiia me ke kanaka ma ke alaimi, iiinau aku la o Kihapiilani i ka aina i kapaiā o Kumunui; hai mai la ke kanaka, ei āku no mamua o olua, o ka hiki aku koe o olua īlaiia, ina e ike ana olua i ke ahua aa nui mauka o ke ala la, o ua aina la no ia o Kumunui.